6-tema: İlimiy informatsiyanı izlew, ja`mlew ha`m qayta islew. Joba



Download 26,19 Kb.
bet1/3
Sana01.06.2022
Hajmi26,19 Kb.
#627155
  1   2   3

Leksiya-6
6-temaİlimiy informatsiyanı izlew, ja`mlew ha`m qayta islew.
Joba:
1.Kitaptı oqıw ta`rtibi ha`m konspektilew ilimiy informatsiyanı izlew ha`m toplaw.
2. Katalog ha`m onın` tu`rleri: alfavit, tematika, predmet, xronologiya, arxiv, biblografiya, sistematika, arnawlı
3. Jumısshı jazıwların alıp barıw printsipleri, konspekti tu`rleri, tezisler, annotatsiya, ilimiy a`debiyatlardı u`yreniw basqıshları
A`debiyatlar
Tayanısh so`zlerKonspekt, referativlik, UDK –UDK da10 kestege bo`linedi.
1. Hər qanday ilimiy izertlew, izertlew o`tkeriliwi mo`lsherlenip atırg`an bag`darg`a bag`ıshlang`an ilimiy məlimlemelerdi izlewden baslanadı. İlimiy məlimleme(informatsiya) dəregi bolıp to`mendegiler esaplanadı:
—kitaplar(sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları, monografiyalar,
broshyuralar);
—dəwirli baspa so`z(jurnallar, byulleten`ler, institutlardın`
jumısları, ilimiy toplamlar);
—normativlik hu`jjetler(standartlar, jol-joba ko`rsetpeler-instruktsiyalar, normativlik kesteler, waqıtsha ko`rsetpeler həm t.b.);
—kataloglar həm preyskurantlar;
—patent hu`jjetleri;
—ilimiy izertlew jumısları haqqında esabatlar;
—məlimleme basılımları(İTİ toplamları, analitikalıq sholıwlar,
məlimleme betleri, ekspress məlimleme həm t.b.);
—shet ellerdin` ilimiy ədebiyatları, awdarmaları həm tu`p nusqaları;
—dissertatsiyalar, avtoreferatlar;
—ilimiy-əmeliy konferentsiyalardın` materialları;
—ekilemshi hu`jjetler(referativlik sholıwlar, bibliografiyalıq
katalog, referativlik jurnallar həm t.b.);
—İnternet mag`lıwmatları.
Atap o`tilgen hu`jjetler u`lken məlimleme ag`ımın payda etedi, onın` pətijıldan-jılg`a artıp baradı. Məlimleme«eskiriw» qəsiyetine iye. Jan`a ilimiy mag`lıwmatlar jedelartıp barıwına baylanıslı məlimleme«eskiredi». Shet elizertlewshilerinin` mag`lıwmatlarına qarag`anda məlimleme qunının` pəseyiw(«eskiriw») jedelligi shama menen gazetalar ushın bir ku`nde10%, bir aydajurnallar ushın10% həm bir jılda kitaplar ushın10%ti quraydı. Sonlıqtan da u`lken məlimleme ag`ımında jan`a, aldın`g`ı, belgili bir temanı-məseleni sheshiwde ilimiyin tabıw tek bir ilimiy xızmetker ushın g`anaemes, al u`lken jəməət ushın da aytarlıqtay qıyın boladı.
Zəru`r məlimlemeni izlew-do`retiwshilik protsess, sog`an bola onı
formallastırıw həm demek avtomatlastırıwdın` qıyınlıg`ı kelip shıg`adı. Məlimleme ag`ımı– tan`lang`an temanı islep shıg`ıw ushın zəru`rlihu`jjetlerdi izlew boyınsha operatsiyalar jıynag`ı. Ol qoldan mexanikalıqtu`rde, mexanizatsiyalastırılg`an halda əmelge asırılıwı mu`mkin. Qoldan izlew- ədettegi bibliografiyalıq betler, kartotekalar həm baspako`rsetkishleri boyınsha əmelge asırıladı. Mexanikalıq izlewde məlimlemejetkeriwshiler bolıp perfokartalar esaplanadı.
Mexinazatsiyalastırılg`an izlew esaplı perforatsiyalıq mashinalardı, avtomatla tırılg`an bolsa EEM di qollanıwg`a tiykarlanadı.
Məlimlemelik izlew sistemalarında məlimlemelik izlew tilinin` hər qıylı talqılawları qollanıladı. Optimal nətiyjege erisiw ushın izlew zəru`r, sebebi bunda anaw yamasa mınaw dərejede temanı islep shıg`ıwshı(yamasa islep shıg`ıwshılar) dın` o`zi qatnasadı. İzlewdi əmelge asıra otırıp, islep shıg`ıwshı izlew ko`leminqalay bolsa da izertleydi həm o`z məlimlemelik sorawının` ko`rinisin anıqlaydı. İlimiy məlimlemeni u`yreniw həm tallap shıg`ıw məselenin` tema boyınsha jag`dayın səwlelendiriw, ilimiy-izertlewdin` maqsetin həm wazıypasın dəlillew ushın tiykar boladı. Məlimlemenin` nətiyjeli islepshıg`ılıwına erisiw(u`yreniw, yadta saqlap qalıw həm tallaw) ushın bir qatar shərtlerge əmel etiw(olardı saqlaw) kerek.
Birinshi shərt bolıp anıqlaw, yag`nıy maqsetti belgilew esaplanadı. Bulpsixologiyalıq faktor oy-pikir ju`ritiwdi janlandıradı, u`yrenilip atırg`andı tu`siniwge jərdem etedi, aqıl-oydı aytarlıqtay ayqınlastıradı. Bul jag`dayda ilimiy xızmetker o`zin«belgili bir tolqıng`a» sazlaydı. Bunnan keyingi shərt bul– ilhamlanıw. Ol ilimiy qatnasqa tiykarlanadı həm məlimleme islep shıg`ıwdın` nətiyjeliligin arttıradı. Məlimlemeni sapalı etip islep shıg`ıwdı təmiyinlew ushın dıqqattıhəm pikirdi bir jerge toplaw zəru`r. İslep shıg`ıw protsessinde hər qıylınervti qozdırıwshılar(shawqım, qattı so`ylesiwler həm t.b.) dı saplastırıwzəru`r, sebebi olar dıqqattı bo`ledi həm tez sharshawg`a alıp keledi. Məlimleme u`stinde tabıslı islewdin` əhmiyetli faktorı miynettin`g`ərezsizligi bolıp esaplanadı. Ədebiyatlardı u`yreniwde qatan`lıq həm turaqlılıq aytarlıqtayəhmiyetli shərtlerden esaplanadı. Əsirese ol quramalı həm qıyın jan`atekstti oqıwda zəru`r boladı. Materialdı tolıq tu`siniwge erisiw ushın qaytaoqıwg`a tuwra keledi. Məlimlemeni islep shıg`ıwdın` nətiyjeliligi aqıl-oy menen isley alıwqəbiletine baylanıslı.
Onı arttırıwda durıs jumıs tərtibi əhmiyetli shərt esaplanadı. 1-2 saatlıq aqıl miynetinen son`5-7 minut tənepis etiw, fizikalıq shınıg`ıwlardı orınlaw, teren`, ku`shli nəpes alıw həm basqalardıorınlaw usınıs etiledi. Bul oraylıq nerv sistemasın qollap-quwatlaydıhəm islew qəbiletin arttıradı.
Mənislik usıl islenip atırg`an məlimlemenin` ayrım elementleri
arasındag`ı logikalıq baylanıslardı eslep qalıwg`a tiykarlang`an. Oqıwdaayrım elementlerdi g`ana emes, al tutas tekstti, onın` mazmunın həm əhmiyetin tu`siniw zəru`r. Eslep qalıwdın` bul usılı logikalıq-mənislikesaplanadı. Bul arqalı ol mexanikalıq usıldan ko`p nətiyjeli boladı. Iqtıyarlı usılda eslep qalıw hər qıylı assotsiatsiya nızamları menenbaylanıslı bolg`an mnemonikalıq jollarg`a tiykarlanadı.
Iqtıyarlı emes usıl oqıw protsessinde sezimge bola ju`zege kelgen
emotsiya menen baylanıslı teksttin` anaw yamasa mınaw u`zindisin tosınnaneslep qalıwg`a tiykarlang`an. İslenip atırg`an məlimlemeni eslep qalıwdın` universal usılı joqekenin atap ko`rsetiw kerek. Əmelde, ko`binese, usıllardan məlimlemenin` anaw yamasa mınaw bo`liminin` sıpatına baylanıslı tu`rde paydalanıladı. İslenip atırg`an məlimlemeni tallaw-ilimiy izertlewdin` əhmiyetli wazıypalarınan biri. Tallaw barısında məlimleme dəregin de, olardag`ı məlimlemeni de sıpatlaw həm sistemalastırıw zəru`r. Dəreklerdi eki tu`rli sistemalastırıwmu`mkin: xronologiyalıq tərtipte həm tema boyınsha.
Birinshi jag`dayda barlıq məlimleme tema boyınsha ilimiy basqıshqa
bola sistemalastırıladı. Bular ushın sapa«sekirmeleri» tən boladı. Keyin hər bir basqıshta tiyisli dərekler(basqıshlar) dıqqat penen sın ko`z-qarastan tallanıp shıg`ıladı. Bunın` ushın joqarı dərejede eruditsiya həmbilimge iye bolıw zəru`r.
Ekinshi jag`dayda(tema boyınsha tallaw) da məlimlemenin` pu`tkil
ko`lemi islep shıg`ılıp atırg`an tema məseleleri boyınshasistemalastırıladı. Bunda u`lken itibar ilimiy məlimlemenin` son`g`ıbasılımına qaratıladı, onda bul məseleni izertlew juwmag`ı keltirilgen bolıwı mu`mkin. Son`ınan tan`law tiykarında ayrıqsha qızıg`ıwshılıq tuwdırg`an basqa dərekler tallap shıg`ıladı.
Məlimlemeni tallap shıg`ıwdın` ekinshi talqılawı əpiwayı həm az
waqıt talap etedi. Usının` menen birge bul talqılawda tema boyınsha tolıq bolmag`an məlimleme ko`lemi tallap shıg`ıladı.
İslep shıg`ıw(u`yreniw, eslep qalıw həm tallaw) nətiyjeleri boyınsha
ilimiy məlimleme belgilenedi:
—aktuallıg`ı həm mazmunının` jan`alıg`ı;
—tema boyınsha teoriyalıq həm eksperimentallıq izertlewler
salasındag`ı son`g`ı jetiskenlikler;
—ilimiy izertlewdin` maqsetleri həm wazıypaları;
—tema boyınsha islep shıg`ıw usınısları(rekonmendatsiyaları);
—ilimiy islep shıg`ıwlardın` huqıqıy, ekonomikalıq həm ekologiyalıq maqsetke muwaplıg`ı. Aqıl miyneti hər qanday formada mag`lıwmat izlew menen baylanıslı.Usı izleniw həzirgi payıtta qıyınlasıp baratırg`anı haqqındag`ı faktdəlillewge mu`təj emes həm du`n`yada basılıp shıg`atug`ın o`nim ko`leminin` o`sipbarıwı arqalı ko`rinetug`ın astranomiyalıq sanlardı biz arnawlı tu`rde keltirmey atırmız. Biraq bul jerde gəp tek basılım sanının` ko`beyipbarıwında emes. İzlew sistemasının` o`zi de quramalı bolıp barmaqta, əste-aqırın ol bilimnin` arnawlı salasına aylanıp atır. Usı salada bilim həm ko`nlikpeler hər qanday qənige ushın minnetli bolıp qalmaqta.
Usıg`an baylanıslı tayarlıq tu`sinigi to`mendegi tiykarg`ı
elementler arqalı qəliplesedi:
—o`z salasının` mag`lıwmatlı uyımlarınan paydalanıwg`a ruxsat
beretug`ın imkaniyatlar həm ilimiy-texnikalıq mag`lıwmatlardın` ulıwmasisteması haqqında anıq tu`sinik;
—o`z qənigeligi boyınsha mag`lıwmat beretug`ın barlıq kerekli
dəreklerdin` bilimleri;
—onın` məselelerine həm shərtlerine muwapıq izleniwdin` aqılg`a ug`ras sxemasın tan`law ko`nlikpesi;
—jərdem beretug`ın məlimleme həm bibliografiyalıq materiallardan paydalanıw ko`nlikpesinin` barlıg`ı.
Mag`lıwmattın` hu`jjetli dərekleri
«İlimiy mag`lıwmattın` dəregi» degende qandayda bir xabarg`a iye bolg`an, bul onnan alıng`an, biraq kitapxana yamasa məlimleme uyımı emes, al hu`jjettu`siniledi.
Bunı ko`binese aljastırıp aladı. Hu`jjetli dərekler o`zinde ilimiy, əmeliy həm oqıtıwshılardın` jumısında paydalanatug`ın
mag`lıwmattın` tiykarg`ı ko`lemine iye həm sonın` ushın da bul bo`limde usılar haqqında so`z boladı.
İlimiy mag`lıwmattın` hu`jjetli dəreklerin sıpatlag`anda, bərinen
burın, olardın` hər qıylı ekenin ayrıqsha atap ko`rsetiw zəru`r.
İlimiy mag`lıwmattın` barlıq hu`jjetli dərekleri en` aldı menen
birlemshi həm ekilemshi bolıp bo`linedi. Birlemshi hu`jjetlerde həm basılımda qag`ıydag`a bola jan`a ilimiy jəne arnawlı mag`lıwmatlar boladı, ekilemshide bolsa, birinshi hu`jjetlerdin` logikalıq həm analitikalıq-sintetikalıq qayta islep shıg`ılg`anlıg`ının` nətiyjeleri boladı.
Mag`lıwmattın` hu`jjetli dəreklerinin` bahalı bolıwı mag`lıwmatlardın` tolıqlıg`ı həm durıslıg`ı, olardı basıp shıg`arıw mu`ddeti, ulıwma həm sın materiallardın` barlıg`ı, olardı alıwdın` durıslıg`ı usag`an o`lshemlerdi o`z ishine aladı. Anıq izlew məselesine baylanıslı hər bir atap o`tilgen
dərekler o`zinin` jetiskenliklerine həm kemshiliklerine iye boladı. Kitaplar həm jurnal maqalaları usag`an olardın` tiykarg`ı tu`rleri de bunnan shette qalmaydı.
Ko`plegen jag`daylarda hər qanday kitap, məselen onı3-4 jıl tayarlaw
dawamında ondag`ı mag`lıwmatlar qandayda dərejede eskirip qalıwı mu`mkin. İlimiy jurnal da mag`lıwmatlardın` ideal dəregi bolıp esaplanıwı mu`mkinemes. Ol qənigelik boyınsha qanshelli tar shen`berde bolmasın, anaw yamasa mınaw qənigeliktin` anıq məplerine bola onın` tematikası ken` shen`berde (ko`lemde) boladı. Hər qanday shıg`armanın` teması boyınsha materiallar jurnallardın` u`lken ko`lemine qaray bərhama bo`lek, tarqalg`an boladı.
Mag`lıwmattın`, basqa da barlıq hu`jjetli dəreklerdin` qunı da hər qıylı boladı. Bul jerde tek kemshiliklerdi ko`riw əhmiyetli emes, al bulardın` hər bir tu`rinen paydalang`anda imkaniyatlar jaratılatug`ının da
ko`re biliw kerek. Ken` tarqalg`an jurnallarg`a qosımsha tu`rinde basılıp shıg`atug`ın hər qıylı basılımlarg`a mu`rəjəət etiw zəru`r. Sebebi olarda ayrım vedomstvo, məkemeler jumısının` bag`darın səwlelendiriwshi tar shen`berdegi qənigelerdi qızıqtıratug`ın materiallardı tabıw mu`mkin. Jetekshi izertlewler həm təjriybe konstruktorlıq jumıslar jəne olardın` dəslepki nətiyjeleri haqqında mag`lıwmatlarg`a iye bolg`an hər qıylıkonferentsiyalardın` jumısı usag`an bunday dəreklerdin` o`zine təno`zgesheligin esten shıg`armaw kerek. Zəru`rli materiallar arnawlı texnikalıqbasılımlarda da keltiriliwi mu`mkin. Bunın` u`stine olardın` ayrımları, məselen jan`alıqlar həm avtorlıq gu`walıqlardı su`wretlep, tek ayrımtexnikalıq du`zilisler haqqında mag`lıwmatlardı səwlelendirip qalmaydı, al anaw yamasa mınaw jan`alıqtı yamasa dəwirdi baqlawda jərdem beriwimu`mkin jəne onnan qanday da bir anıq salada ilimiy-texnikalıq ideyanın`zamanago`y bag`darı haqqında tu`sinik alıw mu`mkin. Qag`ıydag`a bola, basıpshıg`arılmaytug`ın hu`jjetlerdegi mag`lıwmatlar, basqa basılıp shıg`arılıpatırg`anlarg`a qarag`anda jan`araq həm onın` əhmiyetli tərepi sonda, bulmag`lıwmat tolıg`ıraq ta boladı. Sebebi bul mag`lıwmat basıp shıg`arıwg`atayarlanbag`an, ele«qısqartıwlarg`a» dus kelmegen.
Joqarıda atap o`tilgenlerden mınaday juwmaq shıg`arıw mu`mkin: o`zsalası boyınsha mag`lıwmatlardın` barlıq hu`jjetli dəreklerin biliw həmolardan jumıs ushın kerekli bolg`anların tabıw ku`tə əhmiyetli boladı. İlimiy materiallardı izlewde məlimleme xızmetiZəru`r materiallardı izlewden aldın, olardı qay jerden tabıw mu`mkinhəm usı maqset ushın jumıs alıp barıp atırg`an xızmetler jənekitapxanalar qanday imkaniyatlarg`a iye ekenligi haqqında tu`sinikke iyebolıw kerek, yag`nıy ilimiy-texnikalıq mag`lıwmatlar uyımı həm kitapxanalar haqqında tolıg`ıraq biliw zəru`r.
Kitapxana. Birinshi gezekte biz hər qıylı saladag`ı alımlarg`a, oqıtıwshılarg`a həm qənigelerge mo`lsherlengen ilimiy həm arnawlı kitapxanalardı nəzerde tutamız. Olar mu`mkinshiligine qaray bir qıylıemes, biraq kitap oqıwshılarg`a xızmet ko`rsetiw shen`beri boyınsha bir qıylıboladı. Bibliografiyalıq mag`lıwmat xızmeti ushın hər bir kitapxana arnawlı bo`limge(byurog`a) iye. Katologlar sisteması həm kartotekalarda qosımsha tu`rde belgili tema boyınsha ədebiyatlardı, avtordın` familiyasın, shıg`armanın` atamasın tabıwg`a mu`mkinshilik beretug`ın mag`lıwmatlıbasılımlar bar. Bibliografiyalıq bo`limlerdin` wazıypası sonday-aq, kitapxana kataloglarınan həm bibliografiyalıq ko`rsetpelerden durıspaydalanıw qag`ıydaların kitap oqıwshılarg`a u`yretiwden ibarat. Ədette, ilimiy həm arnawlı ədebiyatlar sanı sheklengen. Sonlıqtan da, ko`plegen ilimiy jəne arnawlı kitapxanalarda xızmet ko`rsetiwdin` tiykarg`ıtu`ri abonement emes, al oqıw zalı esaplanadı. Oqıw zalı həm abonementtenpaydalana otırıp, hər bir kitap oqıwshı100 mın`nan aslam kitapsaqlanatug`ın jerde kitaptı tabıw ku`tə qıyın həm ko`p miynet talap etetug`ınprotsess ekenin esten shıg`armawı kerek. Biraq, eger kitap oqıwshı buyırtpaqag`azda kitaptın` barlıq rekvizitlerin, əsirese qay jerde saqlanıwınko`rsetiwshi shifrdi sarras ko`rsetip jazsa, bul məsele jen`il həm tez keshedi. Ədebiyatlardı tan`lawdı tezlestiriw ushın ko`plegen kitapxanalarda kitap tekshelerine kelip ədebiyatlardı tan`law sisteması əmeliyatta sınalmaqta. Bul bolsa waqıttı u`nemleydi həm kitap oqıwshıların qızıqtırıp atırg`an məseleler boyınsha ədebiyatlardı ken`nen tanıstırıw mu`mkinshiligin beredi. Kitapxanalar aralıq abonement eldin` barlıq ilimiy həm arnawlıkitapxanalarının` fondınan o`z-ara paydalanıwdın` aymaqlıq-salalıqsistemasın ko`rsetedi. Qanday da bir kitaptın` barlıg`ın bile turıp, biraqonı kitapxanadan taba almasa, kitapxanalar aralıq abonementke buyırtpaberiwi mu`mkin.
İlimiy– texnikalıq mag`lıwmatlar uyımıİlim həm əmeliyattı rawajlandırıw məselesinen tısqarı, jəmiyettin`sotsiallıq-ekonomikalıq du`zilisine muwapıq O`zbekstannın` GKNT janındaarnawlı vedomstvolar tarmaqların o`z ishine alatug`ın, olardı jıynaw,ulıwmalastırıw həm tarqatıwg`a mo`lsherlengen ilimiy-texnikalıqmag`lıwmattın` birden-bir məmleketlik fondı du`zilgen.
Ol mag`lıwmattan paydalanıwshılar jəməətine– kərxana, ilimiy-izertlew həm joybarlaw- konstruktorlıq sho`lkemler usag`an, jeke sho`lkemler ushın xızmet etiwge mo`lsherlengen.Elimizde mag`lıwmat jumısı tiykarında mag`lıwmattın` du`n`ya ju`zilikdəreklerin ku`sh sarplamastan tolıq qamtıp alıw həm olardıulıwmalastırıw, sistemalastırıwg`a mu`mkinshilik beretug`ın ilimiyhu`jjetlerdi oraylastırıp qayta islep shıg`ıwg`a qaratılg`an printsip turadı.
Usı qayta islep shıg`ıw nətiyjelerinde mag`lıwmatlı basılımlardın` hərqıylı tu`rleri tayarlanadı. Referativlik jurnallar– tiykarg`ı mag`lıwmatlı basılım bolıp, ilim həm əmeliyat ushın u`lken qızıg`ıwshılıq payda etetug`ın ədebiyatlardı bibliografiyalıq su`wretlewshi, ayırım annotatsiyalardı su`wretlewshireferatlarg`a iye. Signallı mag`lıwmatlar byulleteni– belgili bir salalar boyınshaədebiyatlardı bibliografiyalıq su`wretlewdi o`z ishine aladı. Olardın`tiykarg`ı wazıypası– barlıq ilimiy həm basqa da basılımlar haqqındamag`lıwmat beriw. Ekspress– mag`lıwmat– birinshi dəreklerge mu`rəjəət etiwgemu`mkinshilik bermeytug`ın jan`alıqlardı həm basqa da nərselerdi su`wretlewmaqalalarının` ken` su`wretlengen referatları. Uqsas sholıwlar– ilim həm texnikanın` belgili bir salasındarawajlanıw tendentsiyası jəne jag`dayı haqqında tu`siniklerge iye bolg`anmag`lıwmatlı basılım.
Referativlik sholıwlar– ulıwma alg`anda uqsas sholıwlarday maqsetlerdi go`zleydi, olardan ayırması sholıwdag`ı mag`lıwmatqa bahabermesten su`wretlew xarakterine iye boladı. Annotatsiyalı baspa bibliografiyalıq kartochkalar– mag`lıwmattın`dəregin tolıq bibliografiyalıq su`wretlewge iye bolg`an kartochkalar. Bular– kartadag`ı kartochkalar, yamasa kartadag`ı su`wretli mag`lıwmatlar, sanının`mazmunı haqqında tu`sinik payda etiwge mu`mkinshilik beretug`ın ag`ımdag`ıjurnallar miazmunının` nusqası. Bul basılımlardın` ko`plegen bo`legi jeke jazılıw arqalı tarqatıladı. Mag`lıwmatlı materiallardı ko`rip shıqqannan keyin hər bir qənige onın`basılımına qızıqqanlarg`a ksero, su`wret, mikrosu`wret nusqasın buyırtpaetiwi mu`mkin. Bunday buyırtpalardı VİNİTİ, İNİON, GPNTB Lar qabıletiwi mu`mkin
Mag`lıwmatlardı izlewde qənigelerge tikkeley kərxanalar jəne ilimiy-izertlew həm joybarlaw institutlarının` byuroları jərdem beriwi mu`mkin. Olardın` jumısı ayrım kategoriyadag`ı qənigelerdin` həm pu`tkil birkərxananın` mag`lıwmatqa bolg`an talapların esapqa alıp du`ziledi. Bulbyurolarda izlew(qıdırıw) apparatı həm mag`lıwmatlı fondlardan ibaratmag`lıwmat fondı qəliplestirilediKataloglar həm kartochkalarKataloglar həm kartochkalar– ilimiy texnikalıq mag`lıwmatlarbyurosının` məlimlemesi həm hər qanday kitapxananın` mu`lki. Katalogdegende NTİ byurosı yamasa usı kitapxana fondında bar bolg`anmag`lıwmatlardın` hu`jjetli dərekleri dizimi tu`siniledi. Kartoteka– belgili bir tema boyınsha ajıratılg`an barlıq materiallardın` jıynag`ı. Olar qag`ıyda boyınsha birneshe boladı jəne bir-biri menen baylanıslı həmbir-birin tolıqtırıp turadı. Ədette katalogtın` eki tu`ri du`ziledi. Olardan biri alfavitli, ekinshisibolsa mazmunına qaray ədebiyatlardı ko`rsetedi, sistemalı yamasa predmetli
boladı. Kataloglardan durıs paydalanıw ushın olardın` du`zilisinin` ulıwmaprintsiplerin biliw kerek. Bunnan tısqarı, jumıs alıp barmaqshı bolg`ankitapxananın` kataloglar sistemasın jaqsı biliw kerek. Ulıwma, olar birqıylı sistemada du`zilgen, sonın` menen qatar olardın` barlıg`ı o`zo`zgesheliklerine iye.
Alfavitli katalog. Kataloglar sistemasında tiykarg`ı orındı alfavit
iyeleydi. Ol boyınsha kitapxanada anaw yamasa mınaw avtordın` qandayədebiyatları bar ekenin, olarda anıq belgili bir kitaptın` barlıg`ın, avtorın yamasa belgili kitaptın` atamasın biliw mu`mkin. Alfavitli katalogtın` kartochkaları kitaptın` bibliografiyalıqatalıwının` birinshi so`zi boyınsha jaylastırıladı, avtordın` familiyasıyamasa avtorg`a iye bolmag`an kitaptın` ataması, birinshi so`zler səykes keledi, kartochkalar ekinshi so`zge jaylastırıladı ekinshi so`z səykes kelgendeu`shinshisi jaylastırıladı həm t.b. Eger birinshi səykes keletug`ın so`zkitaptı su`wretlewdin` hər qıylı tu`rine kirse, birinshi orıng`a jekeavtorlıq boyınsha su`wretlew qoyıladı, keyin bolsa kollektivlik, alson`ınan atalıwı qoyıladı. Familiyası birdey avtorlardın` kartochkalarıolardın` familiyasına bola alfavit boyınsha jaylastırıladı. Bunda dəslepfamiliyasız kartochkalar ketedi, keyin bolsa bir yamasa bir neshe familiyalar, aqırında bolsa ismi həm əkesinin` ismi menen qoyıladı. Belgili bir sxemaboyınsha bir avtordın` hər qıylı shıg`armaları jaylastırıladı. Birinshiorında shıg`arma toplamının` tolıq ataması, onnan keyin– shıg`armalarjıynag`ı, shıg`armalar, tan`lamalı shıg`armalar, bulardan son` alfavitboyınsha shıg`armalardın` atamaları jaylastırıladı. Ajıratılg`analfavitli kataloglarda alfavittin` həribi ko`rsetiledi, məkemenin` atı həmbelgili avtorlardın` familiyası ko`rsetiledi. Sistemalı katalog. Kartochkalar bunda logikalıq tərtipte, bilimnin`ayrım salaları boyınsha toparlastırıladı. Olardın` jərdemindekitapxanada qaysı bilim tarawı boyınsha, qanday shıg`armalar barlıg`ınbiliw, kerekli ədebiyatlardı tan`law, sonday-aq, eger onın` mazmunı anıqbolsa, kitaplardın` avtorı həm atamasın bilip alıw mu`mkin.
Sistemalı katalog kartochkalarının` izbe-iz jaylastırılıwı belgili bir bibliografiyalıq klassifikatsiyag`a səykes keledi. Ko`plegen ellerdebunday klassifikatsiyanın` eki tu`ri bar: UDK həm BBK(kitapxanabibliografiyalıq klassifikatsiyası). Sistemalı katalogtan nətiyjeli paydalanıw ushın usıklassifikatsiyanın` du`zilisinin` printsipleri haqqında tu`sinikke iye bolıwkerek.
UDK. Usı xalıqaralıq klassifikatsiya tiykarına onlap sanalatug`ınprintsip qoyılg`an bolıp, jumıstın` barlıq bag`darı həm bilim jıynag`ıUDKda10 kestege bo`lingen. Olardın` hər biri onnan bo`limlerge bo`lingen, al olar bolsa o`z gezeginde onnan bo`limshelerge bo`lingen. Bunda hər bir jan`atu`sinik o`zinin` sanlı indeksin aladı. Bunday bo`liniwdi teoriyalıq jaqtan, yag`nıy tar shen`berdegi sorawlarushın indeksler payda etken halatlarda, tınımsız o`tkeriw mu`mkin.
UDK kestesi tiykarında du`zilgen kesteler əpiwayı dep ataladı. Aytıwg`aqolay bolıwı ushın shepten sanap onnan keyinhər bir u`sh3 tsifr basqalardannoqat penen ajratıladı(məselen533.76). Tiykarg`ı kesteden basqa UDK da«Anıqlastırıw kestesi» bolıp, olqosımsha o`zgeshelikler boyınsha shıg`armalardı indekslestiriw ushınzəru`rli tu`sinikke iye.
Belgili bir san(tsifr) menen ko`rsetilgen hər bir o`zgeshelik ulıwmaqatarda onı ajratıw ushın o`z nıshanına iye boladı. Onlap sanalatug`ın universal sistema ilimiy-texnikalıq kitapxanalardın` sistemalı katalogların du`ziw ushın texnikalıq həmgumanitarlıq pənler boyınsha referativlik jəne bibliografiyalıqbasılımlar ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Universal kitapxanalar həmgumanitarlıq saladag`ı kitapxanalardın` kataloglarında olardan paydalanıwnəzerde tutılg`an.
BBK. Bul klassifikatsiyada ilim sırtqı du`n`yanın` təsiri astında izbe-izjaylasadı. Klassifikatsiya jəmiyetlik ilimlerden baslanadı, keyintəbiyg`ıy ilimler həm əmeliy ilimler beriledi. Onlap sanalatug`ınsistemag`a uqsap, BBK nın` tiykarg`ı kesteleri pu`tindi bo`lekke bo`liwdi, əwladlaslıq tu`siniklerin– tu`rlerge, sistemalardı– olardı payda etetug`ınelementlerge bo`liwdi səwlelendiredi. İndeksler bunda san belgisin aladı. Məselen: E biologiyalıq ilim– E5 Botanika– E59 O`simlikler sisteması– E592 Joqarı o`simlikler– E592.632 kiporoslı. 92 - sistemasın o`z ishine aladı: ulıwma, aymaqlıq həm t.b. Həripli həm sanlı indeksler salanın` tiykarg`ı tekstine yamasa hesh qanday belgisiz tekstkeqosıladı. Sistemalı kataloglardı du`ziw. Usı katalogta qabıl etilgen klassifikatsiyalıq sistema ajratıwshı kartochkalar jərdeminde beriledi həm olardın` basında bo`limnin` atı jəne indeksleri, bo`linbelerdegi kishi bo`linbeler klassifikatsiyasının` anaw yamasa mınaw bo`limin detallastırıwtərtibinde ulıwma tu`sinikten jekege qaray o`re qatarlarda jazıladı. Ajıratıwshı kartochkalarda berilgen indekstin` mazmunın ashıp beretug`ınbo`liwshiler dizimi jazıladı. Hər bir o`re ishinde kartochkalar avtordın` familiyası alfavit boyınshayamasa kitaptın` basıp shıg`arılg`an jılı tiykarında qoyıladı. Son`g`ıjag`daylarda qayta xronologiyalıq tu`rde taqlap shıg`ıw qollanıladı həmaldında mu`ddetinen keshirek shıqqan kitaplar turadı.
Sistemalı katalogtın` mag`lıwmat apparatı o`zine qatnasta bolg`an, bag`darlaytug`ın həm mag`lıwmat kartochkaların jəne alfavitli– predmetli ko`rsetpelerdi kiritedi. Qatnasta bolg`an kartochkalar jəne qay jerde jaqınhəm baylanıslı məseleler boyınsha ədebiyatlar barlıg`ın ko`rsetedi. Olar«sonday-aq, qaran`» so`zleri menen belgilenedi həm bo`liwshi tiyisli indekskejazıladı. Bag`darlaytug`ın kartochkalar(«qaran`») izlenip atırg`an ədebiyat qaysı bo`limde ekenligin ko`rsetedi. Predmetli katalog. Sistemalı katalogqa uqsap bul katalogtın`uazıypası, mazmunı boyınsha ədebiyatlardı toparlastırıw esaplanadı. Biraq sistemalı kataloglardan ayırması anaw yamasa mınaw məsele boyınshaədebiyatta olar qanday halatta ko`rsetilgen bolıwına qaramastan birden biro`re stolb, kalonna menen birlesken. Sonlıqtan da predmetli katalogta birjerde hər qıylı qutılarda tarqalg`an materiallar boladı. Barlıq bilimsalasında bar bolg`an predmetli kataloglardı o`relestiriw«O`relestiriwshiler» menen səykes tu`rde alıp barıladı.
O`re ko`rinisinde ajratılg`an hər bir soraw, predmetli katalogta birinshiso`z arqalı belgilenetug`ın tiykarg`ı tu`siniktin` awızeki ko`rinisin aladı.
O`reni detallastırıw dərejesi usı məsele boyınsha ədebiyatlardın` sanına həm onın` əhmiyetine baylanıslı boladı. Eger o`rede u`lken ko`lemdegi jumıslar jıynalsa, katalogtan o`nimli paydalanıw ushın jan`a o`relerkirgiziledi həm olar ədebiyatlardı qosımsha belgilerge bo`ledi. Predmetli katalogtın` o`releri qag`ıydag`a bola, alfavittegi birinshi so`ztərtibinde jaylastırıladı, sonlıqtan da bir alfavitli qatarda logikalıqjaqtan bir-birine baylanıspag`an predmetler bolıp qaladı. Nətiyjedepredmetli katalogta sistemalı katalogtag`ıday qatnasta bolg`an məlimlemeliapparat u`lken əhmiyetke iye boladı.

Download 26,19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish