1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetlerdi qıdırıw

Saqlanǵan hújjetler hújjetli dızbekti quraydı, ol jaǵdayda hár bir hújjettiń ornı anıq belgileniwi hám qawipsizligi támiyinleniwi kerek. Hújjetler klassifikaciyalanıwı kerek, olardıń hár birewiniń qıdırıw qásiyetleri aytıp ótken bolıwı kerek, bul hújjetlerdi qıdırıw ushın zárúr hám informaciya qıdırıw sistemasın (ISS) jaratıw ushın tıykar bolıp tabıladı.

Avtomatlastırılǵan hám qolda isleytuǵın IRS hár qanday dúzilgen qatarda kerekli hújjetti tabıwǵa múmkinshilik beredi.
Hújjetlerdi izlew degenimizde olar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı, faktlar, hám basqalardı tabıwdı maqset etken logikalıq hám texnikalıq operatsiyalar kompleksi túsiniledi. Informaciyanı qıdırıw dızbegi - bul hújjetlerdi saqlaw mánzilleri menen birgelikte izlep tabıwdıń buyırtpa etilgen kompleksi bolıp tabıladı. Informaciya alıw dızbegine mısal sıpatında kitapxanalar katalogları, kompyuter maǵlıwmatlar bazaları keltirilgen.
Ámeldegi texnologiyaǵa qarap, qolda hám avtomatlastırılǵan IRSti ajıratıw ámelge asırıladı. Qolda (karta) IRSta qıdırıw kartalardaǵı hújjetlerdiń qısqasha rásmiylestirilgen xarakteristikasına muwapıq ámelge asırıladı. IPS-de kartalardı shólkemlestiriwdiń qabıl etilgen principke qarap, hújjettiń hár qıylı atributları birinshi orında turadı - klassifikaciyalaw kodı, inventarizatsiya nomeri, tema bası, tolıq ataması, avtor hám basqalar. Kartotekadaǵı kartalar bir-birinen ajratıladı, ústine cifrlı izbe-izlilikdegi shifrlar yamasa álippe háripleri qoyıladı. Ajıratıwshılar artında kórsetilgen belgilerge iye bolǵan hújjetlerdiń identifikaciya belgileri bolǵan kartalar jıynaladı.
Qolda IRS sızıqlı princip tiykarında qurılǵan. Bul sonı ańlatadı, qıdırıw tek bir tiykarda, málim bir qıdırıw sistemasında ústinlik menen ámelge asırılıwı múmkin, mısalı, quram boyınsha. Kóp ólshemli qıdırıwdı ámelge asırıw ushın bir qatar basqa ayrıqshalıqlarǵa kóre qayta tiklengen, mısalı, alfavit-tema, xronologik, nomerlew hám b. Solay etip, nátiyjeli qıdırıw ushın siz bir kartotekanı saqlaw menen sheklenip qalmaysız. Taǵı bir neshe kartotekalar kórinisinde qosımsha kerek boladı, ol jaǵdayda birdey hújjetler ushın kartalar basqa izbe-izlilikde hám basqa ajıratıwıshılar arqasında jaylastırıladı.
Bir neshe qıdırıw parametrlerin birlestiriw tek avtomatlastırılǵan IRSta múmkin. Avtomatlastırılǵan hújjetlerdi qıdırıw túrli texnologiyalar tiykarında dúziliwi múmkin: OML ushın, hújjettiń tolıq teksti ushın, gipertekstli siltemeler hám b. AML arqalı qıdırıw tap sol tárzide qolda hám avtomatlastırılǵan IRSta ámelge asırıladı, tek hújjetti qıdırıw kriteryaları boyınsha identifikaciyalaw kompyuter tárepinen ámelge asırıladı. Hújjettiń tolıq tekstin izlew tekstti rásmiylestiriwge, onı mashinada oqılatuǵın formaǵa awdarmalawǵa tiykarlanǵan. Tekstti qayta islew deskriptorlardı ajıratıp alıwdı hám tezaurustı dúziwdi óz ishine aladı - paydalanıw chastotası boyınsha tártiplengen deskriptorlar dizimi. Hújjet tekstleri kompyuter yadında saqlanadı hám olardı qıdırıw hám shıǵarıw qıdırıw retseptına muwapıq ámelge asırıladı. Retseptda gilt sózler - xarakteristikalawshılar kompleksiniń logikalıq ónimi forması bar. Hújjet informaciya sorawına juwap beretuǵın esaplanadı hám eger ol bir waqtıniń ózinde qıdırıw retseptiniń barlıq gilt sózlerin óz ishine alǵan bolsa, beriliwi kerek.
Eń quramalı texnologiya gipertekst bolıp tabıladı. Gipertekstli texnologiyalardıń tiykarǵı ideyası sonnan ibarat, hújjetli maǵlıwmatlardı qıdırıw hújjetler ortasında logikalıq hám assotsiativ baylanıslardı esapqa alǵan halda ámelge asırıladı. Informaciyaǵa kirisiw tekstlerdi izbe-iz kóriw arqalı emes, bálkim bir teksttiń bir bóleginen ekinshisiniń bólegine kóshiw arqalı ámelge asırıladı. Háreket paydalanıwshınıń ózi tárepinen ámelge asırıladı hám ol "navigatsiya" dep ataladı.
Informaciyanı saqlaw hám qıdırıw processinde qanday formaǵa ıye bolıwına qarap, IRS hújjetli hám dálillerge bólinedi. Izlew nátiyjesinde hújjetli IPS hújjetlerdi ózleri, olardıń nusqaları yamasa saqlaw mánzillerin shıǵaradı. Faktografik IRS hújjetler maǵlıwmatlarınan individual maǵlıwmatlardı, faktlardı tabıwǵa járdem beredi. Hújjetli hám faktik qıdırıw ortasında tiykarǵı ózgesheligi joq. Qıdırıw usılları tárepinen eki tur da birdey. Qıdırıw ob'ekti quramında ayırmashılıqlar ámeldegi: birinshi halda olar hújjet yamasa ol haqqında maǵlıwmat izlesedi, ekinshiden, hújjette sáwlelendirilgen fakt. Barlıq hújjetli IRSlardıń ayrıqsha ózgesheligi sonda, qarıydar ózi tabılǵan hújjetten kerekli maǵlıwmatlardı shıǵarıp aladı. Faktografik IRS qarıydarlar olar quramındaǵı hújjetlerge shaqırıq etpesten, anıq sorawlarǵa juwabın anıq faktlar, maǵlıwmatlar, maǵlıwmatlardı qıdırıw ushın mólsherlengen. Qıdırıw orındı hújjetli-faktik IRS iyeleydi, qıdırıw nátiyjeleri soralǵan faktlar, maǵlıwmatlar, olar jazıp alınǵan hújjetke siltemesi bolǵan maǵlıwmatlar boladı.
Onıń kóplegen tárepleri qatań rásmiylestirilgenine qaramastan, qıdırıwdıń ózi dóretiwshilik process bolıp tabıladı. Qıdırıw basqıshları tómendegishe:
• sorawdıń teksti;
• sorawdı analiz qılıw hám qıdırıw retseptin dúziw - sorawdı tábiyǵıy tilden hújjettiń rásmiy qásiyetleri tiline awdarmalaw (bibliografik xarakteristika, klassifikaciya kórsetkishi, tema bası, xarakteristikalawshılar dizimi hám basqalar);
• maǵlıwmat qıdırıw qatarında qıdırıw retseptin ámelge asırıw hám tiyisli hújjetlerdi tańlaw, yaǵnıy bul rásmiy ayrıqshalıqlarǵa sáykes keletuǵın;
• tiyisli hújjetlerdi tańlaw, yaǵnıy paydalanıwshınıń haqıyqıy mútajliklerin qandırıw.
Kerekli hújjetlerdi demde tabıw ushın bul tolıq sistema ulıwma indeksatsiya qaǵıydaları, baslanǵısh hújjetlerdi tártipke salıw hám saqlawdıń birden-bir qaǵıydaları hám uyqas jazıwlar apparatı menen óz-ara baylanıslılıǵı menen hújjetlerdi klassifikaciyalawdıń birden-bir sistemasın jaratıw kerek. Qashanda qıdırıwdı ámelge asırıw zárúrshiligi payda bolsa, paydalanıwshı tómendegi mashqalalardı sheshiwi kerek: qıdırıw maqseti, qıdırıw ushın ajıratılǵan waqıt, qıdırıwda paydalanılǵan materiallıq resurslar, kerekli anıqlıq hám tolıqlıq. Bul faktorlar qıdırıw nátiyjelerine sezilerli tásir kórsetedi.
Hár qanday qıdırıw júdá mashaqatlı hám qımbat jumıs bolıp tabıladı. Qıdırıwdıń anıqlıǵı hám tolıqlıǵı qanshellilik bálent bolsa, yaǵnıy qansha hújjetler tabılsa hám qanshellilik aktual bolsa, qıdırıwdıń ózi sonshalıq qımbatlaw hám uzaǵıraq boladı. Usınıń sebebinen, qıdırıwdıń maqseti tiyisli bolǵanısha hám anıqlıǵın (azı-kóbi) hám tartılǵan materiallıq resursların hám sarp etilgen waqtın belgilewi kerek.
Qıdırıw strategiyası degende qıdırıw ushın ajıratılǵan waqıt ishinde belgilengen maqsetke erisiw ushın ámeldegi materiallıq resursların shólkemlestiriw, tayarlaw hám olardan paydalanıw túsiniledi. Buǵan qarap, arnawlı bir wazıypalardı sheshiw ámelge asırıladı hám iskerlik izbe-izligi ornatıladı. Arnawlı bir hújjetti qıdırıw strategiyası ol haqqındaǵı derek maǵlıwmatlarınıń bar ekenligine baylanıslı. Eger hújjettiń avtorı málim bolsa, ol jaǵdayda eń ańsat jolı bul hújjetti alfavit katalogınan yamasa avtordıń bibliografik járdemge kómekshi indeksinen tabıw bolıp tabıladı. Eger avtor anıqlanmasa, biraq tek ulıwma mazmunı málim bolsa, ol jaǵdayda qıdırıwdı tiyisli sistematikalıq klassifikaciyalaw shifrın ornatıw menen baslaw kerek, keyininen XKSta tap sonday shifrlanǵan barlıq hújjetlerdi kóriw kerek. Bibliografik evristika sıyaqlı ilimiy hám ámeliy jónelis boyınsha hújjetlerdi qıdırıwdıń hár qıylı variantları islep shigılıp atır. Hújjetlerdi hám olardaǵı maǵlıwmatlardı avtomatlastırılǵan tárizde izlew principleri, naǵısları, texnologiyaları - informatika sıyaqlı ilimiy ıntızamnıń tiykarǵı waziypası.