1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

10-Tema: Hújjetler menen islewdiń huquqiy máseleleri
Reje:
1.Puxaralardiń jámiyet ómirine tiyisli maǵliwmatlardi aliwǵa bolǵan konstituciyaliq huquqlardiń túrleri
2.Hújjetler menen islew salasinda standartlastiriwdiń zamanagóy máseleler

Informaciya huqıqlarınıń xalıq aralıq kólemde qabıl etilgen tiykarları túrli mámleketlerdiń milliy nızamshılıǵında birlestirilgen hám rawajlanǵan. Jetekshi shet el mámleketlerdiń xalıq aralıq nızamshılıǵında, Rossiya Federatsiyasınıń nızamshılıǵında tiykarǵı qaǵıydalar tómendegishe qáliplesken: "Informaciya alıw huqıqı insannıń tiykarǵı huqıqlarınan biri"; "Mámleketlik shólkemleri, shólkemler, kárxanalar, jámiyetlik shólkemleri hám lawazımlı adamlardıń iskerligi informaciya ashıqlıǵı principlerı tiykarında ámelge asırıladı." Bul principler puqaralar ushın jámiyetlik mápleri yamasa puqaralardıń jeke máplerine tásir kórsetetuǵın hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń bar ekenliginde ańlatpalanadı.

Rossiyadaǵı zamanagóy informaciya siyasatı puqaralardıń sóz erkinligi hám jámiyet turmısı tuwrısında hár qıylı maǵlıwmatlardı alıw boyınsha konstituciyalıq huqıqların támiyinleydi. Buǵan tiykarlanadı:
• maǵlıwmat islep shıǵarıw (jaratıw) huqıqı;
• informaciya sistemaları, texnologiyaları hám olardı qollap-quwatlaw quralların jaratıw huqıqı;
• avtorlıq huqıqı;
• intellektuallıq múlk huqıqı, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlarǵa bolǵan múlk huqıqı;
• maǵlıwmat uzatıw huqıqı;
• sıpatlama beriw huqıqı;
• maǵlıwmat izlew huqıqı;
• maǵlıwmat alıw huqıqı;
• maǵlıwmatlardan paydalanıw huqıqı;
• ótirik, nadurıs hám ádalatsız maǵlıwmatlardan qorǵaw huqıqı.
Informaciyanı islep shıǵarıw huqıqı hár bir kisige tuwılishidan sáykes bolıp tabıladı. Ol usınıs etilmeydi, biraq kepillik beriledi hám mámleket tárepinen qorǵaladı. Insaniyat jámiyetinde hár qıylı hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar turaqlı túrde jaratıladı: úy xojalıǵı, sanaat, ilimiy-texnikalıq, sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy, kórkem hám basqalar.
Kórip shıǵılıp atırǵan huqıqtı ámelge asırıw menen baylanıslı halda, avtorlıq, jeke huqıqlar hám múlk huqıqı máseleleri payda boladı. RFnıń "Avtorlıq huqıqı hám turles huqıqlar tuwrısında" ǵı nızamı pán, ádebiyat hám kórkem óner dóretpelerin (avtorlıq huqıqı), fonogrammalar, spektakllar, islep shıǵarıwlar, radioesittiriw yamasa kabel arqalı esittiriw shólkemleri (turles huqıqlar) dı jaratıw hám olardan paydalanıw menen baylanıslı múnásibetlerdi tártipke saladı.
Avtorlıq huqıqınıń ob'ekti - shıǵarmalar, dramatik hám muzıkalıq-dramatik dóretpeler, ssenariylar, sonıń menen birge súwretshilik, arxitektura, xoreografik, muzıkalıq, fotografik, geografiyalıq, latın dóretpeleri (awdarmalar, maslastırıwlar, túsindirmeler, referatlar, juwmaqlar, túsindiriwler hám basqalar). ilim, ádebiyat hám kórkem óner dóretpelerin, materiallardı tańlaw yamasa tártipke salıw kózqarasınan dóretiwshilik jumıs nátiyjeleri bolǵan jıynaqlardı (entsiklopediyalar, antologiyalar, maǵlıwmatlar bazaları) hám basqa kompozitsion dóretpelerdi qayta islew. Avtorlıq huqıqı hár qanday ob'ektiv formada ámeldegi bolǵan baspa etilgen hám baspa etilmegen dóretpelerge salıstırǵanda qollanıladı:
• jazba (qol jazba, jazıw, muzıkalıq nota hám basqalar);
• awızsha (kópshilik aldında shıǵıw qılıw, jámiyetlik aldında shıǵıw qılıw);
• dawıslı yamasa videojazıw;
• súwret (súwret, eskiz, súwret, film, televizor, video yamasa foto ramka hám basqalar).
Shıǵarmanı jarıyalaw - bul avtordıń razılıǵı menen ámelge asırılǵan, bul shıǵarmanı birinshi ret onı baspa etiw, ǵalabalıq kórsetiw, ǵalabalıq atqarıw, efirge uzatıw yamasa basqa jol menen keń kópshilikke usınıs etedi.
Shıǵarmaǵa avtorlıq huqıqı onıń jaratılıwı sebepli payda boladı. Avtorlıq huqıqınıń payda bolıwı hám ámelge asırılıwı ushın shıǵarmanı dizimnen ótkeriw, basqa arnawlı dizayn yamasa hár qanday keńsepazlıqqa muwapıqlıq talap etilmeydi. Avtor óz shıǵarmasına salıstırǵanda jeke múlkke iye emes huqıqlarǵa iye:
• dóretpe avtorı dep tán alınıw huqıqı (avtorlıq huqıqı);
• shıǵarmanı avtordıń túp ataması, laqabı menen yamasa atın kórsetpesten paydalanıw yamasa onnan paydalanıwǵa ruxsat beriw huqıqı, yaǵnıy anonim tárizde (atamaǵa bolǵan huqıq);
• shıǵarmanı hár qanday formada baspa etiw yamasa baspa etiwge ruxsat beriw huqıqı (jarıyalaw huqıqı), sonday-aq eske alıw huqıqı;
• miynettiń atamasınıń, sonday-aq avtordıń abıroyı hám salawatına zıyan jetkeriwi múmkin bolǵan hár qanday buzılıwlardan yamasa basqa shegaranı buzıp kiriwlerden qorǵaw huqıqı (avtordıń abıraysın qorǵaw huqıqı).
Avtor óz shıǵarması menen baylanıslı túrde múlk huqıqına yamasa avtordıń shıǵarmanı isletiw boyınsha eksklyuziv huqıqına tiyisli bolıp, bul tómendegi huqıqtı ańlatadı:
• shıǵarmanı tákirarlaw (kóbeytiw huqıqı);
• dóretpe nusqaların hár qanday usılda tarqatıw: satıw, kireyge alıw hám t.b. (tarqatıw huqıqı);
• shıǵarmanı kópshilik aldında kórsetiw (ǵalabalıq kórsetiw huqıqı);
• shıǵarmanı kópshilikke jetkeriw (translyatsiya qılıw huqıqı);
• shıǵarmanı awdarmalaw (awdarmalaw huqıqı);
• jumıstı qayta qayta tiklew (qayta kórip shıǵıw huqıqı).
Avtorlıq huqıqı, atamaǵa bolǵan huqıq hám avtordıń abıraysın qorǵaw huqıqı sheksiz túrde qorǵaladı. Múlk huqıqı basqa shaxsqa yamasa shólkemge eksklyuziv huqıqlardı ótkeriw yamasa eksklyuziv huqıqlardı ótkeriw tuwrısındaǵı avtorlıq shártnamaları tiykarında ótkeriliwi múmkin.
Eksklyuziv avtorlıq huqıqları iyesi hár bir nusqada jaylastırılǵan hám úsh elementten ibarat bolǵan avtorlıq huqıqın qorǵaw belgisinen paydalanıw huqıqına iye: sheńberde latınsha "C" hárıbi, eksklyuziv "avtorlıq huqıqı" iyesiniń atı hám miynettiń birinshi baspa etilgen jılı. Hújjetler hám olardıń dızbekleri múlk quramınıń elementi sıpatında fizikalıq hám yuridikalıq shaxslarǵa, mámleketke tiyisli bolıwı múmkin. Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar óz qarjları esabınan jaratılǵan yamasa nızamlı túrde satıp alınǵan hújjetler iyeleri dep tán aladı. Biraq hújjetlerdi satıp alıw ózleriniń iyelerine dóretpeler tekstlerin basıp alıw, olarǵa ózgertiw kirgiziw - avtorlıq huqıqın buzıw huqıqın bermeydi. Hújjetlengen maǵlıwmatlarǵa bolǵan múlk huqıqı puqaralıq nızamshılıǵı menen tártiplestiriledi. Hújjetlengen maǵlıwmatlardı basqa sub'ektlerge sózsiz jetkerip beretuǵın iyeler bul hújjetlestirilgen maǵlıwmatlarǵa bolǵan huqıqların joǵaltpaydı. Eger hújjetler federal byudjet, Rossiya Federatsiyası shólkemlestiriw ob'ektleriniń byudjetleri esabınan dúzilgen, satıp alınǵan yamasa tóplanǵan bolsa, ol jaǵdayda olardıń iyesi Rossiya Federatsiyası jáne onıń strukturalıq strukturaları esaplanadı. Sonıń menen birge, mámleket fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń hújjetlestirilgen maǵlıwmatların, eger bul maǵlıwmatlar mámleket sırına kirse, satıp alıwǵa haqılı bolıp tabıladı. Mámleket múlki bolǵan hújjetler olardıń kepilligine muwapıq mámleket shólkemleri hám shólkemleri kepilligine kiredi hám mámleket múlki quramında esapqa alınıwı hám qáwipsizligi kerek.
Hújjetlengen maǵlıwmat iyesi onı basqa shaxsqa, fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxsqa ótkeriwi múmkin. Bunday halda, iyelik huqıqın tolıq hám bólek ótkeriwge jol qoyıladı. Pul ótkermesi tómendegilerdi belgileytuǵın pitim menen rásmiylestiriledi: hújjetlestirilgen maǵlıwmattan paydalanıw kólemi hám usılları, mıynet haqı muǵdarı jáne onı tólew tártibi, shártnama múddeti. Hújjetlengen maǵlıwmat, informaciya resursları tovar bolıwı múmkin, ámeldegi nızamshılıqta názerde tutılǵan hallar bunnan tısqarı. Informaciya resursları iyesi Rossiya Federatsiyası nızamlarında názerde tutılǵan barlıq huqıqlardan, sonday-aq:
• informaciya resursların qayta islew, qorǵaw hám olarǵa kirisiw rejimin hám qaǵıydaların belgilew;
• hújjetlerdi nusqalaw hám tarqatıw waqtında olardı joq etiw shártlerin anıqlaw.
Informaciya resursları iyesi Rossiya Federatsiyası nızamshılıǵında yamasa bul informaciya resursları iyesinde nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte paydalanıwshına informaciyanı usınıw qaǵıydaları hám qaǵıydalarına ámel etiliwin támiyinlewi shárt. Rossiya Federatsiyasınıń "Informaciyalastırıw hám informaciyanı qorǵaw tuwrısında" ǵı nızamına qarap maǵlıwmatlardı hújjetlestiriw onıń informaciya resurslarına kiritiliwi ushın zárúrli shárt esaplanadı. Informaciya resurslariniń huqıqıy rejimi tómendegi normalar menen belgilenedi:
• maǵlıwmatlardı hújjetlestiriw tártibi;
• informaciya sistemalarındaǵı individual hújjetler hám hújjetlerdiń individual dızbekleri, hújjetler hám hújjetler dızbegine iyelik huqıqı;
• maǵlıwmatlarǵa kirisiw dárejesi boyınsha qatlamı;
• informaciyanı huqıqıy qorǵaw tártibi.
Rossiya Federatsiyasında informaciyanı tarqatıw nızamda názerde tutılǵan hallar bunnan tısqarı, sheklewler qollanılmaydı. Puqaralar, lawazımlı shaxslar, kárxanalar, mákemeler, shólkemler, mámleket hákimiyatı shólkemleri tárepinen nızamlı tiykarda ámelge asırılǵan maǵlıwmatlardıń tarqalıwına tosqınlıq jasawǵa jol qoyılmaydı. Eger maǵlıwmat taratıwshı avtorlar yamasa múlk iyeleriniń múlkshilik yamasa jeke mulksizlik huqıqların buzsa, sonıń menen birge nızamda názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda, maǵlıwmat tarqatıw sud sheshimi menen toqtatılıwı múmkin.
Paydalanıwshılar - puqaralar, mámleket hákimiyatı shólkemleri, jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri, shólkemler hám jámiyetlik birlespeleri - maǵlıwmat izlewde teń huqıqlarǵa iye hám olardı qıdırıw zárúr ekenligin hesh kimge tiykarlap beriwge májbúr emes. Paydalanıwshılardıń hújjetlestirilgen maǵlıwmattı izlew huqıqı nızam hújjetleri, maǵlıwmatlarǵa iyelik etiwshi organlar hám shólkemler ustavları, olar tuwrısındaǵı qaǵıydalar, sonıń menen birge informaciya xızmetlerin shártnamaları tiykarında ámelge asırıladı. Informaciya alıw tártibi ámeldegi nızamshılıqta belgilengen talaplarǵa ámel etken halda maǵlıwmat iyesi tárepinen belgilenedi.
Rossiya Federatsiyasınıń mámleket informaciya resursları ashıq hám ǵalabalıq bolıp tabıladı. Esaptan tısqarı, sheklengen kirisiw qatlamı sıpatında nızam menen klassifikaciyalanǵan hújjetlestirilgen maǵlıwmat bolıp tabıladı. Mámleket mápleri hám shaxs máplerin qorǵaw hár qıylı maǵlıwmatlarǵa ıyelew rejimlerin ornatıwdı hám bul rejimlerge ámel qılıw mexanizmlerin jaratıwdı talap etedi.
Sheklengen maǵlıwmatlarǵa shaqırıq qılıw qadaǵan etiledi:
• mámleket hákimiyatı shólkemleri, jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri, shólkemler, jámiyetlik birlespeleriniń huqıqıy mártebein belgileytuǵın nızamshılıq hám basqa normativ hújjetler, sonıń menen birge huqıqlar, ayrıqsha jaǵdaylar, átirap-ortalıq, meteorologik, sanitariya-epidemiologiya hám basqa xalıq punktleri, islep shıǵarıw ob'ektleriniń qawipsiz islewin, puqaralar hám ulıwma xalıqtıń qawipsizligin támiyinlew ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan erkinlik hám minnetlemeler;
• mámleket hákimiyatı hám basqarıwı shólkemleri iskerligi, byudjet qarjları hám basqa mámleket hám jergilikli resurslardan paydalanıw, ekonomikanıń jaǵdayı hám xalıqtıń mútajlikleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan hújjetler, bunnan tısqarı taypalarına klassifikaciyalanǵan maǵlıwmatlar bunnan tısqarı. mámleket sırları;
• kitapxanalar hám arxivlardıń ashıq jıynaqlarında tóplanǵan hújjetler, mámleket hákimiyatı shólkemleri, jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri, jámiyetlik birlespeleri, jámiyetlik mápleri bolǵan shólkemlerdiń informaciya sistemalarında yamasa puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám minnetlerin ámelge asırıw ushın zárúr.
Huqıqıy rejiminiń shártlerine kóre, sheklengen kiriw ruxsatına iye bolǵan hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar mámleket sırları hám jasırın maǵlıwmatlarǵa bólinedi. Hújjetlengen maǵlıwmatlardı mámleket sırları qatlamına kirgiziw Rossiya Federatsiyasınıń "Mámleket sırları tuwrısında" ǵı nızamına muwapıq ámelge asırıladı. Bul maǵlıwmatlar tiykarınan qorǵaw xarakterine iye hám mámlekettiń áskeriy tarawdaǵı, ekonomika, pán hám texnika hám de sırtqı siyasatındaǵı strategiyalıq máplerin qorǵaladı.
Jasırın maǵlıwmatlarǵa jeke maǵlıwmatlar kiredi (puqara turmısındaǵı faktlar, waqıyalar hám jaǵdaylar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar). Atap aytqanda, nızam jeke turmıs, jeke sırlardı, shańaraqqa tiyisli sırlardı, jazıwlardıń jasırınlıǵın hám basqalardı buzatuǵın jeke turmıs haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplaw hám tarqatıwdı qadaǵan etiledi. shaxstıń razılıǵısız, sud sheshimi tiykarında bunnan tısqarı boladı.
Sonıń menen birge, jasırın maǵlıwmatlar qatlamına kommerciya sırların óz ishine alǵan hújjetler kiredi. Bul kommerciya maqsetlerine erisiw ushın paydalaniletuǵın islep shıǵarıw, ilimiy-texnikalıq, basqarıw hám basqa hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar bolıwı múmkin (payda alıw, záleldi aldın alıw, básekishilerden hújdan menen ústinlikke erisiw). Ol jaǵdayda mashinalar hám úskenelerdiń dizayni, sızılmalar, diagrammalar, paydalanılǵan materiallar, retseptlar, islep shıǵarıw usılları hám usılları, jańa texnologiyalar, programmalıq támiynat haqqında maǵlıwmatlar bolıwı múmkin.
"Bunday hújjetlestirilgen maǵlıwmat iyesi onı qorǵawdıń tiyisli usılları hám quralların jeke ózi belgileydi. Qorǵaw sistemasınıń quramalılıǵı onı hár qıylı elementlerden - huqıqıy, shólkemlestirilgen, texnikalıq hám matematikalıq programmalardan qáliplestiriw arqalı erisiledi.