1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetlerdi qayta islew
Baylanıs kanalları arqalı tarqatıw, hújjetler qatarlarǵa jaylasadı - geypara hújjetler jıynaqları, olardıń qashannan berli qáliplesken kompleksine qosıldı. Dızbektegi hújjetler menen maqul túsetuǵın islew olardı dáslepki qayta islengennen keyin ǵana múmkin boladı. Hújjetlerdi analitik hám sintetik qayta islew hújjet forması hám mazmunı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı komplekt shifr dárejesine shekem kemeytiw, bibliografik xarakteristika, anıqlama beriw, referat, ilimiy awdarma, kórip shıǵıw, sonıń menen birge faktlarni, maǵlıwmatlardı, hújjetlerdegi maǵlıwmatlar hám olardı arnawlı formalarda dúzetiw. Qayta islew hújjetlerdiń mazmunı bolıwı múmkinligi sebepli kiretuǵın hújjetlerdi tártipke salıw, sistemalastırıw, baqlaw, maǵlıwmatlardıń taqlanıwına járdem beredi jáne de ıqshamlı formada usınıs etilgen, hújjettiń qıdırıw súwretin jaratqan, oǵan muwapıq onı dızbekte izlew, saqlaw hám onnan keyingi paydalanıw ushın hújjet tayarlaw múmkin.
Analitik hám sintetik qayta islewdiń geypara processleri aldınan qayta islew ózgesheligine iye, yaǵnıy bul kompyuter yadına kirgiziw ushın hújjetler hám maǵlıwmatlardı tayarlaw ushın zárúr bolǵan háreketler kompleksi bolıp tabıladı.
Hújjetlerdi qayta islew tómendegi tómen processlerdi óz ishine aladı:
• xarakteristika;
• klassifikaciyalaw hám indeksatsiya qılıw, baǵınıqlı qılıw;
• anıqlama beriw hám referatlaw;
• mikrofilmlar.
Bibliografik xarakteristika - bul belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq berilgen jáne onı identifikaciyalaw hám ulıwma qásiyetlerine mólsherlengen hújjet haqqındaǵı bibliografik maǵlıwmatlardıń kompleksi bolıp tabıladı.
Sistemalaw keletuǵın materialdı ol yamasa bul klassifikaciyaǵa sáykes keletuǵın, aldınan belgilengen ayrıqshalıqlarǵa kóre bólistiriw maqsetin kózleydi. Zamanagóy pánlerdiń hár biri tiyisli bilim ob'ektlerin sistemalastırıw máselelerin arnawlı úyrenetuǵın ayrıqsha ıntızamǵa iye yamasa rawajlandirmaqta. Bunday pánlerdiń hár túrli atamaları bar: tipologiya, sistematika, taksonomiya, klassifikaciya teoriyası hám basqalar. Biraq olardıń mánisi birdey - aqılǵa say bilim alıw ushın geypara ob'ektlerdi sistemalastırıw.
Klassifikaciyalaw ob'ekttiń qásiyetlerin kórsetetuǵın sistemadaǵı ornın anıqlaw ushın ob'ektler klassları ortasındaǵı úzliksiz baylanıslardı ornatadı. Qatań hám anıq ámelge asırılǵan klassifikaciya bir waqtıniń ózinde bul tarawdıń aldınǵı rawajlanıw nátiyjelerin esap-kitap etedi hám usınıń menen birge onıń rawajlanıwındaǵı jańa basqıshnı baslap beredi.
Klassifikaciyalaw - bul hár qanday bilim tarawı yamasa insan iskerliginiń boysınıwshı túsinikleri sisteması (klasslar, ob'ektler), kóbinese túrli formalardaǵı diagrammalar (kesteler) formasında ańlatpalanadı hám bul túsinikler yamasa klasslar ortasındaǵı baylanıslardı ornatıw quralı sıpatında qollanılatuǵın ob'ektler, sonıń menen birge hár qıylı túsinikler yamasa tiyisli ob'ektlerge jóneltiriw.
Klassifikaciyalaw (hújjetlerdi klass boyınsha bólistiriw) indeksatsiya - qabıl etilgen klassifikaciyanıń bólindilerine uyqas belgilerdi qoyıw menen birge keledi. Tap sol shifrlar birdey táreplerge iye bolǵan sheklengen muǵdardaǵı hújjetlerge beriledi: birdey bilim tarawına, predmet tarawına tiyisli, birden-bir standart forması, funktsional maqseti hám basqalar. Solay etip, bir belgi menen shifrlanǵan az sanlı hújjetlerdi ajıratıwǵa erisiledi, belgileniwdiń logikalıq izbe-izligi dızbekti dúzilisine járdem beredi. Indekslew hújjetti tuwrıdan-tuwrı analiz qılıw tiykarında ámelge asırılıwı kerek, bul maǵlıwmat qıdırıw dızbekiniń ózgesheligin esapqa alǵan halda ámelge asırıladı, onıń elementi hújjetti qıdırıw súwreti (PID), bunnan paydalanıwshılardıń informaciya mútajlikleri ózgesheligi. indekslewdiń ulıwma principlerıge hám olardı málim shólkemlerde qollanıwdıń ayrıqsha qásiyetlerine muwapıq informacion-qıdırıw sisteması (ISS).
Qıdırıw wazıypalarına qarap, hújjetlerdi klassifikaciyalaw ushın hár qıylı principler qollanıladı, olar eki úlken gruppaǵa birlestiriliwi múmkin: rásmiy hám rásmiy bolmaǵan. Rásmiy klassifikaciyalarǵa hújjetlerdiń ayrıqsha qásiyetlerine kóre klassifikaciyaları kiredi, mısalı, hújjetler funktsiyaları, ólshemleri, mashinanıń oqılıwı dárejesi, hújjet islep shıǵarılǵan material hám basqalar. Quram klassifikaciyaları hújjetlerdegi maǵlıwmatlardı tártipke salıw hám izlew ushın isletiledi. Hújjetlerdi hám olardaǵı maǵlıwmatlardı shólkemlestiriw hám izlew ushın paydalaniletuǵın sezilerli klassifikaciyalaw sistemaları, ierarxiya dárejesine qarap shártli túrde bir neshe gruppaǵa bólinedi. Ierarxik tiptegi klassifikaciyalardıń tiykarǵı túsinikleri klasslar ortasındaǵı múnásibetti ańlatıwǵa xızmet etetuǵın túri hám jınsı bolıp tabıladı. Eki klasstan ekinshisin óz ishine alǵan formasına jınısı, quramına kiretuǵın formasına túri dep ataladı. Óz gezeginde, turni onıń tómengi túrleri ushın bir jınıs dep esaplaw múmkin. Bunday klassifikaciyalaw sistemaları bir neshe dárejedegi iyerarxiyanı óz ishine alıwı múmkin. Olardıń abzallıǵı ápiwayılıǵı indekslew hám qıdırıw bolıp tabıladı.
Bunday klassifikaciya, ierarxik sistemadaǵı klasslar tábiyǵıy tártipte jaylasqanda hám klasslar kompleksi waqıt ótiwi menen ózgermegende (yaǵnıy, ob'ektler tábiyǵıy qatań ierarxik baǵınıwda) nátiyjeli boladı.
Ierarxikanıń bir túri - hújjetler quramın tártipke salıw ushın isletiletuǵın onlıq klassifikaciyaları. Olar onlıq dep ataladı, sebebi bilim tarawları on dana klasqa bólinedi, olardıń hár biri óz tártip nomerin aladı. Hár bir saylanǵan klass, oǵan kiritilgen túrler ushın gruppa bolıp xızmet etedi, olardıń sanı da on danaǵa teń. Klassifikaciyalanǵan hújjettiń kodı ierarxiya dárejeleri klassifikaciyaında qansha nomerden ibarat bolsa boladı. Cifrlardıń tártibi iyerarxiyanıń eń joqarı dárejelerinen eń tómengeshe. Ierarxik klassifikaciyalar kóbinese júzli klassifikaciyalar menen birlestiriledi. Facet indeksleri tiykarǵı hújjet shifrına eki noqat menen ajıratılǵan bolıp, onıń forması, maqseti, formanıń qásiyetleri hám basqalardı kórsetip atır. Bunday klassifikaciyalarǵa Ulıwma jáhán onlıq klassifikaciyası (UDC), kitapxana hám bibliografik klassifikaciya (LBC), oylap tabılǵanlardıń xalıq aralıq klassifikaciyası (ICI) hám basqalar kiredi.
Álipbe temasın klassifikaciyalaw - bul predmet bas betlerı klassları sisteması bolıp, olardıń hár biri málim bir temaǵa yamasa ob'ektlerdiń bir túrine tuwrı keledi hám tema bas betlerı bul ob'ektlerdiń atamaları álipbe tártibinde jaylastırılǵan. Mısalı, ob'ektler, processler, ob'ektler, olardıń tábiyǵıy tiyisliligine ámel etpesten háreketi. Sinonimler tábiyǵıy tillerge sáykes bolıp tabıladı, sol sebepli mánis tárepinen jaqın, biraq jazba tárepinen hár túrlı túsinikler bunday klassifikaciya sxemasınıń túrli jaylarında payda bolıwı múmkin. Sol sebepli alfavit-tema klassifikaciyalarınıń tiykarǵı mashqalası onı joq etiwde hám ob'ektler atları menen paradigmatik baylanıslardı belgilewde hám paydalanılǵan málimlemeler hám maǵlıwmatlardıń járdemi menen jeńip ótilgen zat bolıp tabıladı. Solay etip, bir alfavit qatarında ulıwma quram menen de, iskerlik processleri menen de baylanıslı bolmaǵan ob'ektler keltirilgen. Rásmiy ózgeshelik - tema bas betlerı álipbesi birinshi orınǵa shıǵadı, bul bolsa kerekli hújjetti izlewdi talay ańsatlastıradı.
Solay etip, sub'ektlestiriw - bul hújjetlerdi qayta islewdiń tómengi procesi - hújjet ushın tema bas betlerin onıń mazmunına muwapıq belgilew. Bunday klassifikaciyalar temalar kataloglarında, sonıń menen birge dástúriy hám elektron maǵlıwmat alıw sistemalarında járdemshi qıdırıw jardeminde qollanıladı.
Hújjetlerdi qayta islew nátiyjesinde olardıń qıdırıw súwreti jaratıladı - hújjetti kem ushırasatuǵın tárizde anıqlaw, onıń forması hám mazmunın hám hújjet qatarında jaylasqanlıǵın belgileytuǵın bir qatar belgilerdi tańlaw. Bul isletiwden aldın májburiy procedura, keri jaǵdayda hújjet tabilǵan. Jaratılǵan AML - bul shıǵarılǵan hám hár túrlı dárejede qulap túsken hújjet tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar, bul proceduradan keyin baslanǵısh maǵlıwmat (tiykarǵı hújjet) atınıń hám AML - ekilemshi maǵlıwmattı aladı. Solay etip, ekilemshi maǵlıwmat baslanǵısh maǵlıwmattı analitik hám sintetik qayta islew nátiyjesi bolıp tabıladı. Ekilemshi maǵlıwmat jáne de ıqsham, rásmiylestirilgen hám sol sebepli baylanıs sistemaları arqalı jıldamlaw hám puxta boladı. Onnan maǵlıwmatlar qıdırıw dızbegi ańsat ǵana qáliplesedi, bul hújjetler tuwrısında maǵlıwmat tabıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Qayta islew pútkil hújjetke, forma hám quramdıń birligine, onıń strukturalıq bólegine - tekstke jóneltirilgenligine qarap parıqlanadı. Usınıń sebebinen, hújjetlerdi qayta islew ajıralıp shıǵadı, bunıń nátiyjesinde hújjet identifikaciya qásiyetlerin (bibliografik xarakteristika, klassifikaciyalaw kodı, inventarizatsiya nomeri hám basqalardı) aladı hám hújjettiń tekstin manipulyatcıya qılıwdı óz ishine alǵan maǵlıwmatlardı qayta islewdi aladı. Bunday informaciyanı qayta islew processinde tekstti kemeytiw, basqa tilge awdarmalaw, anıqlama beriw, abstraktlıq, obzor, referatlar hám juwmaqlar shǵarıw múmkin. Nátiyjede ayrıqshalıqlardı anıqlaw arqalı túp nusqa menen baylanısqan taǵı bir tekst payda boladı. Ol ıqshamlaw, quramın sáwlelendiredi hám túp nusqası ornına qollanıwı múmkin. Túsindirme - bul hújjet, onıń bólegi yamasa hújjetler kompleksiniń maqseti, mazmunı, forması hám basqa qásiyetleri boyınsha qısqasha xarakteristikası. Avtoreferattan ayrıqsha bolıp esaplanıw, referat - bul hújjettiń (yamasa onıń bir bóleginiń) mazmunın qısqartırılgan, tiykarǵı faktlar hám juwmaqlar menen usınıw. Ol jańa maǵlıwmatlarǵa itibar qaratadı hám hújjetke shaqırıq qılıwdıń maqsetke muwapıqlıǵın anıqlaydı.
Analitik hám sintetik qayta islewdiń barlıq tómen processleri qánigeniń dóretiwshilik qatnasıwın talap etedi. Tek ǵana adam tekstti tereń úyreniwi, onıń tereń óz-ara baylanıslılıǵın ashıwı, áhmiyetin bahalawı múmkin. Biraq zamanagóy kompyuter quralları bul operatsiyalardı bólek rásmiylestiriwge múmkinshilik beredi, bul bolsa qánigeni waqtın talap etetuǵın úzliksiz operatsiyalardan, úlken dızbekte hújjetlerdi qıdırıwdı jáne de nátiyjeli shólkemlestiriw, qayta islew tezligi hám aktuallıq dárejesin asırıw imkaniyatın beredi.