1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetli maǵlıwmatlarǵa talaplar
Hújjetli iskerlikti shólkemlestiriw ushın hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlikler máselesi úlken áhmiyetke iye. " Informaciya mútajlikleri" túsinigi (hám biz " informaciyaǵa bolǵan mútajlik" hám hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlik "túsiniklerin sinonimler dep bilemiz, sebebi informaciya mútajligi hújjetke bolǵan mútajlikti, hújjet haqqındaǵı maǵlıwmattı, maǵlıwmatqa bolǵan mútajlikti ańlatadı) hújjetlerden alınǵan 60 -70 jıllarda payda bolǵan XX ásir hám kóplegen baspalar bul máselege arnalǵan. Informaciya mútajlikleri mashqalası informaciya xızmetlerin ámeliyatınan kelip shıqtı. Hújjetler sanınıń ósiwi sharayatında, hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan talaptı úyrenilmesten, hújjetler menen islewdi aqılǵa say hám nátiyjeli shólkemlestiriw múmkin emesligi anıq boldı. Qarıydarlardıń sorawları, olardıń mánisi, ózgeris dinamikası, dominant gruppalardı túrli kriteryalarǵa kóre bólistiriw (sanaat, kásip, lawazım, jas hám basqalar) boyınsha iskerlik processleriniń barlıq keyingi basqıshlarına tásir etedi. Sorawlardı úyrenilmesten, tayarlaw, jıynaw, analitik-sintetik qayta islew hám qıdırıw ayrıqsha emes hám nátiyjede tolıq bolmaǵan yamasa artıqsha maǵlıwmatlarǵa alıp keledi.
Ulıwma mútajlikler atap aytqanda hújjetlerge bolǵan mútajlikler tuwrısında bir neshe pikirler bar. "Mútajlik" túsinigi, iskerlikti keltirip shıǵaratuǵın ob'ektiv múnásibetlerdi hám sub'ekttiń jaǵdayın birlestiredi (shaxs, gruppa, jámiyet) bul múnásibetlerdi sáwlelendiredi. Bir tárepten, mútajlik organizmniń turmıslıq iskerligin, insan shaxsın, social gruppanı, ulıwma alǵanda, jámiyet ómirin saqlap qalıw ushın zárúr bolǵan zatlarǵa bolǵan mútajlik sıpatında xarakterlenedi. Sol múnásibet penen, hújjetlerge bolǵan mútajlik olardıń ómiriniń social parametrlerin saqlap qalıw ushın adamlar turmısındaǵı qatnasıwı kózqarasınan kórip shıǵıladı. Basqa tárepten, mútajlikler insan iskerligi processinde payda boladı. Atap aytqanda, hújjetlerge bolǵan mútajlikler bilimge bolǵan mútajlikti sáwlelendiredi hám qarıydardıń iskerligi teması tuwrısında jámiyette tóplanǵan bilim dárejesi jáne onıń bul tarawdaǵı bilimleriniń individual dárejesi ortasındaǵı parq kózqarasınan esapqa alınadı. Bul iskerlik temasın quraytuǵın mashqalalardi sheshiw jolları tuwrısında onıń xabardarlılıǵın esapqa alıw.
Hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlikler individual mútajliklerdiń ulıwma teoriyasına tiykarlanadı. "Maslou piramidası" dep atalıwshi keń tarqalǵan bolıp, insan mútajlikleriniń ierarxik tártiplengen dárejesin kórsetip beredi. Onıń tiykarın, tiykarǵı dárejeni fiziologikalıq mútajlikler quraydı (turmıslıq), qandırıwsız turmıs múmkin emes. Bul azıq-awqat, suw, uyqı, jıllılıq hám taǵı basqalarǵa bolǵan mútajlik. Bunıń artınan tómendegiler keledi: qawipsizlik, social gruppaǵa tiyislilik, muhabbat, húrmet, kúsh hám piramidanıń joqarı bóleginde ózin kórinetuǵın qılıw, dóretiwshilik zárúrshiligi.
Maslou tárepinen aytıp ótken dárejeler quramında anıq formadaǵı hújjetli maǵlıwmatlarǵa mútajlik joq, biraq ol jasırın formada ámeldegi bolıp, hújjetli maǵlıwmatlardan paydalanıw arqalı hár túrlı túrdegi mútajliklerdi qandırıwǵa múmkinshilik beredi. Ierarxiyanıń eń joqarı dárejesinde - dóretiwshilikke mútajlik, ózin kórinetuǵın qılıw - tekstlerdi islep shıǵarıw, hújjetler jaratıw onı qandırıwdıń eń keń tarqalǵan usılı esaplanadı.
Mútajlikler ob'ektiv bolıp tabıladı, sebebi olar informaciya qarıydarları iskerliginiń mánisi hám ayrıqsha qásiyetleri - tema, jumıstıń mánisi menen belgilenedi. Basqa tárepten, mútajlikler sub'ektiv bolıp tabıladı, sebebi olar qarıydardıń ilimiy tájriybesine, onıń maǵlıwmattı qabıllaw, qayta islew qábiletine hám xarakteriniń individual pazıyletlerine baylanıslı.
Zamanagóy ilim mútajliklerin úyreniw wazıypalarına qarap, hár qıylı klassifikaciyalar qollanıladı:
• insannıń ómirindegi roli hám áhmiyetine kóre - kásip túri, kásipi bolmaǵanlıǵı, qızıǵıwshılıǵı sebepli;
• tarmaqlar hám iskerlik tarawlarına tiyisliligi boyınsha;
• olardıń insannıń ómirindegi funktsional roliga kóre - dominant hám ekilemshi;
• mútajlik sub'ekti boyınsha - ulıwma, bólek, individual. Hújjetli maǵlıwmatlardıń ulıwma mútajlikleri - ulıwma tutınıw álemine tán bolǵan mútajlikler. Jeke mútajlikler hár qanday iskerliginiń ayrıqsha qásiyetlerinen kelip shıǵadı hám qarıydarlardıń bólek gruppalarına sáykes bolıp tabıladı. Shańaraq qurmaganlar jeke hújjet mútajlikleriniń sheksiz hár túrli sebeplerin ańlatadı. Bul túsinikler dialektik tárepten óz-ara baylanıslı. Bir tárepten, hújjetlerge bolǵan jeke mútajlikler arnawlı bir adamlardıń mútajliklerinen sırtta joq. Basqa tárepten, jeke mútajliklerdi individual mútajliklerdiń ápiwayı jıyındısı dep tariyplew múmkin emes, sebebi olar málim bir jámáát yamasa social strukturanıń maqsetleri hám tiykarǵı iskerlik baǵdarlarına muwapıq túrde qáliplesetuǵın salıstırǵanda ǵárezsiz sistemanı ańlatadı. Jeke mútajlikler de iskerliginiń bul ulıwma baǵdarların sáwlelendiredi, biraq ayrıqsha tárizde, onıń rawajlanıwınıń ayrıqsha shártlerine muwapıq túrde boladı.
Forma kózqarasınan hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlik epizodikalıq (jaǵdaylı) bolıwı múmkin, bul arnawlı bir jaǵdaylar kompleksi nátiyjesinde júzege keledi, geypara hújjetlerdi izlewge hám olardan paydalanıwǵa májbúr etedi hám insan iskerliginiń tábiyaatı sebepli turaqlı, onıń mápleri turaqlılıǵın. Olar tábiyaatan tereńirek, kútá úlken muǵdardaǵı tiykarǵı hújjetlerdi biliwge tiykarlanǵan hám tiykarınan jańa ónimlerdi gúzetip barıwdan ibarat.
Quramına kóre, hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlik, geypara uǵımsız hújjetler kompleksinde qarıydarlar zárúriyatın ańlatiwshı tematikalıq bolıwı múmkin. Tek bir hújjetti qandira alatuǵın bir sanaat quramı hám ayrıqsha. Temalı, óz gezeginde, baspalardıń ayırım túrleri ushın artıqmashılıqlar, retrospektivanıń tereńligi (yaǵnıy baspalardıń ótken jıllarındaǵı hújjetlerge bolǵan mútajlik. Áyyemgi hújjetler kerek bolsa, retrospektivanıń tereńligi sonshalıq úlken), usınıw tezligi, hám basqalar.
Hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlik dáslep maǵlıwmatqa jónelis formasında kórinetuǵın boladı. Informaciyaǵa múnásibet - bul onıń iskerligi processinde qáliplesken qarıydardıń ámeldegi maǵlıwmatlarǵa múnásibetin ańlatiwshı hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajliklerdiń ámeldegi bolatuǵın formalarınan biri bolıp tabıladı. Múnásibetler sub'ekttiń mútajliklerin qandırıwdıń pútkil social-tariyxıy procesi menen qáliplesedi hám bir tárepten, mútajliktiń ózi mazmunına baylanıslı, ekinshiden, olar jámiyettegi hújjetli maǵlıwmatlardı islep shıǵarıw menen belgilenedi jáne onı qarıydarlarǵa jetkeriwdiń ámeldegi quralları.
Sub'ekt jáne onıń iskerligi shártleri ortasındaǵı múnásibetlerdiń ańlatpası sıpatında hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajlik ózlerin qozǵaltıwshıları hám minez-qulıqtıń sanalı motivlarında ashıp beredi. Jámiyet, social gruppalar, shaxslar tárepinen ámelge asırılatuǵın mútajlikler olardıń mápleri sıpatında háreket etedi. Insan mútajlikleri, qaǵıyda jolı menen de, predmetke jóneltirilgen bolıp, onnan aldın qıdırıw háreketi dep ataladı. Ulıwma, anıqlanbaǵan mútajlik onı qandırıwdıń málim usılları hám ob'ektlerin izlewge háreket etedi. Sanalı hám awızsha mútajlikler - bul soraw. Soraw degende tábiyǵıy tilde hújjetlerge málim mútajlikti ańlatatuǵın tekst túsiniledi. Usınıń menen birge, islep shıǵılǵan soraw mudamı da haqıyqıy mútajlikke uyqas kelebermeydi. Hújjetlerdi izlew menen shuǵıllanatuǵın qánigeler, islep shıǵılǵan sorawlarda qánigelerdiń mútajlikleri ańlatpaları kóbinese jeterli emesligin aytıp otedi. Sorawlar kóbinese qıdırıwdı jóneltiriw ornına jóneltiriwshi esaplanadı. Jeterli bolıw ushın, yaǵnıy sorawda óziniń haqıyqıy zárúriyatın tolıq hám anıq ańlatıwı kerek, insan tek ǵana onıń aldında turǵan islep shıǵarıw, izertlew wazıypaların, bálkim óziniń bilim qábiletlerin, onıń kepillikleri dárejesin, berilgen mashqala boyınsha maǵlıwmattı túsiniw qábiletin asırıw hám basqalar. Bunıń tolıq atqarılıwına tómendegi faktorlar tosqınlıq etedi: soraw avtorı sanasında bolǵan mútajlik sub'ekti obrazınıń tosınarlılıǵı, qánigeniń awızsha sóylewindegi psixolingvistik sheklewler, mútajlikti awızsha bayanlawdaǵı qıyınshılıqlar hám basqalar.
Barlıq mútajliklerdiń, sonday-aq hújjetli maǵlıwmatlarǵa bolǵan mútajliklerdiń ayrıqsha ózgesheligi - bul shaxstıń iskerliginiń túrli formaları hám tarawlarına qosılıwı menen baylanıslı bolǵan jańa, joqarı mútajliklerdi qandırıwǵa tiykarlanǵan dinamikalıq jıldamlıǵı, ózgeriwsheńligi, rawajlanıwı. Mútajlikler bir orında turmaydı. Bir hújjettiń ámelge asırılǵan mútajligi kóbinese ol menen baylanıslı bolǵan basqalardı izlew zárúrligine alıp keledi. Usınıń sebebinen, haqıyqıy mútajliklerdi biliw hám olardıń jaqın keleshekte rawajlanıwın boljaw barlıq hújjetli ilajlardı optimallastırıwǵa járdem beredi. Bul hújjetlerge bolǵan mútajlikti turaqlı túrde úyreniwdi, olardıń ózgeriwi dinamikasın analiz qılıwdı talap etedi.