1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetler menen islew salasındaǵı standartlastırıwdıń zamanagóy máseleleri
Hújjetler menen islew sapasın asırıwdıń zárúrli qurallarınan biri bul standartlastırıwdı rawajlandırıw bolıp tabıladı. Hújjetler menen islew processlerin normativ tártipke salıw xalıq aralıq standartlarǵa sáykes keletuǵın mámleketlikler ara standartlardı baspa etiw formasında ámelge asırıladı.
Dúnyada standartlastırıw boyınsha bir neshe xalıq aralıq oraylar ámeldegi, olardan eń úlkeni hám eń kepillikli wákili ISO (Xalıq aralıq standart shólkem) - Xalıq aralıq standartlastırıw shólkemi. Ol 1946 jılda Londonda standartlastırıwdı global kólemde rawajlandırıwǵa kómeklesiw maqsetinde islengen. Mámleketimizden ISOga Rossiya mámleket standartı aǵzası esaplanadı.
ISO-daǵı tiykarǵı jumıslar texnikalıq komitetler (TK), olardıń kishi komitetleri (PC) hám jumısshı gruppalar (WG) tárepinen ámelge asırıladı. Hújjetler menen islew tarawında tiykarǵı jumıs TK 46 "Kitapxanashılıq, hújjetler hám informaciya orayları, indeksatsiya hám annotatsiya xızmetlerin, arxivlar, informaciya pánleri hám baspa menen baylanıslı iskerlik tarawındaǵı standartlastırıw" tárepinen ámelge asırıladı. Mámleketimizde TC 46 iskerligi nátiyjeleri tiykarında 1978 jılda "Informaciya, kitapxana hám baspaxana standartları sisteması" (SIBID) jaratıldı. Házirgi waqıtta ol Rossiyada SSSRdıń huqıqıy miyrasxorı sıpatında isleydi.
Búgingi kúnde Rossiya Federatsiyasında SIBIDǵa kiritilgen 50 den artıq mámleket standartları bar. SIBID-ǵa kiritilgen standartlardıń dizimge alıw nomeri sistemanı belgileytuǵın 7-nomerden, sistemadaǵı standarttıń ceriya nomerin belgileytuǵın nomerden hám ol tastıyıqlanǵan jıldıń aqırǵı eki nomerinen ibarat.
SIBID standartlastırıwdıń tiykarǵı ob'ektlerine tómendegiler kiredi.
• STI shólkemleri, kitapxanalar, baspalar, baspa shólkemleri hám arxivlar iskerliginiń shólkemlestirilgen tárepleri;
• ilimiy-texnikalıq atamalar hám tariypler;
• hújjetli maǵlıwmat dáreklerin usınıw (olardıń bólimleri);
• informacion-kitapxana texnologiyası.
Hújjetli iskerliginiń shólkemlestirilgen táreplerin tártipke salıwshı standartlardıń birinshi toparı júdá kem. Ol GOST 7. 55-89 Informaciya, kitapxanashılıq hám baspaxana standartları sistemasına tiykarlanǵan. Tiykarǵı qaǵıydalar. Ol SIBID ushın maqset, kólem hám quramdı hám de ulıwma jumıstı muwapıqlastırıw hám joybarlaw rejimin belgileydi. Standart SIBID-dıń maqseti jıynaw, qayta islew, usınıw, esapqa alıw, saqlaw ushın birden-bir normalar, qaǵıydalar hám talaplardı maǵlıwmat qıdırıw, sonday-aq hújjetlerdi belgileydi.
Ámeldegi SIBID-lardıń zárúrli bólegin terminologik standartlar quraydı, bul kitapxana maǵlıwmatları hám baspaxana iskerliginde isletiletuǵın ulıwma túsinikler hám tariyplerdi birlestiriwge múmkinshilik beredi. Búgingi kúnge kelip, terminologik standartlastırıw informacion-kitapxana iskerligin, bibliografiya, maǵlıwmat alıw hám tarqatıw, maǵlıwmat alıw tilleri, kataloglastırıw, jıynaqtı jıynawdı óz ishine aladı. Bul gruppa GOST 7. 0-99 “Informacion-kitapxana iskerligi, bibliografiya. Atamalar hám tariypler”, olardıń talapları ISO 5127-1-83" Hújjetler hám maǵlıwmatlar" xalıq aralıq sózligi talaplarına sáykes keledi. 1-bólim. " Tiykarǵı túsinikler", milliy informaciya ámeliyatına baylanıslı bolǵan qosımshalardı esapqa alǵan halda. Hámmesi bolıp bul GOST informaciya texnologiyaları hám informaciya resursları, sonday-aq kitapxanashılıq, bibliografik ónimler, informaciya qıdırıw sistemaları hám basqa kóplegen tarawlar boyınsha 166 termindi óz ishine aladı.
Baspa terminologiyasi GOST 7. 60 -90 “Baspalar. Tiykarǵı túrleri. Shártleri hám tariypleri” temasında. Standart baspa túrleri boyınsha ISO 5127 / 2-183 xalıq aralıq standartına sáykes keledi. Bul birinshi náwbette baspa shólkemleri ushın mólsherlengen, biraq kitapxanalar ushın da zárúr, sebebi ol baspalardıń tipologiyasini beredi, yaǵnıy: maqsetke muwapıq, maǵlıwmattı analitik hám sintetik qayta islew dárejesi boyınsha, maǵlıwmattı simvolikalıq usınıw forması boyınsha, materiallıq dúzilisi boyınsha, kólemi boyınsha, tiykarǵı teksttiń quramı boyınsha, tárepinen chastotası, dúzilisi boyınsha, maǵlıwmattıń tábiyaatı boyınsha hám basqalar. GOST sonıń menen birge udayı tákirarlanatuǵın baspalar hám seriallardıń ayrıqsha ózgesheligin beredi, yaǵnıy gazeta, jurnal, byulleten, kalendar túrleri xarakteristikalanǵan.
Audiovizual hújjetlerge tiyisli terminologiyaga kelsek, GOST 7. 69 -95 «Audiovizual hújjetler. Tiykarǵı atamalar hám tariypler”.
Ol jaǵdayda audiovizual hújjet, fotografik hújjet, film hújjet, fono hújjet, mikroformatlı hújjet hám basqalar sıyaqlı túsiniklerdi óz ishine alatuǵın 39 tiykarǵı termin bar.
Bul gruppa sonıń menen birge, bólek hújjetler processleri ushın atamalardı anıqlaytuǵın standartlardı da óz ishine aladı. Mısalı,
GOST 7. 76 -96 “Hújjetler kompleksi. Bibliografiya. Kataloglastırıw. Shártler hám tariypler”;
GOST 7. 73-96 “Informaciyanı izlew hám tarqatıw. Shártler hám tariypler”;
GOST 7. 74-96 “Informaciya alıw tilleri. Shártler hám tariypler”;
GOST 7. 48-90 “Hújjetlerdi saqlaw. Tiykarǵı atamalar hám tariypler”.
Keyingi gruppa hújjetli dereklerdi (olardıń bólimlerin) sáwlelendiriwshi standartlardan ibarat. Olar hújjetlerdiń ayırım túrlerin baspa dizayni ushın ulıwma talaplardan ibarat. Mısalı:
GOST 7. 23-96 “Baspalar. Imprint”;
GOST 7. 5-98 “Jurnallar, jıynaqlar, informaciya baspaları. Baspa etilgen materiallardıń baspa etiw dizayni”;
GOST 7. 22-80 “Sanaat katalogları. Ulıwma talaplar”;
GOST 7. 32-91 “Izertlew jumısları tuwrısında esabat. Dúzilisi hám proektlestiriw qaǵıydaları”;
GOST 7. 36 -88 “Baspa etilgen awdarma. Muwapıqlastırıw, dizimnen ótiwdiń ulıwma qaǵıydaları” hám basqalar.
Tórtinshi gruppa - hújjetler menen islewdiń túrli processlerin birlestiretuǵın texnologiyalıq standartlar. Standartlastırıw ob'ekti sıpatında hújjettiń bibliografik xarakteristikası, sonıń menen birge, nota muzıkası, kartografikalıq dóretpeler, audiovizual materiallar hám basqalar.
Mısalı, GOST 7. 1 -84 “Hújjetlerdiń bibliografik xarakteristikası. Ulıwma talaplar hám kompilyatsiya qılıw qaǵıydaları” hújjettiń bibliografik xarakteristikasına jáne onı dúziw qaǵıydalarına ulıwma talaplardı belgileydi: bibliografik xarakteristika elementleri kompleksi, olardıń jaylasıwı izbe-izligi, hár bir elementtiń mazmunı hám prezentaciyası, dástúriy paydalanıw ajıratıwshılar. Standart tekstli baspa etilgen hám baspa etilmegen hújjetlerge: kitaplar, seriallar, texnikalıq hám texnikalıq hújjetler, depozit etilgen ilimiy lekciyalar, baspa etilmegen awdarmalar hám dissertatsiyalarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Basqa túrdegi hújjetlerdiń bibliografik xarakteristikası ushın tómendegiler qollanıladı:
GOST 7. 16 -79 " Muzıkalıq baspalardıń bibliografik xarakteristikası";
GOST 7. 18-79 " Kartografikalıq islerdiń bibliografik xarakteristikası";
GOST 7. 34-81 " Kórkem baspalardıń bibliografik xarakteristikaıs";
GOST 7. 70-96 «Maǵlıwmatlar bazaları hám mashinada oqılatuǵın informaciya dızbekleriniń xarakteristikası. Xarakteristikalardıń quramı hám belgileniwi”.
Tap sol gruppa dástúriy túrde hújjetler menen islew processlerine birden-bir talaplardı belgileytuǵın standartlardı óz ishine aladı, mısalı:
GOST 7. 66 -92 «Hújjetlerdi indekslew. Koordinatalı indekslew ushın ulıwma talaplar";
GOST 7. 9 -95 «Juwmaq hám túsindirme. Ulıwma talaplar";
GOST 7. 65-92 «Kino hújjetleri, fotografik hújjetler hám mikroformadaǵı hújjetler. Arxivtı saqlawǵa qoyılatuǵın ulıwma talaplar";
GOST 7. 68-95 «Fon hám video hújjetler. Arxivnı saqlawǵa qoyılatuǵın ulıwma talaplar";
GOST 7. 50-90 “Hújjetlerdi saqlaw. Ulıwma talaplar".
Standartlastırıwdıń eń zárúrli máselelerinen biri baspalardıń bólimlerin nomerlew hám hújjetlerdi shtrix -kodlaw bolıp tabıladı. Berilgen hár bir hújjet anıq belgileniwi kerek. Búgingi kúnde baspa atırǵan, tarqatılǵan hám qıdırılıp atırǵan baspalardıń úlken sanı menen hár bir bólek baspanı anıq anıqlaw júdá zárúr. Búgingi kúnde eń perspektivalı hám ulıwma qabıl etilgen kitaplardıń standart nomerleniwi - ISBN, seriallar - ISSN, muzıkalıq baspalar - ISMN. Kitap baspalarınıń nomerleniwi.
GOST 7. 53-86 (ST SEv 5128-85) tárepinen tártiplestiriletuǵın" baspalar. Xalıq aralıq standart nomerlew kitapları", sonıń menen birge GOST 7. 56 -89 (ST SEv 175-75; MS ISO 3297-86) " Editions, seriallardıń xalıq aralıq standart nomerleniwi".
Standart baspanı nomerlew - bul nomerler kompleksi. Mısalı, ISBN kodı 5-7020 -0897-9. Birinshi nomer 5 - Rossiyanıń kodı, 7020 nomer - Rossiya Kitaplar palatasınıń Milliy ISBN agentliginen alınǵan málim bir baspaxananıń kodın ańlatadı, 0897 nomerleri - bul kitaptıń basınıń tártip nomeri. baspası, 9 -nomer ISBN kodınıń tekseriw nomeri.
Standart kod baspa etilgen waqıt hám ornınan qaramastan baspanı anıqlaydı. Ol kóbinese bibliografik xarakteristikalardı tabıslı ózgertiredi. Tarqatıwlar ushın kod, baspalardı buyırtpa qılıw, olar ushın tólewler, kitap almasınıwı hám taǵı basqalardıń tiykarǵı processlerinde ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Bul kitap biznesiniń barlıq infrastrukturasın jetilistiriw ushın tiykar bolıp xızmet etedi, ǵárejetlerdi sezilerli dárejede azaytadı, baspalardı jaratıw hám tarqatıwdıń barlıq processlerin ápiwayılastıradı hám tezlestiredi.
Tek cifrlı jazıwǵa iye bolǵan standart nomerlewden ayrıqsha bolıp esaplanıw, EAN-13 shtrix -kodı hár qıylı keńliktegi arnawlı qollanılatuǵın sızıqlar almasınıwı bolǵan grafik súwretke iye. Shtrixlı kodlardı arnawlı elektron optikalıq apparatlar - skanerler oqıydı. Shtrixlı kodlaw baspanı bir demde anıqlawǵa, hújjet menen islew natiyjeliligin asırıwǵa, baspalardı qabıllaw, saqlaw hám satıwdı operativ esapqa alıw hám baqlaw, qarıydarlardıń informaciya xızmetlerin huqıqıy tártipke salıw ushın sharayatlar jaratıw, sırt elde kitap ónimlerin satıwdı ańsatlastırıwǵa múmkinshilik beredi.
Jáhán ámeliyatında shtrix -kod qaqpaqtıń tórtinshi tárepiniń tómengi bólegine jaylastırıladı (májburiy). Tap sol zat GOST 7. 4-95 «Editions. Imprint".
Standart nomerlew hám shtrix-kodlaw baspalardı ratsionalizatsiya qılıw, avtomatlastırıw hám identifikaciyalaw ushın xalıq aralıq kólemde tán alınǵan informaciya quralı bolıp tabıladı hám kitapxana, baspa hám kitap satıw iskerliginde qollanıladı.