1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjet islep shıǵarıw
Hújjetli iskerliginiń shólkemlestirilgen strukturası hújjetti tayarlaytuǵın, onı tákirarlaytuǵın, tarqatatuǵın, saqlaytuǵın, qıdıratuǵın hám taǵı basqa social institutlar tárepinen kórsetiledi. Hújjetler menen islewdiń tiykarǵı processlerin tabıslı ámelge asırıw ushın olardıń sırtqı kórinisin anıqlaw zárúrli áhmiyetke iye. Jańa maǵlıwmatlardıń payda bolıw mexanizmi insan dóretiwshilik iskerligi boyınsha izertlewlerdiń tiykarǵı aǵımında jatadı hám sol payıtqa deyin júdá kem úyrenilgen. Nege geypara tariyxıy dáwirlerde ilim hám kórkem-dóretiwshilik iskerlik kútpegende úlken qádemlerdi taslaydı, geyparalarında bolsa olar árqayın bolıp, ótkenlerin tákirarlaydı? Házirshe juwap joq. Biraq payda bolıp atırǵan maǵlıwmatlardıń anıq túrde hújjet sıpatında rásmiylestiriliwine beyimligi shubhasız bolıp tabıladı. Jámiyet rawajlanıwı hújjetlerdi kóbeytiw jolınan baradı hám olardıń ósiwi social óndiristiń ósiw pátlerine baylanıslı.
Hújjetlerdiń hár túrlilıǵıniń payda bolıwınıń deregi, eń dáslep, ilim bolıp tabıladı. Ilim tarawında, hújjetli film, maǵlıwmatlardıń fiksatsiyası global rol oynaydı. Birinshiden, pánniń ayırım tarmaqları tek tekst formasında, hújjet formasında ámelde isleydi. Bul derlik barlıq gumanitar pánler, olardıń wazıypası sanalılıq, social processler mánisine kirip barıw hám nátiyjede tekst jaratıw bolıp tabıladı. Bul bilimlerdi jámiyette tarqatıw qábileti hújjet formasında alınadı: monografiya, maqala, dissertatsiya, qol jazba hám basqalar. Bunnan tısqarı, hújjetlerdiń ózi gumanitar pánler boyınsha úyreniw ob'ektlerine aylanadı, sebebi olar social processler hám hádiyselerdi tikkeley bolmaǵan halda sáwlelendiredi.
Hújjetler ilimiy izertlewlerdiń aralıq processlerinde de qatnasadı: olar uqsas hám uqsas izertlewler tuwrısında maǵlıwmat beredi, aralıq nátiyjelerdi belgilengenedi (ilimiy lekciyalar, tezisler formasında).
Tábiyǵıy hám texnikalıq pánlerde hújjetlerdiń ornı kem emes. Tuwrı, úyreniw ob'ekti hújjettiń ózi emes, bálkim insan tárepinen tábiyǵıy hám jasalma túrde qayta tiklenetuǵın hádiyseler bolıp tabıladı. Bunday ilimiy jumıs nátiyjeleri texnologiyada óz ańlatpasın tapqan, bul olardan ámeliy paydalanıwdı názerde tutadı. Bul, óz gezeginde, ilimiy-texnikalıq, texnologiyalıq, patent, normativ hújjetler, dizayn sızılmalarında hám basqalarda belgilengenedi.
Solay etip, ilimiy jumıstıń dáslepki, aralıq hám juwmaqlawshı nátiyjelerin hújjetli fikslarsiz oyda sáwlelendirip bolmaydı. Ilim tarawında hújjetler bir waqtıniń ózinde úyreniw ob'ekti, izertlewdi maqul túsetuǵın alıp barıwǵa járdem beretuǵın járdemshi qural jáne onıń juwmaqlawshı nátiyjesi bolıp tabıladı.
Hújjetler deregi de zamanagóy sanaat óndirisi bolıp tabıladı. Hújjetler barlıq islep shıǵarıw iskerligin tártipke saladı, óndiriske engizilip atırǵan úlgisin islep shıǵıwdan jáne onı tarqatıw tarmaǵına jetkizip beriwge shekem, qarıydarǵa jiberiwge shekem boladı. Bular texnologiyalıq, dizayn, patent, normativ hújjetler, ekonomikalıq nátiyjelililikti esaplaw, sanaat katalogları hám bahaları dizimi, ónim pasportları.
Hújjetlerdi óndiristiń taǵı bir zárúrli deregi bul basqarıw bolıp tabıladı. Basqarıw sistemasın federal, tarmaq, regionlıq, jergilikli dárejedegi jámiyettiiń social dúzilisindegi bólek funktsiya hám hár qanday iskerlik tarawınıń, sonday-aq ayırım kárxananıń tómen sisteması sıpatında kórip shıǵıw múmkin. Basqarıw sheshimin qabıllaw procesi analizlerdi qabıllaw hám qayta islewge, "maǵlıwmat toplaw, sintez qılıw hám sol tiykarda hújjet tayarlawga" tiykarlanǵan. Menejmenttegi maǵlıwmatlar - bul basqarılatuǵın ob'ekttiń rawajlanıwı hám islewi máselelerin sheshiw ushın zárúr bolǵan normativ, kórsetpe, texnikalıq-tonlıq maǵlıwmatlar kompleksi bolıp tabıladı. Ol informaciyanı saqlaw hám qayta islewdi támiyinleytuǵın qurallar menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Basqarıwda informaciyanıń eń zárúrli deregi bul ekonomika, ol jaǵdayda júz berip atırǵan túrli processler bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw hám ekonomikalıq iskerliginiń ayrıqsha qásiyetleri maǵlıwmat túrlerinde ayırmashılıqlardı qaldıradi. Belgilengen qaǵıydalarǵa qarap hám hújjetler menen alıp barılatuǵın basqarıw háreketlerine ámel qılıw basqarıw hújjetleri payda bolıwına alıp keledi.
Tálim, sonıń menen birge, hújjetlerdiń hár túrlilıǵın ámelge asıratuǵın derek bolıp esaplanadı. Aldınǵı áwladlar tárepinen islep shıǵılǵan bilimlerdi keyingi áwladlarǵa ótkeriw usılı. Bul bilim, álbette, oqıtıwǵa maslastırılmaǵan hújjetlerde (qol jazbalar, monografiyalar, maqalalar hám kóshirip alınǵan, sonıń menen birge oqıw maqsetleri ushın arnawlı maslastırılǵan (sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları, máseleler hám shınıǵıwlar jıynaqları, antologiyalar hám basqalar) belgilengen.
Kórkem hám dóretiwshilik iskerlik - bul hújjetler hár túrlilıǵınıń taǵı bir deregi. Insannıń anıq haqıyqatlıq ob'ektin biliwi tek ǵana hádiyseler mánisine aqıl járdeminde kirip barıw bolıp tabıladı. Haqıyqat adamlarǵa kórkem bilimlerdi qáliplestiretuǵın pútin bir sezimdi beredi. Haqıyqıy dúnyanıń barlıq hádiyseleri málim koefficientte bar sheklewler hám formalar, olardıń muwapıqlıǵı estetik tájiriybelerdi oyatadı.
Ózleriniń bir pútinlik sózler, reńler, sızıqlar, dawıslar járdeminde qayta qayta tiklewi sebepli adamlar ózleriniń ishki-sezimlerin, tájiriybelerin, psixologiyalıq múnásibetlerdiń názik nuansların efirge uzatıp, mákan hám waqıt penen ajıralıp turatuǵın adamlardan jeterli juwap, sezimlik múnásibet keltirip shıǵarıwı múmkin. Haqıyqattı, kórkem hám dóretiwshilik iskerlikti sáwlelendiriwdiń obrazlı hám estetiklıq usılı bolıw kórkem tekstler, muzıkalıq, saxna hám súwretleytuǵın dóretpeler hám kórkem filmlerde nátiyjeler beredi. Bul tarawda jaratılǵan hújjetler tiykarınan sezimlik organlarǵa tásirli psixikalıq fondı támiyinleytuǵın obrazlı, dawıslı hám reńli stimulyatorlardıń kúshi hám dinamizmi menen tásir etedi. Bunday hújjetli maǵlıwmatlardıń áhmiyeti onıń avtordıń ishki dúnyası jáne social tájiriybesi arqalı sub'ektiv túrde ótken haqıyqatlıqtı kem ushırasatuǵın sáwlelendiriwinde boladı.
Hújjetler mudamı da óz mazmunında ulıwma jańa hám ayrıqsha maǵlıwmatlardı óz ishine almaydı, bul ilimiy izertlewler hám haqıyqatlıqtı kórkem-dóretiwshilik ańǵarıw nátiyjesi bolıp tabıladı. Kerisinshe, ulıwma jańa hám ayrıqsha ideyalar júdá kem ushırasadı. Kóbinese hújjetler teksti málim faktlardı, maǵlıwmatlardı logikalıq hám kórkem qayta islew nátiyjesi bolıp tabıladı, olar olardı ǵalabalastırıw, tarqatıw, sistemalastırıw, esapqa alıw hám basqalarǵa qaratılǵan bolıp, olar hár qıylı maqsetlerdegi hújjetlerdi jaratıwda biykarlaydı.
Hújjetlerdi tayarlaw avtor tárepinen ámelge asırıladı. Avtor óz dóretiwshilik iskerligi menen tekst jaratatuǵın individual bolıwı múmkin. Bir neshe avtorlar bolıwı múmkin.
Bunday halda, olar teń avtorlar dep ataladı. Yuridikalıq shaxs - kollektiv, kárxana, social struktura hám ulıwma mámlekette avtor wazıypasın atqarıwı múmkin. Álbette, hújjet joybarı, onıń dáslepki teksti tek bir yamasa bir neshe adamnıń dóretiwshilik miyneti menen jaratılıwı múmkin. Biraq onı kollegial talqılawı processinde tekstke ózgertiw hám qosımshalar kiritiledi, hújjet kóbinese dawıs beriw jolı menen tastıyıqlanadı, nátiyjede onı tayarlawdıń individual ózgesheligi áhmiyetin joǵaltadı hám tekstti tastıyıqlaǵan gruppa avtorına aylanadı.
Hújjetti tayarlaw procesi onı analiz qılıwdı da óz ishine aladı. Redakciya basqıshı baspa procesiniń oraylıq basqıshı bolıp tabıladı. Onıń baslanıwı qol jazbanı qabıllaw, ekinshisi, aqırı – qol jazbanı óndiriske ótkeriw dep esaplaw kerek. Barlıq qol jazbalar esaptan tısqarısız redakciya tárepinen tayarlanıwǵa mútáj. Redaktorlaw hár qıylı qayta kórip shıǵıw túrleri menen baylanıslı hár qıylı wazıypalardı atqaradı: logikalıq, stilistik, leksik, grammatik, sintaktik. Redaktor qol jazba menen isleydi, onıń wazıypalarına tómendegiler kiredi.
• teksttiń tildiń leksikalıq, metodikalıq hám grammatik normalarına muwapıqlıǵın tekseriw;
• tekst degi semantik baylanıslardı analiz qılıw (hám eger kerek bolsa, ózgertiw) qábileti;
• teksti baspanıń málim maqsetleri hám normalarına muwapıq túrde tártipke salıw hám formatlaw qábileti.
Soǵan kóre, biz redaktorlawdıń logikalıq, lingvistik hám baspa hám dizayn mádeniyatı haqqında sóylewimiz múmkin. Tekst boyınsha korrektordıń analitik jumısı hár qanday basqa ob'ektti analiz qılıw menen uqsas hám azı-kóbi óz-ózinen yamasa sanalı túrde ámelge asırılǵan eki operatsiyaǵa tiykarlanadı: tekstti geypara strukturalıq bólimlerge (tekst birliklerine) intellektual túrde ajıratıw; olardı xarakteristikalaytuǵın baylanıslardı úyreniw hám bahalaw.
Bul operatsiyalarǵa tásir etiwshi kriteryalar tekstke hár qıylı jantasıwlar menen belgilenedi. Analiz wazıypalarına qarap bir tekst dúzilisi semantik, grammatik hám metodikalıq birliklerge bólinip, tiyisli baylanısıwlar tárepinen tekseriledi. Redakciya jumısı nátiyjesinde hújjet teksti tolıq formalardı aladı.
Eń zárúrli wazıypanı qol jazbanı texnikalıq qayta islew - analiz qılıw hám qayta baspadan shıǵarıwdan keyin qalǵan qol jazbadaǵı múmkin bolǵan kemshiliklerdi saplastırıwdı kórip shıǵıw kerek. Basıp shıǵarıw plitaların isletetuǵın baspaxanalarda korrektatsiya etiletuǵın tómendegi tásirler túrleri ajıratıp kórsetiledi:
• gruppa - bir-birine baylanısqan sabaqlar ústinleri;
• maket - sızıqtıń kompozitsion tolıq kompleksi;
• juwmaq - bir waqtıniń ózinde bir neshe betlerdi basıp shıǵarıw mashinasında qaǵazǵa basıp shıǵarıw tártibinde jaylastırılǵan baspadan shıǵarıw;
• bos bet - baspadan shıǵarıw processinde alınǵan, baspa plastinka mashinada jıynaqlı ız;
• signal nusqası - tayar basılǵan hújjettiń sınaq nusqası.
Jıynaq dálillerinen alınǵan baspalar tipografik tastıyıq-oqıwshı tárepinen oqıladı; Baspa mashinası qátelerdi tuwrılaydı hám jańa baspanı ámelge asıradı, bul bolsa baspaǵa jiberiledi. Basıp shıǵarıwdıń barlıq túrleri korrektatsiyadan ótkeriledi. Basıp shıǵarıw ushın korrektlardıń jumısshı nusqası qol qoyıladı. Tekstti materiallıq ortalıqqa ornatıw, hújjetti tákirarlaw wazıypaların baspa sanaatı sheshedi.
Búgingi kúnde poligrafiya kárxanalarında hújjetlerdiń ayrıqsha qásiyetleri, material tasıwshılardıń sapası, kerekli mámilesi hám basqalardı esapqa alatuǵın hár qıylı texnologiyalar bar.
Basıp shıǵarıw procesiniń mánisi tómendegishe: redaktorlanǵan tekst teriw arqalı hújjettiń juwmaqlawshı kórinisi beriledi, yaǵnıy tekst, sızılmalar, fotosúwretler, dekorativ elementler hám basqalardı jaylastırıń. Eger ilgeri baspa etiliwi ushın ol uzaq joldı basıp ótiwi kerek bolsa - avtordan baspaxanaǵa, bul jerde tekst teriw mashinası yamasa linotipist tárepinen qolda terilgen bolsa, búgingi kúnde barlıq tekstler kompyuter. Solay etip, nusqa kóshiriw úskeneleri járdeminde kerekli nusqada kóbeytiriletuǵın túp maket qáliplesedi. Baspa ámeliyatında baspa texnologiyanı kóbeytiw ushın baspaxanaǵa jetkizip beriw ushın tolıq tayarlanǵan qol jazbanı túp maket dep atawımız ádet kórinisine kiredi.
Bul process túp maketten qayta súwretke alınǵan filmler hám arnawlı formalar járdeminde ámelge asırıladı. Formada baspa hám bos orın bolıwı kerek. Basıp shıǵarıw jayları sıyanı qabıl etedi jáne onı qabıl etiwshi júzege ótkeredi, bos jaylar sıyanı sezbeydi hám soǵan uyqas túrde onı baspaǵa ótkermeydi. Buǵan túrli qurallar járdeminde erisiledi. Joqarı, tereń hám tegis basıp shıǵarıwdı parıqlań. Háriplerdi basıp shıǵarıwda baspa jaylar kóterilip, boslıqlar tereńlestirıledi. Mexanik presslash arqalı bet qálipke bekkem basıladı hám nátiyjede tekst kóbeytiriledi. Intaglio basıp shıǵarıwda sıya tereńlikke shekem quyıladı, olar súwretlerdi betke ótkeredi. Tegis basıp shıǵarıw geypara materiallardıń ayrıqsha qásiyetlerinen paydalanıp, olardı sıya menen parıqlanadı, yamasa onı ózine tartadı yamasa qaytaradı. Mısalı:
- elektrofotografiya - geypara yarım ótkezgishli materiallardıń qásiyetlerine tıykarlanıp, elektr energiyası menen zaryadlanǵan nusqa kóshiriw usılı, prognoz etilgen túp nusqanıń súwretlerin qáliplestiriw. Bul princip keń nusqalaw ushın tıykar bolıp tabıladı;
- gektografiya - jelatinli qatlamnıń túp teksti jazılǵan arnawlı sıyanı qabıl etiw qábiletine tıykarlanıp hám ​​ularni jelatinli qatlamǵa basılǵan qaǵaz betlerine ótkeriw;
- litografiya - litografik tastan yamasa metall plastinadan tegis basıp shıǵarıw usılı, bunda baspa elementleri ximiyalıq qayta islew jolı menen qalıń baspa sıyanı qabıllaw ushın, bos orın bolsa jıljıydı;
- fotokopi - ultrafioletovıy nurlar tásirinde bólekleniw ushın nurǵa bayqaǵısh qaǵaz qatlamın quraytuǵın birikpeler ózgesheligine tiykarlanǵan usıl;
- ofset basıp shıǵarıw alyuminiy plastinkaǵa elektrokaplamanı qóllanıw arqalı ámelge asırıladı, keyinirek bos orınarǵa oraladi.
Reprografik usıllar baspa formalar dáldalshıligisiz hújjettiń túp nusqasın faksimil nusqada kóbeytiw ushın mólsherlengen. Olar jaqtılıqnıń sáwleleniwi, sińiwi hám ótkeriliwi kózqarasınan materiallardıń optikalıq birdey emesligin isletiwge tiykarlanǵan. Hújjetti optikalıq usıllar menen faksimil usılda kóbeytiw onıń nurga bayqaǵısh qatlamında onıń buzilmaǵan súwretin alıwǵa shekem azayadı.
Hújjetlerdi tákirarlaw usıllarınıń hár biri bir qatar texnikalıq-ekonomikalıq ayrıqshalıqlar menen ajıralıp turadı: maksimal basım sanı, tezligi, arzanlıǵı, qolaylıǵı, ıqshamlıǵı hám basqalar. Replikatsiya nátiyjesinde hújjetler kerekli muǵdardaǵı nusqada baspadan shıǵarıladı hám keyinirek qarıydarǵa ótedi.