1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

6-Tema Hújjet túrleri
Reje:
1. Málimlemeniń belgili tábiyati tárepinen hújjetlerdiń túrleri
2.Hújjetlerdiń mazmini boyinsha túrleri
3. Hújjetlerdiń tekst ǵarakterleri boyinsha túrleri
4.Hújjetlerdiń gózlengen maqseti boyinsha túrleri

Ilim tariyxında hújjetlerdiń hár túrlilıǵın olar arasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı anıqlaw, olardı anıqlaw usılların izlew, ayrıqshalıqlardıń turaqlı kombinatsiyaları hám olardı ulıwmalastırılǵan ideallastırılǵan model kórinisinde gruppalaw arqalı úyreniwge kóp urınıslar bolǵan.

Hár qanday hújjet forması hám mazmunına tán bolǵan kóplegen ayrıqshalıqlarǵa iye. Basqa hújjetlerde birdey ayrıqshalıqlardıń bar ekenligi olardı gruppaǵa, kóriniske birlestiriwge múmkinshilik beredi. Bunday gruppada bul ayrıqshalıqlar birinshi orınǵa shıǵadı, usınıń menen baylanıslı halda olardı úyreniw hám ámelde qóllanıw múmkin. Bir túrine kelip shıǵıs hám bul turmıs derekleriniń jámiyet turmısındaǵı funktsiyalarınıń ulıwmalıǵı sebepli bekkemlenip baratuǵın turaqlı ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan derek gruppaları kiredi. Túrlerdi payda etiwshi waqıtlar tómendegiler:
• hújjettiń payda bolıwı fakttı belgileytuǵın social hám funktsional maqseti (úyreniw, islep shıǵarıwdı jetilistiriw, ilim-pándi rawajlandırıw, estetik zawıq alıw, sorawlar qılıw, hújjetler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar hám basqalar);
• materiallıq qurılıs;
• oqıwshınıń adresi;
• maǵlıwmatlardıń simvolikalıq xarakteri;
• basqa baspalar menen baylanısıw (úzilis);
• waqtınsha shıǵarıw qásiyetleri.
Hújjettegi ayrıqshalıqlar esap-sansız bolǵanlıǵı sebepli, bul onıń kóp ólshemli úyreniw múmkinshiligin aldınan belgilep beredi, bunda hújjet bir waqtıniń ózinde hár qıylı ayrıqshalıqlar kózqarasınan kórip shıǵilıwı múmkin, hár túrlı, túrleri qatarına kiritilgen hám hár túrlı gruppalarǵa kiredi.
Hújjet túrleri olardıń konstruktiv forması kózqarasınan. Hújjettiń konstruktiv forması júdá hár túrli bolıp tabıladı.
Sol kózqarastan, bet hújjetler (bir yamasa bir neshe bet formasında), toqtap qalıw hújjetleri (bir-birine bekkemlenbegen bir neshe bet, jámi bir hújjetti sáwlelendiredi), kodlar (dápter, qollanba, kitapǵa qoyılǵan betler)), lenta (foto -, filmler, videotasvirlar, magnitafonlar), disk (gramofon jazıwları, optikalıq kompakt -diskler).
Informaciyanıń simvolikalıq mánisi kózqarasınan hújjetler túrleri. Informaciyanıń simvolikalıq tábiyaatı - bul hújjetlerdi anıqlastırıwda qatnasatuǵın taǵı bir belgi. Bul alfavit háripleri, nomerler hám tinish belgileri (jazba jumıslar ushın), muzıkalıq nota (muzıkalıq dóretpeler ushın), grafik, kórkem hám kartografikalıq súwretler járdeminde jazıwdıń tiykarǵı materialı jazıp alınǵan hám uzatılatuǵın belgiler forması sıpatında xarakterlenedi.
Informaciyanıń simvolikalıq tábiyaatı boyınsha tómendegiler ajratıladı:
• jazba tekst (awızsha, cifrlı, iyeroglif, formulalı yamasa aralas) formasındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan jazba hújjetler;
• muzıkalıq hújjetler, olardıń kópshiligi muzıkalıq shıǵarmanıń muzıkalıq notası menen bánt;
• kartografikalıq hújjetler (kartalar, atlaslar, globus);
• súwretleytuǵın hújjetler, olardıń kópshiligi súwretler bolıp tabıladı. Súwret degende súwret, grafika, músinshilik jumısları, arnawlı yamasa kórkem fotosúwretler hám basqa grafika dóretpelerin kóbeytiw túsiniledi;
• dawıslı hám kinofilm jazıwların óz ishine alǵan esitiletuǵın hám audiovizual hújjetler (lenta jazıwları, kinofilmlar, videofilmlar, optikalıq kompakt -diskler).
Jazba hújjetler, óz gezeginde, baspa etilgen hújjetlerge bólinedi, olar kóbeytiw arqalı jámiyetshilik itibarına jetkeriledi hám baspadan keyin "baspa" dep ataladı hám baspa etilmeydi, keń tarqatıw ushın qaratılmaǵan. Baspa etilgen hújjetler ádette baspa dep ataladı. Olardıń sortları anıqlanadı GOST 7. 60 -90 “baspalar. Tiykarǵı túrleri. Shártleri hám tariypleri" temasında. Ol jaǵdayda tómendegi baspa túrleri ajıralıp turadı:
• kitap basılıwı - hár qanday formadaǵı baspa materiallar blogı formasında, tikenler menen baylanısqan, muqabada yamasa májburiy túrde baspa etiw; bunnan tısqarı, kólemi 48 betten asqan kitap baspa etiliwi, kitap kólemi 4 ten artıq, lekin 48 betten kóp bolmaǵan qollanba;
• jurnal basılıwı - belgilengen formattaǵı bekkemlengen, bul udayı tákirarlanatuǵın baspanıń ayrıqsha qásiyetlerine uyqas túrde maslastırılǵan baspa materiallar beti blogı kórinisindegi baspa;
• gazeta basılıwı - bir yamasa bir neshe bet formasındaǵı, belgilengen formatta baspa etilgen, bul udayı tákirarlanatuǵın baspanıń ayrıqsha qásiyetlerine uyqas túrde baspa etilgen baspa;
• bet basılıwı - hár qanday formattaǵı bir yamasa bir neshe baspa materiallar formasındaǵı májburiy halda baspa etiw;
• buklet - eki yamasa onnan artıq qatlamada, bir bet baspa material formasındaǵı baspa;
• kartochka basılıwı - joqarı tıǵızlıqtaǵı materialǵa basılǵan, belgilengen formattaǵı karta kórinisindegi bet baspa;
• otkrıtka - bir yamasa eki tárepke basılǵan kartochka basılıwı;
• plakat - bettiń bir yamasa eki tárepine basılǵan, kórsetiw ushın mólsherlengen, belgilengen kólemdegi bir yamasa bir neshe baspa materiallar formasındaǵı betli baspa;
• tolıq baspa-papkada, sumkada, posılka postında tóplanǵan yamasa muqabaǵa kiritilgen baspalar kompleksi;
• oyınshıq kitap - balalardıń intellektual hám estetik rawajlanıwı ushın mólsherlengen ayrıqsha konstruktiv formaǵa iye baspa.
Hújjetlerdiń chastotası boyınsha túrleri. Baspanıń chastotası kózqarasınan barlıq baspalar udayı tákirarlanatuǵın bolmaǵan baspalarǵa bólinedi, bir ret baspa etiledi, dawamı bolmaydı, kóbinese - kitaplar; hám seriallar.
Kitaptıń materiallıq qurılısı. Kitaptıń tiykarın kitap blogı quraydı - muqabaǵa kirgiziw ushın mólsherlengen, keleshektegi baspanıń barlıq betleri hám strukturalıq bólimlerin óz ishine alǵan, baylanısqan dápterler yamasa betler kompleksi. Kitap dápter - bul basılǵan hám búklengen (bir neshe betlerge taqlanǵan) basılǵan bet. Kitap blogındaǵı dápterlerdi kapital birgelikte uslap turadı. Captal - qalıńlasqan qırı bolǵan lenta. Ol kesilgen kitap blogınıń omırtqasınıń joqarı hám tómengi qırlarına jabıstırılǵan. Onı bekkemlewge xızmet etedi, sonıń menen birge, kitaptıń dizayn elementlerinen biri.
Kitap basılıwın tayarlaw processinde dápterler aljaspaslıǵı ushın, olardıń hár birine qol qoyıladı - baspa bettiń ceriya nomeri, kitap blogındaǵı dápter birinshi betiniń tómengi shetine jaylastırılǵan normadan aldın hám norma bul baspanıń qısqa, tez-tez qısqartırılǵan bası, tolıq ataması dápterlerdiń baspa nusqalarına toplanıwın baqlaw ushın kitap blogınıń hár bir dápteriniń birinshi betiniń tómengi shetine (ádette hár 17 yamasa 33-bette) jaylastırılǵan avtor yamasa baspa buyırtpa nomeri.
Kitap blogı bólew menen oralǵan - sherim, qaǵaz, selofan menen oralǵan karton, plastmassa yamasa karton tárepten jasalǵan shıdamlı qatlam. Bul bloktı buzılıw hám pataslanıwdan qorǵaw, dáslepki baspa maǵlıwmatları hám kitaplardı bezetiw elementi sıpatında xızmet etedi. Bólewdiń ózi arqa tárepten ibarat bolıp, omırtqa tekshesi menen baylanısqan. Arqa mıy - bul kitap blogınıń qaptal tárepi, bloknottıń dápterleri yamasa betleri bekkemlengen ornı, sonıń menen birge, bloktıń bul tárepin qaplaytuǵın qaqpaqtıń bólegi. Májburiy fon súwreti arqalı kitaplar blogına jalǵanadı. Qaǵaz - yarımına taqlanǵan qaǵaz beti (yamasa shúberek sabaǵı menen baylanısqan eki bettiń dúzilisi), kitap blogınıń birinshi dápteriniń aldı tárepi menen, aqırǵı dápterdi bolsa arqa tárepi menen bekkemleń.
Kitap blogı bas bet betinen baslanadı. Bul baspanıń bas bet beti bolıp, ol haqqında tiykarǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı, onı basqasınan ajıratıp alıwǵa múmkinshilik beredi. Basıp alingan birinshi bette tiykarǵı bas bet betiniń atı berilgen hám ol jaǵdayda baspa yamasa onıń bólegi ushın eń zárúr bolǵan barlıq maǵlıwmatlar bar. Ekinshi bet bas bet betiniń teris bóleginde jaylasqan bolıp, geyde ol jaǵdayda maǵlıwmatlar bar.
Kóbinese bas beti eki emes, tórt betten ibarat bolıp, ol halda bul quramalı bas beti esaplanadı. Hár bir bettiń óz ataması bar. Birinshi bet avant-titul (yamasa fort-titul) dep ataladı, ol bas bet tarqalıwınan aldın hám dekorativ hám kompozitsion maqsetke iye (ol jaǵdayda baspa belgisi, ceriya atı, epigraf hám basqalar bolıwı múmkin). Ekinshi bet kontrakt bolıp tabıladı. Úshinshi hám tórtinshi betler - uyqas túrde-tiykarǵı bas betiniń arqa tárepi.
Shıǵıw maǵlıwmatları bunday quramalı bas bet betinde qanday jaylasıwına qarap, ashılıw, terbelis hám parallel bas betlerinen ajıratıp turadı. Eger ekinshi bette (kontrakt) kóp tomlıq yamasa izbe-iz baspaǵa tiyisli maǵlıwmatlar, úshinshisinde kóp tomlı yamasa izbe-iz baspalardıń bólek kólemin xarakteristikalaytuǵın maǵlıwmatlar ámelde bolsa, ol jaǵdayda bunday bas beti spred dep ataladı. Eger ekinshi bette (kontrakt) maǵlıwmatlar baslanıp, tákirarlanbastan oń betke (tiykarǵı bas betine) ótse, ol jaǵdayda bunday bas beti átkónshek dep ataladı. Eger hár qıylı tiller degi maǵlıwmatlar keri hám tiykarǵı bas betinde parallel túrde kóbeytirilse, ol jaǵdayda bunday bas beti parallel dep ataladı.
Geyde bas beti tek ǵana tolıq baspadan, bálkim onıń bólek strukturalıq bólimlerinen aldın da keledi. Baspa etilgen bólimniń atı, baspa etilgen baptıń atı, baspa etilgen shıǵarmanıń tiykarǵı teksti bolmaǵan shıǵarmanıń atı kórsetilgen bunday bólek bet yamasa bet qısqa bas bet dep ataladı. Dáslep baspadan shıǵarılǵan kitaplarda, qosımsha atama bas betiniń aldı bólegine qoyılıp, onı pataslanıwdan saqlaydı.
Kitap aqırında shıǵıw maǵlıwmatları - baspanıń bir bólegi, sonday-aq jıynaqqa baspa etilgen túp nusqanı jetkizip beriw sánesi, baspadan shıǵarıw ushın baspaǵa qol qoyılǵan sáne, qaǵaz formatı, bet bólegi hám basqa islep shıǵarıw -texnikalıq hám ekonomikalıq maǵlıwmatlar.
Baspanıń formatı - bul millimetrde kórsetilgen qaǵaz betiniń ólshemleri (uzınlıǵı hám keńligi) yamasa qaǵaz betiniń úlkenligi santımetrde hám bettiń qaǵaz betinen bolǵan bólegi.
Kitaptı kórkemlik bezew elementleri hár túrli. Áldın-ala, bul vinyetkalar - baplardıń basında yamasa aqırında bezew, qaqpaq ústine qoyılǵan kishi ornamentli-dekorativ yamasa dekorativ-syujet naǵıs kórinisindegi bezewler; kitap teksti basına, bapqa yamasa baspanıń basqa bólimine jaylastırılǵan úlken kólemdegi bas háriplerdiń bezetiliwin ańlatatuǵın bas háripler (háripler); baslaması hám juwmaǵı - ulıwma kitaptıń basında hám aqırında, onıń bólim baplarında yamasa basqa strukturalıq bólimlerinde jaylastırılǵan súwretler; frontispic - bas bet shep tárepine jaylastırılǵan illyustratsiya (avtor portreti).
Baspada seriallardıń qásiyetleri. Seriallar - waqıt ótiwi menen, qaǵıyda jolı menen de, birdey atamadaǵı bólim baspalarda shıǵıs baspalar boladı.
Seriallardıń birinshi toparı udayı tákirarlanatuǵın dep ataladı - málim waqıt aralıǵinda baspa etiledi, hár bir jıl ushın turaqlı sanı, birdey bezetilgen, birdey atamadaǵı nomerlengen sanlar. Bularǵa jurnallar, gazetalar, informaciya byulletenleri, kalendarlar kiredi.
Jurnallar - turaqlı baspa etiletuǵın udayı tákirarlanatuǵın baspalar, rásmiy túrde bul baspa túri sıpatında tastıyıqlanǵan. Olar hár qıylı sociallıq-siyasiy, ilimiy, islep shıǵarıw hám basqa temalardaǵı maqalalar hám tezislerdi, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi óz ishine aladı. Jurnallar:
- oqıwshılardıń keń sheńberi ushın mólsherlengen, tiyisli sociallıq-siyasiy temadaǵı maqalalar hám materiallardı óz ishine alǵan sociallıq-siyasiy;
- ilimiy, izertlew teoriyası haqqındaǵı maqalalar hám materiallar, sonıń menen birge ilimpazlar ushın mólsherlengen ámeliy xarakterdegi maqalalar hám materiallar;
- ilimiy tiykarlar, teoriyalıq hám eksperimental haqqında maqalalar hám materiallar óz ishine alǵan ilimiy-kópshilikke arnalǵan bilimlerdi tarqatıw jáne óz-ózin tárbiyalawǵa xızmet etetuǵın pán, mádeniyat hám ámeliyat tarawındaǵı izertlewler;
- islep shıǵarıw-ámeliy, quramında injenerlik, texnologiya, ekonomika, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw yamasa ámeliy iskerlik, metodikalıq islenbeler hám málim bir tarawdıń jumısshıları ushın mólsherlengen basqa materiallar boyınsha materiallar hám materiallar;
- keń qamtılǵan oqıwshılar ushın mólsherlengen mádeniyat, kúndelikli turmıs, sport, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákanı hám basqalarǵa tiyisli maqalalar hám materiallardı óz ishine alǵan ataqlı jurnallar;
- shıǵarmalardı, sonıń menen birge, publitsistik hám sın kózqarastan maqalalar hám materiallardı óz ishine alǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem jurnallar;
- abstrakt jurnallar - kitaplar, maqalalar hám basqa túrdegi hújjetlerdiń referatların óz ishine alǵan jurnal sıpatında rásmiy tastıyıqlanǵan baspalar.
Gazeta - bul qısqa waqıt ishinde baspa etiletuǵın, rásmiy materiallar, operativ maǵlıwmatlar hám aktual sociallıq-siyasiy, ilimiy hám basqa temalar daǵı maqalalar hám de kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler hám reklama óz ishine alǵan udayı tákirarlanatuǵın baspa. Gazetalar arasında bólinip, ajıralıp turadı:
- mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatı, sonıń menen birge xalıq aralıq turmıs máselelerin úzliksiz túrde kórsetip turatuǵın ulıwma siyasiy gazetalar;
- socialliq ómir, pán, texnika, mádeniyat hám basqa iskerlik tarawlarınıń arnawlı bir máselelerin úzliksiz túrde kórsetip turatuǵın hám málim bir taypadaǵı oqıwshılarǵa jóneltirilgen qánigelesken gazetalar.
Informaciyanı operativ jetkerip beriw ushın tiykarǵı gazetanıń kóshpeli yamasa jámiyetlik redakciyası tárepinen tayarlanǵan baspanı - pútkil Rossiya, respublika, wálayat, qala, rayon, kóp tirajli gazetalardı, sonıń menen birge arnawlı gazeta sanın ajıratıp kórsetiw sheklengen waqıt ishinde baspa etilgen ámeldegi hám jalpı nomerleri, jılı, baspa etilgen sánesi bolǵan gazetanı oqıwshılar.
Udayı tákirarlanatuǵın baspalarda kalendar dep esaplanadı - berilgen jıldıń kúnleri, hápteleri, ayları izbe-iz dizimin óz ishine alǵan udayı tákirarlanatuǵın málimleme, sonıń menen birge basqa tábiyaattaǵı basqa maǵlıwmatlar. Ajıratıp kóriń: kesteler kórinisindegi jıl kúnleri dizimi, sonıń menen birge, jırtılıp ketken / bosanqı kalendar, kitaptı óz ishine alǵan bet basılıwındaǵı jıllıq kitap bolǵan waqıt kestein kalendarı-tip kalendarı, zárúrli sáneler kalendarı hám basqalar.
Izbe-iz baspalarǵa sonıń menen birge, dawam etetuǵın baspalar da kiredi - belgisiz waqıt aralıǵinda material toplanıp, birdey tárizde islep shıǵılǵan hám ulıwma atamaǵa iye bolǵan sanlı baspalar menen shıǵarılǵan. Bul, qaǵıyda jolı menen de, ilimiy mákemeler hám joqarı oqıw orınları tárepinen ulıwma atama astında baspa etilgen dóretpeler kompleksi bolıp tabıladı. Mısalı, "Jumıslar kompleksi", "Ilimiy esletpeler", "Xabarnama", "Izvestiya" hám basqalar.
Baspanıń taǵı bir túri - byulletenler de udayı tákirarlanatuǵın, turaqlı túrde baspa etiledi. Bul bastırtıwshı shólkem kepilligine kiretuǵın máseleler boyınsha qısqasha rásmiy materiallardı óz ishine alǵan baspalar. Ajıratıp kóriń:
• ádette mámleket mekememesi tárepinen baspa etiletuǵın, tártipke salıwshı, kórsetpe materialların óz ishine alǵan normativ byulleteni;
• hár qanday maǵlıwmat materialların óz ishine alǵan málimlemeni tabıw ushın qolaylı tártipte jaylastırılǵan;
• ónimlerge, xızmetlerge, ilajlarǵa bolǵan talaptı jaratıw maqsetinde itibardı tartatuǵın formada bayanlaniqan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan reklama byulleteni;
• onı bastırtıwshı shólkem iskerligin sáwlelendiriwshi xabarlardı óz ishine alǵan informaciya byulleteni-xronika;
• keste formasında jaylastırılǵan cifrlı yamasa basqa xarakterdegi haqıyqıy maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan byulleten kestesi;
•jámiyet turmısı hám iskerliginiń málim bir tarawın xarakteristikalaytuǵın operativ statistikalıq maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan statistikalıq byulleten.
Baspa etilmegen hújjetler. Ilimiy-texnikalıq kitapxanalar hám STI shólkemlerinde tóplanǵan hám saqlanıp atırǵan baspa etilmegen hújjetlerge túrli shólkemler, ilimiy-izertlew mákemeleri iskerligi dawamında jaratılǵan hám qol jazbada saqlanatuǵın yamasa az sanlı nusqada tákirarlanatuǵın materiallar kiredi. Baspa etilmegen hújjetlerdiń bólek mánisi olardıń isenimliligi, tuwrılıǵı hám olardaǵı maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı, aktuallıǵı hám natiyjeliliginde bolıp tabıladı. Bularǵa ilimiy-texnikalıq esabatlar (pıtken ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq jumısları boyınsha esabatlar - ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq joybarları, ilimiy ekspediciyalar jumısı, ilimiy-texnikalıq keńesler jumısları, xızmet saparları tuwrısında), awdarmalar, dissertatsiyalar hám olarǵa tezisler kiredi., algoritmlar hám programmalardıń xarakteristikaları, joybarlar hám smetalar, saqlanǵan qol jazbalar, súwret hám proektlestiriw hújjetleri, konferenciyalar, jıynalıslar, seminarlar materialları, maǵlıwmat kartaları, analitik túsindiriwler, mámleket sınaqları aktları, ratsionalizatorlardıń xarakteristikaları, ónim pasportları, kórgezbe materialları, eksperimental protokollar, izertlew hújjetleri, laboratoriya jurnalları, marshrut kartaları, oylap tabılǵan ushın arzalar, sanaat úlgileri hám sawda belgiler, litsenziyalaw shártnamaları, texnikalıq dárejesi hám sapa kartaları hám basqalar. Bul materiallar, qaǵıyda jolı menen de, bólek betler, tigilgan materiallar, sonıń menen birge papkalarda saqlanǵan baspa etilmegen materiallar jıynaqları formasında tayarlanǵan bir nusqada bar.
Baspa etilgen hám baspa etilmegen hújjetler ortasında keskin shegara joq. Bul ilimiy mámilege baspa etiwdiń "aralıq" formaları terminin kirgiziwge múmkinshilik berdi. Mısalı, aldınan baspadan shıǵarıw - rásmiy baspadan aldın avtorlarǵa hám basqa mápdar táreplerge tarqatıw ushın maqalalar hám basqa baspa materiallardıń qayta baspaların aldınan baspa etiw, ádette kishi baspada kórinedi.
"Baspa etilmegen" hújjetler termininen paydalanıw tartıslı. Bul múddetti bólistiriwdi qollap -quwatlawshılar, baspa etilmegen hújjetlerdiń kópshiligi, hesh bolmaǵanda kishi tirajda, ele de tákirarlanıp kelinip atırǵanına isenedi. Olar baspalardan sheklengen paydalanıw sheńberi menen ajıralıp turadı.
Sonıń menen birge, bir qatar hújjetler toparı ámeldegi, olar principial tárepten funktsional maqsetleri sebepli tákirarlanıwı múmkin emes. Olar anıq basqarıw qararların qabıllaw ushın zárúr, dáslepki ulıwmalastırılǵan maǵlıwmatlar, kórsetkishler, jańa ulıwmalastırılǵan basqarıw hújjetlerin (basqarıw -ekonomikalıq, shólkemlestirilgen-basqarıw, joybarlaw-ekonomikalıq, finanslıq hám buxgalteriya, texnologiyalıq hám basqa hújjetler) dúziw ushın mólsherlengen parametrlerdi óz ishine aladı. Áyne bul hújjetler toparın baspa etilmegen dep ataw usınıs etiledi.
Tekst tábiyaatı boyınsha hújjetler túrleri. Teksttiń mánisi boyınsha hújjetler avtordıń mashqalaǵa bolǵan kózqarasın sáwlelendiriwshi individual, bólimdi, teksttiń standart formasına beyimligi hám trafareta bolıp, olar qol menen toltırılǵan bos ústinler menen tipografik formaları bolıp tabıladı. Biraq olar arasında ele de anıq shegara joq, sebebi teksttiń belgilengen forması da birinshi gruppa hújjetlerine sáykes bolıp tabıladı. Júdá kemnen-kem forma hám mazmun tárepinen túp nusqadaǵı tekst payda bolmaydı. Teksttiń málim bir janri sheńberine kiretuǵın geypara "klisheler", "ossifikatsiyalanǵan formalar", standart sóz dizbekler tez-tez isletiledi. Biraq, soǵan qaramastan, kóplegen hújjetler, olardı qayta islewdiń quramalılıǵı, mashina usıllarınan paydalanıw olardı birlestiriwdi talap etedi. Unifikaciya - hújjetlerdi jazıw ushın hár qıylı variantlardı bir formaǵa keltiriwge múmkinshilik beretuǵın standartlastırıw usıllarınan biri. Unifikaciya qollanılatuǵın hújjetler sanın kemeytiw, olardıń formaların standartlastırıw, tayarlaw hám qayta islew ǵárejetlerin kemeytiw, avtomatlastırılǵan maǵlıwmatlar bazalarınıń informaciya sáykesligine erisiw maqsetinde qollanıladı.
Audiovizual hújjetler. Audiovizual hújjet - bul tekst, súwretleytuǵın hám / yamasa audio maǵlıwmattı óz ishine alǵan, kóbeytiw ushın tiyisli úskeneden paydalanıwdı talap etiwshi hújjet. Bul hújjetler toparına tómendegiler kiredi:
• fonohújjet - audio maǵlıwmattı óz ishine alǵan lenta yamasa disk tasıwshısındaǵı audiovizual hújjet;
• video hújjet - videojazıw járdeminde ol jaǵdayda jazıp alınǵan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan lenta yamasa disk tasıwshısındaǵı audiovizual hújjet;
• kinematik hújjet - izbe-iz jaylastırılǵan fotografik súwretler kórinisindegi kinematografiya texnologiyası járdeminde oǵan ornatılǵan zatlardı óz ishine alǵan kino tasıwshısındaǵı audiovizual hújjet (dawıslı filmde - sonıń menen birge dawıslı maǵlıwmat);
• fotografik hújjet - ol jaǵdayda fototexnika járdeminde jazıp alınǵan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan audiovizual hújjet; bólek fotosúwretler kórinisindegi buyımlar. Fotosúwretlerdiń bir túri mikroformalı - plyonkada yamasa basqa qurallarda hújjet esaplanadı, onı islep shıǵarıw hám isletiw ushın mikrografik texnologiyadan paydalanǵan halda tiyisli túrde ámelge asırıwdı talap etedi.
Dóngelekli tapsırma kózqarasınan hújjetler túrleri. Maqset - bul baspanıń social funktsiyası kózqarasınan ayrıqsha ózgesheligi. Belgilengen maqsetke qarap, xızmet kórsetiletuǵın iskerlik tarawı, hújjetler ilimiy, ilimiy-kópshilikke arnalǵan, oqıw, maǵlıwmat, islep shıǵarıw, rásmiy, patent, kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hám basqalarǵa bólinedi.
Ilimiy jumıslar. Ilimiy hújjetler teoriyalıq yamasa eksperimental izertlewler nátiyjelerin óz ishine aladı, ilimiy izertlewler jolları hám mánisin ashıp beredi, izertlewler ótkeriw stilistikası hám baǵdarın xarakteristikalaydı, eń zárúrli jańa ashılıwlar tariyxın, sonıń menen birge materiallıq estelikler hám baspaǵa ilimiy tayarlanǵan tariyxıy hújjetlerdi izleydi. Olar ilimiy gúzetiwler hám tájiriybelerden alınǵan xarakteristikalaytuǵın faktik materiallardıń bar ekenligi menen xarakterlenedi; teoriyalıq material, sonday-aq gipotezalar, ilimiy teoriyaler hám nızamlar, sonıń menen birge ilimiy nızamlar hám teoriyalardıń dúńyaǵa kózqaras analizi.
Bunday hújjetler bul tarawdıń ilimpazları, qánigelerine qaratılǵan. Sol sebepli olardıń tekstin túsiniw eń qıyın. Bul kóplegen ilimiy atamalar, olardıń kontseptsiyası sheńberin anıqlamastan paydalanıw menen xarakterlenedi. Bunday hújjetlerde materialdı usınıw tártibi ilimiy izertlew logikasınıń ózi tárepinen belgilenedi.
Ilimiy islerdiń kópshiligi baspa etilgen, yaǵnıy baspalar. Olar arasında ajıralıp turadı:
• pán hám texnika klassiklarınıń tolıq dóretpeleri;
• belgili ilimpazlardıń saylanǵan dóretpeleri;
• monografiyalar - bir mashqala yamasa temanı tolıq hám hár tárepleme úyreniwdi óz ishine alǵan hám bir yamasa bir neshe avtorǵa tiyisli ilimiy baspalar;
• túrli avtorlardıń maqalalarınan ibarat hám málim bir temadaǵı bir neshe sorawlardı usınıwǵa arnalǵan tematikalıq jıynaqlar. Monografiyadan ayrıqsha esaplanıw, bunday baspalar ulıwma temanı qamtıp almaydı, biraq onıń eń aktual yamasa bólek áhmiyetke iye bolǵan individual táreplerin tolıq kórip shıǵadı;
• kongressler, konferenciyalar, simpoziumlar materialları, ilimiy forum baslanıwınan aldın baspa etilgen dáslepki materiallar (túsindirmeler, tezisler, lekciyalar, tezisler, xabarlar), sonıń menen birge olardıń nátiyjelerin esap-kitap qılıw (usınıslar, qararlar). Kóp sanlı ilimiy hújjetler de baspa etilmegen gruppaǵa tiyisli. Olar arasında dissertatsiyalar hám olarǵa jazılǵan tezisler ayrıqsha orın tutadı. Dissertatsiya - bul avtor tárepinen jámiyetlik qorǵawı ushın alǵa súrilgen ilimiy nátiyjeler, ilimiy qaǵıydalar kompleksin óz ishine alǵan hám avtordıń ilimge qosqan jeke úlesi jáne onıń pazıyletleri tuwrısında gúwalıq beretuǵın, málim bir pán tarawındaǵı, ishki birligi bolǵan qánigeli maman, alım ilimiy jumısı.
Pitkeriw qaniygelik jumıslarına ayrıqsha talaplar qoyılǵan. Bul ilimiy izertlewler menen juwmaqlanǵan, jańa bilimlerdi, qáliplesken hám tıyanaqlı ilimiy túsiniklerdi óz ishine alǵan fundamental ilimiy jumıs bolıwı kerek. Dissertatsiyalar úyrenilip atırǵan tema boyınsha sın kózqarastan túsindiriwdi óz ishine alıwı, basqa, aldınǵı ilimiy izertlewlerdiń tájiriybelerin esap-kitap etiwi, ilimiy mashqalanı úyreniw dárejesi tuwrısında pikir bildiriwi kerek.
Bul ilimiy izertlew doktor yamasa kandidat ilimiy dárejesi ushın dissertatsiya keńesine usınıs etiledi.
Dissertatsiya ekspertizadan hám kóp basqıshlı tekseriwden ótkeriletuǵın pánler. Dissertatsiyalar bir nusqada baspadan shıǵarıladı, biraq olarda bayanlanǵan ideyalar hám faktlar ilimiy mámilege rásmiy túrde kiritilgen dep esaplanadı. Olardı jámiyetlik qáwipsizligi tártibi dissertatsiya kandidatiniń ulıwma ilimiy jámiyetshilikke qosqan ilimiy úlesi menen aldınan tanısıwdı názerde tutadı. Sol maqsette avtordıń avtoreferatı xızmet etedi - avtordıń ózi tárepinen dúzilgen, sheklengen baspada (100-150 nusqada) baspa etilgen dissertatsiyanıń tiykarǵı qaǵıydaları bayanatı. Avtordıń avtoreferatında dissertatsiya studentiniń tiykarǵı ideyaları hám juwmaqları aytılǵan, avtordıń izertlewge qosqan úlesi, jańalıq dárejesi hám nátiyjelerdiń ámeliy áhmiyeti kórsetilgen. Baspanıń barlıq huqıqlarına iye, eger onıń muqabasında "Avtorlıq huqıqı" qolı basılǵan boladı.
Baspa etilgen ilimiy hújjetlerge depozit etilgen qol jazbalar kiredi. Depozittiń mánisi sol sıyaqlı materiallardı sanaatda saqlaw wazıypaları júkletilgen mákemeler hám shólkemlerdiń ilimiy keńesi tárepinen usınıs etilgen qol jazbalardı arnawlı informaciya shólkemlerine ótkeriw yamasa saqlawdan ibarat. Bul tar sheńberdegi qánigeler ushın mólsherlengen, bul yamasa basqa sebeplerge kóre jurnal maqalaları yamasa monografiyalar kórinisinde baspa etiliwi orınlı bolmaǵan ilimiy jumıslar. Qol jazbalar mazmunı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar olar haqqında abstrakt maǵlıwmatlardı baspa etiw arqalı keń tarqatıladı. Eger kerek bolsa, hár qanday qarıydar kerekli qol jazbanıń nusqasın alıwı múmkin. Depozit etilgen qol jazbalar baspa etilgen dóretpelerdiń barlıq huqıqlarına iye hám avtorlıq huqıqı menen qorǵalǵan.
Baspa etilmegen ilimiy hújjetlerge dáslepki baspalar - olar jaylastırılıwı múmkin bolǵan baspa etiliwinen aldın baspadan shıǵarılǵan dáslepki xarakterdegi materiallardı óz ishine alǵan ilimiy baspalar kiredi.
Toltırılǵan ilimiy-izertlew jumısları boyınsha esabatlar (ilimiy-izertlew jumısları boyınsha esabatlar) ilimiy-texnikalıq maǵlıwmatlardıń zárúrli deregi bolıp, baspa etilmegen ilimiy hújjetler qatarına kiredi. Olardıń geyparaları tipografik usılda kóbeytiriledi, eger olar sózdiń tolıq mánisinde baspalar dep esaplanmasa boladı.
Quram tárepinen olar sheshilip atırǵan mashqalanıń aktual jaǵdayın bahalawdı, izertlewdiń qabıl etilgen baǵdarın tańlawdı tiykarlawdı, sheshiw usılların, ámeldegi nátiyjelerdi analiz qılıw hám ulıwmalastırıwdı, orınlanǵan teoriyalıq izertlewlerdiń mánisi hám mazmunın óz ishine alıwı kerek., mashqalanı sheshiwdiń tolıqlıǵı, alınǵan nátiyjelerdiń isenimliligi, olardı jergilikli hám shet el islerdiń uqsas nátiyjeleri menen salıstırıw.
Ilimiy-izertlew jumısları hám esabatlarda hám maǵlıwmatlarda joqarı strategiyalıq hám kommerciya áhmiyeti sebepli olar sheklengen muǵdardaǵı shaxslar hám mákemeler arasında tarqatıladı. Olar menen tanısıw múmkinshilikleri asa sheklengen, bul bolsa ilimiy izertlewlerde tákirarlanıwdı keltirip shıǵaradı. Esabatlardı esapqa alıw, dizimnen ótkeriw hám saqlaw menen shuǵıllanatuǵın tiykarǵı shólkem - VNTI orayı. Bul organ mámleket reestrin júrgizedi - mámlekette alıp barılǵan ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq jumıslarınıń sistemalastırılǵan dizimi, ulıwma milliy esabatlar fondın qáliplestiredi.
Barlıq izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq jumısları ushın málim bir reglament islep shıǵılǵan. Islep shıǵıwdı baslawdıń basında atqarıwshı shólkem VNTI orayına baslanǵan mıynet haqında qısqasha maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan belgilengen formadaǵı dizimnen ótiw kartasın jiberedi. Pıtken jumıs yamasa onıń ǵárezsiz basqıshı ushın esabat informaciya kartochkası menen jiberiledi, onıń eń zárúrli bólegi referat esaplanadı.
Ilimiy hám texnikalıq ádebiyatlardıń awdarmaları da baspa etilmegen hújjetler dep esaplanadı. Ilimiy hám texnikalıq ádebiyatlar awdarmalarınıń zárúrli bólegi qol jazba formasında dúzilgen yamasa kishi baspalarda basılǵan. Awdarma avtorlıq huqıqı awdarmashına tiyisli.
1973 jılda mámleket avtorlıq huqıqınıń Pútkil dunya konvensiyasına qosıldı. Sonnan berli sırt el avtorlarınıń dóretpelerin rus tiline awdarmalaw hám baspa etiw, olardı avtorlar yamasa avtorlıq huqıqı iyeleriniń razılıǵısız NTI shólkemleri baspalarında baspa etiw hám soǵan muwapıq olardan paydalanǵanlıǵı ushın aqsha tólew múmkinshiliksiz bolıp qaldı. Bunday jaǵdayda pıtken awdarmalar fondın toplaytuǵın hám olar haqqında qánigelerdi xabarlı etiwshi byulletenlerdi shıǵaratuǵın Pútkil Rossiya awdarma orayı (VTSP) bolǵan birden-bir oraydı jaratıw kerek edi.
Ilimiy-kópshilikke arnalǵan hújjetler. Baspa dóretpelerdiń júdá keń sheńberin sózdiń keń mánisinde ilimiy-kópshilikke arnalǵan hújjetler dep klassifikaciyalaw múmkin. Sózdiń tar mánisinde bul ilimiy bilimler, teoriyaler hám nızamlar kópshilikke tanıs baspa dóretpeler kompleksi bolıp tabıladı. Biraq bul hújjetler teksti, qaǵıyda jolı menen de, teoriyanıń tek tiykarǵı elementar sorawların óz ishine aladı.
Ózleriniń maqseti boyınsha ilimiy-kópshilikke arnalǵan hújjetler bul tarawdıń qánigesi bolmaǵan oqıwshılar ushın mólsherlengen. Sol sebepli olardaǵı materialdı usınıw kóp muǵdardaǵı túsindiriw hám súwretleytuǵın materiallar menen quramalı atamalar hám teoriyalıq konstruktsiyalardan qashıp, anıq hám qolaylı tilde ámelge asırıladı.
Materialdı usınıw tártibi bul material qaysı maqsette hám qaysı taypadaǵı oqıwshılar ushın mólsherlengenligine baylanıslı. Dáslepki óz-ózin tárbiyalaw ushın baspalarda, ashılıwı kerek bolǵan máseleler sheńberin eń júzeki túsinetuǵınlar ushın material logikalıq izbe-izlilikte - ápiwayıdan quramalıǵa shekem jaylastırılǵan. Tereń úyreniw ushın baspalarda oqıwshılardıń teoriyalıq ideyaların keńeytiw ushın material basqa logikalıq izbe-izlilikte jaylastırılǵan - ulıwmadan basqasına ótiw bolıp tabıladı.
Rásmiy hújjetler. Rásmiy hújjetler bul húkimet yamasa jámiyetlik shólkemleri, keńseler, mákemeler hám kárxanalar atınan baspa etilgen baspalar bolıp tabıladı. Rásmiy hújjetler olardıń kólemi kózqarasınan tómendegilerge bólinedi:
• federal dárejede ámel etetuǵın hújjetler;
• Rossiya Federatsiyasınıń shólkemlestiriw sub'ektleri - respublikalar, aymaqlar, wálayatlar, respublika áhmiyetindegi Moskva hám Sankt-Peterburg, avtonom wálayat hám rayonlar, sonıń menen birge olardıń aymaqlıq strukturaları dárejesinde ámel etetuǵın hújjetler;
• tarawdıń sheńberinde ámel etetuǵın hújjetler;
• bólek shólkem ishinde ámel etetuǵın hújjetler.
Rásmiy baspalar arasında mámleket ómirin tártipke salıwshı huqıqıy hújjetler ayrıqsha orın tutadı, barlıq social strukturalar hám mákemeler, sonıń menen birge mámleket xalqı tárepinen rawajlanıwınıń barlıq tarawlarında májburiy forması. Bularǵa Rossiya Federatsiyası Konstitusiyası jáne onıń quramındaǵı respublikalar Konstitutsiyaları kiredi; Rossiya Federatsiyasınıń Konstitusiyasında bekkemlengen bul sub'ektler hám yurisdiktsiya tarawları boyınsha qabıl etilgen federal konstituciyalıq nızamlar (FKZ); federal nızamlar (FZ), Rossiya Federatsiyası shólkemlestiriw sub'ektleri menen birgelikte qabıl etilgen nızamlar, sonıń menen birge Federatsiyanıń ayırım shólkemlestiriw ob'ektleri nızamları. Nızamlar tiykarında olardıń elementlerine sáykes keletuǵın bólek nızam hújjetleri tayarlanadı, olar arasında húkimler zárúrli rol oynaydı. Basqa tiykarǵı huqıqıy hújjetler - bul Rossiya Federatsiyası, basqa mámleketlikler hám Rossiya Federatsiyası sub'ektleri ortasında dúzilgen xalıq aralıq hám federal shártnamalar, húkimler, buyrıqlar, qaǵıydalar, bildiriw xatılar, bayanatlar, buyrıqlar, túsindirisler, kórsetpeler hám kórsetpe xatlar hám basqalar.
Rásmiy hújjetlerdiń zárúrli túri partiya hújjetleri - programmalar, qaǵıydalar, manifestlar, deklaratsiyalar hám basqalar.
Túrli siyasiy partiyalar hám jámiyetlik shólkemleri, olardıń iskerligin basqaratuǵın hám tártipke salatuǵın hám bul jámiyetlik strukturaları sheńberinde májburiy bolǵan.
Jeke shólkem, kárxana dárejesinde shólkemlestirilgen hám basqarıw hújjetler rásmiylestiriledi. Olar shólkemdiń mártebesin, onıń wákilliklerin, dúzilisin, shtatlar sanı hám rásmiy quramın, ulıwma shólkemniń funktsional mazmunın, onıń bólimleri hám xızmetkerlerin, olardıń huqıqları, wazıypaları, juwapkershiligin hám basqalardı belgileytuǵın qaǵıydalar, normalar, qaǵıydalardı óz ishine aladı. Shólkemlestirilgen hám basqarıw hújjetler quramına shólkem ustavı, shólkem tuwrısındaǵı qaǵıyda, strukturalıq bólimler, shólkemniń kollegial hám máslahát shólkemleri tuwrısındaǵı qaǵıyda, kollegial hám máslahát shólkemleri, basqarıw apparatı hám menejmenti tuwrısındaǵı qaǵıyda, shtatlar kestesi, buyrıqlar, ayırım túrler boyınsha kórsetpeler kiredi. Bunda iskerligi, xızmetkerlerdiń lawazım tariypleri, qaǵıydalar, esletpeler hám basqalar.
Shólkemlestirilgen hám basqarıw hújjetler májburiy qaǵıydalardı óz ishine aladı, olar ámelge asırıladı, basqarıw huqıq normalari shólkem iskerliginiń huqıqıy tiykarı bolıp tabıladı.
Málimleme hújjetleri. Málimleme hújjetleri anıq bir másele boyınsha qısqasha (biraq málim bir maqset ushın jeterli) haqıyqıy maǵlıwmatlardı usınıwǵa mólsherlengen. Málimlemeler, qaǵıyda jolı menen de, baspa baspalarda ámeldegi, biraq sońǵı jıllarda olar elektron hújjetler formasında, CD-RO-larda shıǵarılıp kelinip atır, bul olardıń kompyuterden paydalanıwın ańlatadı.
Málimleme hújjetleri málim bir sistemada maǵlıwmat toplaydı. Materialdı jaylastırıw tártibi kózqarasınan barlıq málimlemeler sózlikler hám málimlemelerge bólinedi. Sózlik materialdı tártipke salıwdıń alfavit usılı menen xarakterlenedi hám málimleme sistemalı (tematikalıq). Olarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar: tóplanǵan faktik materialdıń tolıqlıǵı, kerekli maǵlıwmatlardı operativ izlewge múmkinshilik jaratıwshı arnawlı dizayn. Málimleme hújjetleri tili málim muǵdardaǵı qurǵaqlıq, ıqsham,"telegrafik" prezentaciya menen ajıralıp turadı, bul júdá kóp muǵdardaǵı faktik materiallardı sheklengen kólemde jaylastırıw zárúrshiligi sebepli kelip shıǵadı.
Tómendegi málimlemeler gruppaları ajıratılǵan:
- universal hám tarmaq ensiklopediyaları - álipbe yamasa sistemalı tártipte jaylastırılǵan, qısqasha maqalalar kórinisinde usınıs etilgen bilimlerdiń bir yamasa barlıq tarawları hám ámeliy iskerliginiń tiykarǵı maǵlıwmatların ulıwmalastırǵan halda óz ishine alǵan baspalar;
- islep shıǵarıw hám texnikalıq málimlemeler - ámeliy xarakterge iye, sistemalı dúzılıske iye yamasa álipbe tártibinde maqalalar ataması menen dúzilgen baspalar;
- túsindirme sózlikler - hár qanday til sózleriniń mánisin túsindiriwshi, olardıń grammatik hám stilistik qásiyetlerin, qolanıw úlgilerin hám basqa maǵlıwmatlardı beretuǵın túsinikli sózlikler;
- terminologik sózlikler - hár qanday bilim tarawı yamasa temasınıń atamaların hám olardıń tariyplerin óz ishine alǵan baspalar;
- eki tilli hám kóp tilli sózlikler - lingvistik birliklerdiń dizimi, olardıń qásiyetleri yamasa basqa tilge awdarması kórsetilgen sózlikler;
- normativ málimlemeler - sanaat islep shıǵarıw ob'ektlerine qoyılatuǵın normalar, qaǵıydalar, talaplar kompleksin óz ishine alǵan baspalar;
- statikalıq málimlemeler- statistikalıq maǵlıwmatlardıń sistemalastırılǵan dizimin óz ishine alǵan baspalar;
- ómirbayan málimlemeler - hár qanday shaxstıń turmısı hám iskerligi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan baspalar;
- biobibliografik málimlemeler - hár qanday shaxslar tuwrısındaǵı ómirbayan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan baspalar, olardıń dóretpeleri dizimi hám olardıń turmısı hám iskerligin jaratıwshı ádebiyatlar;
- qollanbalar - hár qanday geografiyalıq noqat yamasa mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan, gúzetip barıw yamasa kóriw ushın qolaylı tártipte jaylasqan baspalar;
- qarıydarlardıń ayırım gruppaları ushın mólsherlengen málimlemeler hám basqalar.
Tálim tuwrısındaǵı hújjetler. Oqıw hújjetleri tálim hám tárbiya sıyaqlı social ámeliyat tarawlarına xızmet etedi. Olar quramına hám prezentaciyaına kóre tálimge bolǵan mútajlikti qandıratuǵın hám hár túrlı kórinistegi tálim mákemelerinde úyreniw maqsetlerine maslastırılǵan baspalar kiredi.
Tálim hújjetleri teksti, qaǵıyda jolı menen de, tómendegilerdi óz ishine aladı: málim bir bilim tarawınıń tiykarǵı teoriyalıq qaǵıydaları hám olardı tastıyıqlaw; studentler qatlamına qarap zárúr bolǵan faktik materiallar, túsindiriwshi illyustratsion materiallar, túrli dárejedegi tolıq maǵlıwmatlar hám ámel qılıw dárejesindegi ámeliy kórsetpeler.
Tálim hújjetlerindegi tekstti dúziw ózgesheligi didaktika qaǵıydalarına tiykarlanadı. Mısalı, jańa haqıyqıy maǵlıwmatlar, aldınǵı barlıq teoriyalıq materiallar menen tıǵız baylanıslı halda, az-azdan usınıs etilgen materialǵa kiritiledi. Tálim basılıwınıń tili zárúrli kásiplik atamalardı, olardıń mánisin túsindiriw menen óz ishine aladı hám málim bir taypadaǵı oqıwshılar tárepinen tushuniliwi ushın dúzilisi kerek. Materialdı jarıyalaw tolıq hám proporcional túrde dúzilgen bolıwı kerek. Materiallardıń kólemi úyrenilip atırǵan temanıń ilimiy qaraslarınıń zamanagóy dárejesine sáykes keliwi kerek. Materiallar, qaǵıyda jolı menen de, temanıń programması menen belgilenetuǵın, onı úyreniwdiń mólsherlengen izbe-izligi boyınsha sistemalı tártipte jaylastırılǵan.
Oqıw baspalarınıń tiykarǵı gruppaları sabaqlıqlar hám oqıw qollanbaları bolıp tabıladı. Oqıw qollanba - oqıw programmasına sáykes keletuǵın hám sol túrdegi baspa sıpatında rásmiy túrde tastıyıqlanǵan oqıw ıntızamınıń sistemalastırılgan prezentaciyaın (onıń bólegi, bólimi) óz ishine alǵan baspa. Sabaqlıq - bul baspa túri sıpatında rásmiy tastıyıqlanǵan sabaqlıqtı tolıqlawısh yamasa ayrıqsha (tolıq) ornın basatuǵın baspa. Sabaqlıq materialdı stilistik tiykarlanǵan sistema hám izbe-izlilikde usınıs etedi, biraq ol sabaqlıqtan ayrıqsha bolıp esaplanıp, programmaǵa ulıwma uyqas kelmeydi, kóbinese tek geypara temalardı óz ishine aladı yamasa kerisinshe, onıń sheńberinen tısqarına shıǵadı.
Oqıw baspalarınıń arnawlı túri - máseleler kompleksi (shınıǵıwlar). Olar kurstı úzliksiz túrde kórsetiw etpeydi, bálkim studentler tárepinen málim bolǵan bilimlerdi sanalı hám uzaǵıraq bekkemlew quralı bolıp xızmet etedi. Bul gruppaǵa tómendegiler kiredi: mazmunı tiykarınan súwretler arqalı jetkeriletuǵın kórgezbeli qurallar; antologiyalar - oqıw ıntızamın úyreniw ob'ekti bolǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı, kórkem, tariyxıy hám basqa dóretpelerdi óz ishine alǵan baspalar yamasa olardan úzindiler; ótken zamandı ózlestiriwge úles qosatuǵın ámeliy wazıypalar hám shınıǵıwlardı óz ishine alǵan seminarlar; hár qanday kónlikpelerdi óz-ózin iyelewge mólsherlengen ámeliy qollanbalar kiredi.
Bir qatar oqıw hújjetleri tek ǵana studentler, bálkim oqıtıwshılar ushın da mólsherlengen. Áldın-ala, bul oqıw programması - hár qanday oqıw ıntızamın (onıń bólimi, bólegi) mazmunı, kólemi, sonıń menen birge úyreniw hám oqıtıw rejimin belgileytuǵın hújjet. Oqıw qollanbalarında pándi oqıtıw metodikası (onıń bólimi, bólegi) yamasa tálim metodikası boyınsha materiallar bar.
Islep shıǵarıw hám normativ hújjetler. Islep shıǵarıw hújjetleri quramınıń sap qollanılatuǵın ózgesheligi menen ajıralıp turadı, bul kórsetpe, normativ hám maǵlıwmatlardıń kombinatsiyası menen xarakterlenedi.
Bul túrdegi hújjetler quramı, mólsherlengen maqseti hám paydalanıw tarawları boyınsha júdá hár túrli bolıp tabıladı.
Bul ayrıqsha hújjetler kompleksiniń tiykarın kásipti iyelewge, mamanlıǵın asırıwǵa hám aldıńǵı tájiriybe almasınıwına járdem beretuǵın baspalar, sonıń menen birge islep shıǵarıw texnologiyası hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan islep shıǵarıw hám ámeliy baspalar quraydı. Islep shıǵarıw processleriniń mánisin túsintirip beretuǵın bul baspalarda mashinalar hám mexanizmlerdiń islew principlerı, apparatları, olarǵa texnikalıq xizmet kórsetiw hám remontlaw qásiyetleri xarakteristikası, sonıń menen birge, shek onim hám islep shıǵarıw ónimlerin qayta islew usılları bayanı keltirilgen.
Islep shıǵarıw processlerin tártipke salıwshı hújjetler toparı ajıratıp kórsetilgen. Islep shıǵılǵan texnologiyalıq process (ónimlerdi islep shıǵarıw, qayta islew, jıynaw, basqarıw, usıl hám usıllar) pútkil texnologiyalıq processni ámelge asırıw usılları, quralları hám rejimin ashıp beretuǵın texnologiyalıq hújjetler kompleksi menen dúziledi. Texnologiyalıq hújjetler tolıq kólemde texnologiyalıq specifikaciyalardı, marshrutlastırıw hám ekspluataciya kestelerin, eskizlar hám diagrammalar kartaların, materiallardı kesiw kartaların, texnologiyalıq jollamalardı, standart úskeneler dizimlerin, standart bolmaǵan úskeneler dizimlerin hám normallastırılǵan ásbaplar dizimlerin óz ishine aladı. Olar ónimdi islep shıǵarıw hám remontlawdıń texnologiyalıq processleriniń xarakteristikaın óz ishine aladı hám texnologiyalıq processni operatsiyalarǵa bolıwdı usınıs etedi. Bul sonıń menen birge úskeneniń islew rejimlerin tártipke salıwshı ekspluatatsion hújjetlerge qońsılas (paydalanıw tártibi, qawipsizlik ilajları, processni basqarıw).
Islep shıǵarıw hújjetleriniń taǵı bir toparı materiallıq resurslar, miynet quralları hám úskeneler ushın hújjetlerden ibarat. Tábiyǵıy baylıqlardı dizimge alıw kadastrlar dep júritiledi (suw, samal, jer kadastrları júritiledi). Bul jerde paydalı qazılma kánleri ushın hújjetler de qońsılas.
Sanaatta miynet quralları hám úskeneler ushın hújjetlerdiń zárúrli forması fabrikalar, ustaxanalar, individual mashinalar, úskeneler hám ónimlerdi xarakteristikalaytuǵın pasportlar bolıp tabıladı. Olar apparattıń sistemasınıń xarakteristikaların, islew principin hám mashinalar, úskenelerdi, úskenelerdiń bólimlerin dizimin óz ishine aladı hám ornatıw, saqlaw, tasıw, isletiw boyınsha kórsetpeler xarakterine iye. Úskeneler hújjetleri sızılma hám dizayn materialları ózgesheligine iye. Hújjetlerdiń zárúrli toparı ádettegi qurılıs joybarları, texnikalıq úskenelerdiń dizimleri.
Sanaat katalogları - bul sanaat kárxanaları tárepinen islep shıǵarılǵan yamasa sawda shólkemleri tárepinen satılatuǵın ónimler dizimi. Olar ádette texnikalıq ayrıqshalıqlardı (ólshemler, islew kórsetkishleri, quwat sarpı hám basqalar), ónimlerdi yamasa ónim gruppaların, olardıń súwretlerin hám olardan paydalanıw boyınsha kórsetpelerdi óz ishine aladı. Sanaat katalogları kárxanalar, sexlar, laboratoriyalar ushın ásbap-úskenelerdi tańlawda, tayar ónimlerdiń texnikalıq xarakteristikaların tekseriwde, sanaat ónimleri úlgilerin proektlestiriwde hám qurıwda keń qollanıladı.
Sanaat kataloglarında ádette sanaat ónimleriniń bahası joq. Bul maǵlıwmatlar olarǵa qońsılas baspalarda - satıwǵa qoyılatuǵın ónimler, materiallar hám úskenelerdiń dizimi bolǵan bahalar diziminde (bahalar diziminde), sonıń menen birge bahalardı kórsetken halda xojalıq xızmetlerde jaylastırılǵan. Olardıń ajıralıp turatuǵın ózgesheligi nátiyjelililik hám mortlıq bolıp tabıladı. Bahalar ózgergende, bahalar dizimi jańalarına almastırıladı.
Úlken gruppa tártipke salıwshı dep atalǵan islep shıǵarıw baspalarınan ibarat. Bul ónimler, texnologiyalıq processler, basqarıw sistemaları hám basqalar ushın standartlar hám talaplardı belgileytuǵın baspalar. Olar mámleket ishindegi islep shıǵarıw iskerligin, málim bir bólimdi, tarmaqtı hám bólek kárxananı tártipke salıw ushın májburiy yamasa máslahát xarakterine iye.
Áldın-ala, bul gruppa standartlardı óz ishine aladı. Standartlastırıw - bul májburiy hám usınıs etilgen talaplar, normalar, qaǵıydalar, ayrıqshalıqlardı islep shıǵıw hám ornatıwǵa qaratılǵan iskerlik. Standartlastırıwdıń maqseti - belgilengen qaǵıydalar, talaplar, normalardan keń hám qayta paydalanıw arqalı málim bir tarawda buyırtpa beriwdiń maqul túsetuǵın dárejesine erisiw. Standartlastırıw ob'ekti ádette málim talaplar, ayrıqshalıqlar, qaǵıydalar, parametrler hám basqalar islep shıǵılǵan ónim, process yamasa xızmet dep ataladı. Standart - málim bir tarawda optimal muwapıqlastırıw dárejesine erisiwge qaratılǵan tán alınǵan organ tárepinen tastıyıqlanǵan normativ hújjet. Standart hár qıylı iskerlik túrleri yamasa olardıń nátiyjelerine tiyisli ulıwma principlerdi, qaǵıydalardı, ayrıqshalıqlardı ulıwma hám qayta paydalanıwdı belgileydi.
Standart rawajlanıw procesi bes basqıshtı óz ishine aladı:
• islep shıǵıw teması boyınsha jańa usınıslar toplantuǵın usınıslar basqıshı;
• tayarlıq basqıshı, onıń nátiyjesi jumısshı kórip shıǵıwı;
• jumısshı joybardı kórip shıǵıw basqıshı;
• jumısshı joybardı tastıyıqlaw hám qayta kórip shıǵıw basqıshı;
• baspa etiw basqıshı.
Hár bir standart keminde bes jılda bir ret qayta kórip shıǵilıwı, qaytarıp alınıwı yamasa keyingi bes jıl ishinde paydalanıw ushın tastıyıqlanıwı kerekligin anıqlaw ushın qayta kórip shıǵıladı. Bul ilaj standartlardıń turaqlı jańalanıp turıwın támiyinleydi.
Standart tómendegi strukturalıq elementlerdi óz ishine alıwı múmkin:
• bas beti;
• kirisiw;
• quram;
• kirisiw;
• atama;
• programma maydanı;
• normativ málimlemeler;
• tariypler;
• belgilew hám kemeytiw;
• talaplar;
• arzalar;
• bibliografik maǵlıwmatlar.
Bas beti, sóz bası, bas bet hám talaplar talap etiledi, qalǵanları qálegen usılda. Mámleket standartınıń belgileniwi indeks (GOST yamasa GOST R), dizimnen ótiw nomeri hám sızıq menen ajıratılǵan jıldıń sońǵı eki nomerinen ibarat.
Standartlar kompleksi túrli tiykarlarǵa kóre parıq etedi. Háreket kólemi boyınsha tómendegiler ajıratıladı:
• Rossiya Federatsiyasınıń mámleket standartları (GOST R);
• sanaat standartları;
• kárxana standartları;
• ilimiy-texnikalıq, injenerlik jámiyetleri hám basqa jámiyetlik birlespeleriniń standartları.
Standartlastırıw ob'ektine tiyisli tómendegiler ajratıladı:
• ilim, texnika hám óndiristiń túrli tarawlarında óz-ara túsiniwdi, texnikalıq birlikti hám iskerliginiń óz-ara baylanıslılıǵın támiyinlew maqsetinde islep shıǵılǵan tiykarǵı standartlar. Bul túrdegi hújjetler bul shólkemlestirilgen principler hám qaǵıydalardı, bul tarawlar ushın ulıwma dep qaralatuǵın hám ilim ushın da, islep shıǵarıw ushın da ulıwma bolǵan maqsetlerdiń atqarılıwına úles qosıwı kerek bolǵan talaplardı, qaǵıydalardı hám normalardı belgileydi. Ulıwma alǵanda, olar ónimdi (xızmetti) islep shıǵıwda, jaratıwda hám isletiwde olardıń óz-ara tásirin átirap ortalıqtı qorǵaw, insannıń ómiri, den sawlıǵın hám buyım-múlki ushın ónim yamasa process qawipsizligi talapları atqarılıwı shárti menen támiyinleydi;
• málim bir ónim (xızmet) túrine yamasa soǵan uqsas ónimler (xızmetler) gruppalarına talaplardı belgileytuǵın ónimler (xızmetler) ushın standartlar;
• ónimniń turmıs ciklınıń túrli basqıshlarında ámelge asırılatuǵın islerdiń anıq túrlerine talaplardı belgileytuǵın jumıs (processler) standartları: islep shıǵıw, islep shıǵarıw, ekspluataciya, saqlaw, tasıw, remontlaw, joq etiw;
• bahalaw ob'ektivligin eń jaqsı támiyinleytuǵın usıllardan paydalanıwdı usınıs etetuǵın qadaǵalaw usılları (testler, ólshemler, analizler) standartları.
Standartlardan tısqarı, normativ hújjetler de PR - standartlastırıw qaǵıydaları, R - standartlastırıw boyınsha usınıslar hám TU - texnikalıq shártler bolıp tabıladı. Standartlastırıw qaǵıydaları hám olardıń tábiyaatı boyınsha standartlastırıw boyınsha usınıslar stilistik quramdaǵı normativ hújjetlerge sáykes keledi. Olar normativ hújjetlerdi muwapıqlastırıw, qabıl etilgen sanaat standartları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı Rossiya Federatsiyasınıń Mámleket standartına usınıw, kárxanada standartlastırıw xızmetin jaratıw hám basqa máseleler menen baylanıslı bolıwı múmkin. Texnikalıq shártler kárxanalar hám basqa xojalıq jurgiziwshi sub'ektler tárepinen standart jaratıw maqsetke muwapıq bolmaǵan jaǵdaylarda islep shıǵıladı. TU ob'ekti kishi partiyalarda islep shıǵarılǵan bir retlik jetkizip beriw ónimi bolıwı múmkin. Rossiya nızamshılıǵına tiyisli májburiy sertifikatlastırılıwı kerek bolǵan ónimler ushın normativ hújjetlerge bólek talap qoyıladı. Olar sertifikatlaw arqalı tastıyıqlanǵan ónimlerge qoyılatuǵın talaplardı, sonıń menen birge muwapıqlıqtı ornatıw ushın isletiliwi kerek bolǵan qadaǵalaw (sınaq) usılların, bunday ónimlerdi markalaw qaǵıydaların hám qosımsha hújjetler túrlerin kórsetiwi kerek.
Patent hújjetleri. Patent hújjetleri mámleketlerde ámeldegi bolǵan nızamshılıq hám jańa ashılıwlar, oylap tabılǵanlar, sanaat úlgileri hám paydalı modellerdiń rásmiy tán alınıwı faktlari menen baylanıslı halda júzege keledi. Patent hújjetleriniń maqseti jańa ashılıwlar hám jańa texnikalıq sheshimlerdi birinshi orınǵa qoyıw bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, ol patent iyesiniń huqıqları aynıwın aldın alıw maqsetinde júz bergen patentke uqıplı ob'ektti qorǵaw tuwrısında jámiyetshilikti xabardar etedi.
Oylap tabıw ushın patent menen qorǵalǵan usıl menen islep shıǵarılǵan ónimdi óz basımshalıq penen islep shıǵarıw, isletiw, import qılıw, satıw ushın usınıw, satıw patent iyesiniń huqıqın buzıw dep tán alınadı. Patent hújjetleri basqa mámleketliklerge úskeneler hám texnologiyalıq processler ushın hújjetlerdi talap qılıwda bólek áhmiyetke iye boladı, sebebi kirip tek talap etiletuǵın mámleketlerde bólek birliklerge, talap etiletuǵın mashinalardıń bólimlerine, mexanizmlerine patent berilmasa ámelge asırılıwı múmkin. Eger talap etiletuǵın tovarlarǵa yamasa olardıń bólek birlikleri hám bólimlerine patentler qashannan berli berilgen bolsa, jetkizip beretuǵınlarǵa járiymalar qollanılıwı múmkin.
Patent hújjetleri patentlengen dızaynlardı islep shıǵarıw ushın litsenziyalardı satıp alıw hám satıwda birdey áhmiyetke iye.
Rossiya Federatsiyasınıń Patent tuwrısındaǵı nızamına tiyisli Mámleket Patent mekememesi jańa ashılıwlar, oylap tabılǵan, paydalı modeller hám sanaat úlgileri boyınsha talapnamalardı kórip shıǵıwǵa ushın qabıl etedi, olar boyınsha ekspertiza ótkeredi, mámleket diziminen ótkeredi, patent beredi, rásmiy maǵlıwmat baspa etedi, patent qaǵıydaların baspa etedi hám túsindirmeler.
Arzalar kórip shıǵılǵannan keyin, eger olar barlıq talaplarǵa juwap berse, talapnama beretuǵınlarǵa jańa ashılıw, oylap tabıw, paydalı model yamasa sanaat úlgisiniń ústinligi, avtorlıǵı hám eksklyuziv paydalanıw huqıqın tastıyıqlaytuǵın patent beriledi.
Eger oylap tabıw jańa bolsa, oylap shıǵarıw basqıshına iye bolsa hám sanaatta qollanılsa, oǵan huqıqıy qorǵaw beriledi. Oylap tabıwdıń ob'ektleri tómendegiler bolıwı múmkin: ásbap, usıl, element, mikroorganizmniń shtammları, ósimlikler hám haywanlardıń kletka mádeniyatı, sonıń menen birge ilgeri málim bolǵan ásbap, usıl, element, shtammtan paydalanıw jańa maqset ushın qollanıladı.
Paydalı modellerge islep shıǵarıw quralları hám tutınıw tovarları hám de olardıń strukturalıq bólimlerin konstruktiv túrde ámelge asırıw kiredi.
Sanaat úlgilerine ónimdiń formalardı belgileytuǵın kórkem dizayni kiredi. Belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq oylap tabıw fakttı tastıyıqlaytuǵın hújjetler (patentler) avtorlardıń múlki esaplanadı. Avtor alınǵan patentti hár qanday fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxsqa beriwi múmkin. Patent huqıqı pul ornına alınadı hám patent beriw tuwrısındaǵı pitim Patent mekememesinde dizimnen ótkeriliwi kerek. Avtor patent huqıqların tolıq satıwı múmkin emes (eksklyuziv huqıqlardı ótkermeslik), biraq olardı ayrıqsha, bir qansha waqıtqa tapsırıwı múmkin. Bunday halda, intellektuallıq múlk ob'ektine eksklyuziv huqıqlardı beretuǵın litsenziya alınadı.
Patenttiń ózi de, olarǵa joldaslıq etetuǵın hújjetler de (arzalar, shártnamalar, litsenziyalar) patent iyesiniń qolında. Tek ǵana talapnamalar ushın oylap tabılǵanlardıń xarakteristikaları, berilgen patentler, sonıń menen birge patent mákemeleriniń informaciya byulletenlari jámiyetlik paydalanıwı ushın usınıs etiledi. Oylap tabılǵanlardıń xarakteristikaları - bul oylap tabıwdıń mánisin belgileytuǵın baspaxana basılǵan bet materialları. Bul hújjetler tekstti oylap tabıwdıń ataması, klassifikaciyalaw indeksin, tolıq atamasın óz ishine aladı. avtorlar, patent formulası dep atalatuǵın zat - onı analoglardan ajıratıp turatuǵın ayrıqshalıqlar, tiykarınan olar qorǵawı kerek, sonıń menen birge oylap tabıwdıń mánisin túsintiretuǵın sızılmalar hám diagrammalar. Olar úlken tirajda baspadan shıǵarılıp, ilimiy-texnikalıq kitapxanalar hám ilimiy-texnikalıq informaciya shólkemleriniń patent hám texnikalıq bólimleri menen toltırılǵan.
Patent hújjetlerine tovar belgileri tuwrısındaǵı hújjetler qosımsha etiledi. Tovar belgisi - bul geypara yuridikalıq adamlardıń tovarları hám xızmetlerin basqalardıń uqsas tovarları hám xızmetlerinen parıqlawı múmkin bolǵan belgi. Awızsha, metaforalıq, úsh ólshemli hám basqa belgiler hám olardıń kombinatsiyaları sawda belgileri sıpatında dizimnen ótkeriliwi múmkin.
Tovar belgisi sertifikatı dizimnen ótken sawda belgisi ushın beriledi. Ol sawda belgisiniń ústinligin, iyesiniń sertifikatta kórsetilgen tovarlarǵa salıstırǵanda tovar belgisine bolǵan eksklyuziv huqıqın tastıyıqlaydı. Tovar belgisiniń iyesi tovar belgisinen paydalanıw jáne onı ıqtıyarıy, onnan basqa shaxslar tárepinen paydalanıwdı qadaǵan etiw, sonıń menen birge satıw yamasa odan paydalanıw huqıqın basqa shaxsqa beriwdiń tolıq huqıqına iye.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetler. Kórkem ádebiyat - bul mińlaǵan jıllar dawamında qáliplesip kiyatırǵan, social áhmiyetke iyelik etiw mashqalalardıń keń sheńberin qamtıp alǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı shańaraqlar hám janrlarınıń dinamikalıq sisteması. Óziniń kóp ásirlik tariyxı dawamında kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetlerdiń quramı ózgerip bardı: bir tárepten, bul kontseptsiya kólemi kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretiwshiliktiń jańa janrlari hám kórkem mádeniyatinda integraciya processleri payda bolıwı menen baylanıslı túrde keńeytirildi, ekinshiden., materiallıq differentsiatsiya processleri, ǵárezsiz jónelislerdiń dóretiwshiligin bólistiriw sebepli ol tarayıp ketti.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem baspalardıń ulıwmalıǵı ájayıp quramalılıǵı hám anıq hám anıq belgilengen shegaralardıń joq ekenligi menen ajıralıp turadı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetler ushın eń ayriqsha zat estetikalıq funktsiya, yaǵnıy sáwlelendirilgen haqıyqatlıqtı gózzallıq, gózzallıq, estetikalıq ideal kózqarasınan bahalaw. Búgingi kúnde barlıq kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetler spektri tek ǵana kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi, bálkim kórkem ádebiyatqa baylanıslı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı -sın kózqarastan, filosofiyalıq, publitsistik dóretpelerdi de baspa etiwdi óz ishine aladı.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám shıǵarmalardı bul dóretpelerge shaqırıq qılıwda hár qıylı estetik mútajlikler hám maqsetlerge iye bolǵan túrli taypadaǵı oqıwshılar tárepinen teńsiz qabıl etiledi. Bul kriterya tiykarında birinshi náwbette ilimiy maqsetlerdi gózlegen ádebiyat qánigeleri ushın ilimiy baspalar hám keń kıtapxanlar ushın ǵalabalıq baspalardı ajıratıp kórsetiw múmkin.
Tariyx hám ádebiyat estelikleriniń kópshilik bóleginde kórkem hújjetlerdiń ilimiy baspaları. Ilimiy baspalar arasında akademikalıq baspalar joqarı sapalı tayarlıqqa iye. Akademikalıq baspa - bul úlken maǵlıwmat úskenesi menen úskenelestirilgen, klassik miynettiń ilimiy tastıyıqlanǵan teksti jáne onıń variantların óz ishine alǵan, ásirese puqta tayarlanǵan, eń tolıq ilimiy baspası.
Akademikalıq baspanıń málimleme apparatı - bul tiykarǵı tekstti tolıqlawshı, onı jaqsılaw, túsiniwge járdem beretuǵın, baspadan paydalanıwdı ańsatlastıratuǵın málimleme, ilimiy yamasa túsindiriw xarakterindegi maǵlıwmat bolıp tabıladı. Buǵan tómendegiler kiredi:
• baspa etilgen dóretpe aldınnan, dóretpe avtorı bolmaǵan shaxs tárepinen jazılǵan hám ádette avtordıń dóretiwshilik jolin, ulıwma miynettiń mánisin xarakteristikalaytuǵın kirisiw maqalası;
• tiykarǵı tekstten aldınǵı hám avtor yamasa redaktor, awdarmashı hám basqalar tárepinen jazılǵan miynettiń maqseti hám qásiyetlerin túsindiriwdi óz ishine alǵan kirisiw sózi;
• tiykarǵı tekst tiykarında jaylastırılǵan, avtor jáne onıń shıǵarması haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan, tiykarǵı tekst penen tanısıp shıqqan oqıwshı ushın mólsherlengen keyingi sóz;
• onıń tiyisli bólimleri baslanatuǵın betlerdi kórsetken halda baspa etilgen dóretpe bas betları dizimi bolǵan quram;
• túsindiriwler - shıǵarmanı yamasa onıń ayırım úzindilerin aytıw hám bahalawdı óz ishine alǵan hám usınıń menen oqıwshına onı tereń ańǵarıwǵa járdem beretuǵın járdemshi tekstler;
• Túsindirmeler - avtor, awdarmashı, redaktorǵa tiyisli bolǵan miynettiń tiykarǵı tekstindegi anıq jaylardı qısqasha túsindiriw hám túsindirmeler. Belgilengenlerdiń jaylasıwına kóre, tekst ishindegi (ol jazılǵan tekstten keyin, ádette qawıs ishinde jaylasqan), tómengi jazıw (sızıqtıń tómengi bólegine jaylastırılǵan), tekstli bolmaǵan (baptın aqırında jaylastırılǵan) bar., bólim, pútkil jumıs;
• málimleme - derektiń málimlemelerine (bibliografik málimleme) yamasa hújjet bólimlerin baylanıstıratuǵın qısqa jazıwlarǵa iye baspa apparatı strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Mámleket hám jeke baylanıslar ortasında parq ajıratıladı. Ulıwma silteme "kóriw" menen belgilenedi hám hújjettiń basqa ornına belgilenedi. Onıń sinonimi: málimleme. Jeke silteme “qarań sonıń menen birge" hám hújjettiń bir-birine tiyisli, qońsılas, bir-birin tolıqlawshı hám / yamasa bir-birin túsindirip beretuǵın bólimlerin baylanıstıradı. Onıń sinonimi: óz-ara baylanıslılıq;
• illyustratsiyalar dizimi - baspanıń quramındaǵı illyustratsiyalar dizimi bolǵan baspa apparatı elementi, olardıń qısqasha xarakteristikası hám olar basılǵan betler kórsetpesi;
• qısqartpalar dizimi - bul baspada qabıl etilgen qısqartpalar dizimin óz ishine alǵan baspa etiw apparatı elementi hám olardı dekodlaw;
• kollontitul - bettiń tiykarǵı teksti ústinde, kemrek tez-tez qaptal tárepinde yamasa tómengi bóleginde, oqıwshına bette qanday materiallar basılǵanlıǵın kórsetetuǵın maǵlıwmat kompleksi (jıynaqta - qaysı dóretpe hám qaysı avtor, mono baspada - bettiń teksti miynettiń qaysı bólimine tiyisli, sózlikte - qaysı sózler hám qaysı bas háripler túsintirilgen yamasa betke jaylastırılǵan).
Joqarıda xarakteristikalanǵan akademikalıq baspaǵa qosımsha túrde GOST 7. 60 -90 “Editions. Tiykarǵı túrleri. Terminler hám tariypler "kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetlerdiń bir qatar túrlerin anıqlaydı:
- hújjetli hám kórkem baspa - shıǵarmanı óz ishine alǵan, onıń tiykarın hújjet, haqıyqıy waqıya yamasa tariyxıy shaxstıń iskerligi shólkemlesken kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem baspa;
- ilimiy hám kórkem baspa - ilimiy faktga tiykarlanǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem baspa;
-sawǵa - arnawlı bir princip tiykarında birlestirilgen kórkem ádebiyatqa baylanıslı -kórkem hám (yamasa) ilimiy-kópshilikke arnalǵan dóretpelerdi óz ishine alǵan jıynaq;
- antologiya - udayı tákirarlanatuǵın bolmaǵan jıynaq, sonday-aq saylanǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmalar (yamasa olardan alınǵan úzindiler), tiykarınan qosıqlar.
Áaldın-ala professional bolmaǵan estetikalıq mútajliklerdi qandırıw ushın mólsherlengen keń jámiyetshilik ushın baspalar júdá hár túrli bolıp tabıladı. Bular kóp tomlıq ǵalabalıq dóretpeler jıynaqları bolıp, kóbinese jazıwshınıń pıtken shıǵarmaları quramın tolıq sáwlelendiredi, bir neshe tomda tóplanǵan dóretpeler, jazıwshınıń dóretiwshiligin onıń eń jaqsı dóretpelerinde pútin sáwlelendirgen saylanǵan dóretpeler, túrli jıynaqlar, individual dóretpelerdiń baspaları. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetler mudamı da bólek baspa etilgen kitaplar formasında baspa etilmeydi. Kóbinese kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám kórkem hújjetlerdi baspa etiw udayı tákirarlanatuǵın baspalarda ámelge asırıladı.