6-tema: İlimiy informatsiyanı izlew, ja`mlew ha`m qayta islew. Joba

Leksiya-6
6-tema: İlimiy informatsiyanı izlew, ja`mlew ha`m qayta islew.
Joba:
1.Kitaptı oqıw ta`rtibi ha`m konspektilew ilimiy informatsiyanı izlew ha`m toplaw.
2. Katalog ha`m onın` tu`rleri: alfavit, tematika, predmet, xronologiya, arxiv, biblografiya, sistematika, arnawlı
3. Jumısshı jazıwların alıp barıw printsipleri, konspekti tu`rleri, tezisler, annotatsiya, ilimiy a`debiyatlardı u`yreniw basqıshları
A`debiyatlar
Tayanısh so`zler: Konspekt, referativlik, UDK –UDK da10 kestege bo`linedi.
1. Hər qanday ilimiy izertlew, izertlew o`tkeriliwi mo`lsherlenip atırg`an bag`darg`a bag`ıshlang`an ilimiy məlimlemelerdi izlewden baslanadı. İlimiy məlimleme(informatsiya) dəregi bolıp to`mendegiler esaplanadı:
—kitaplar(sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları, monografiyalar,
broshyuralar);
—dəwirli baspa so`z(jurnallar, byulleten`ler, institutlardın`
jumısları, ilimiy toplamlar);
—normativlik hu`jjetler(standartlar, jol-joba ko`rsetpeler-instruktsiyalar, normativlik kesteler, waqıtsha ko`rsetpeler həm t.b.);
—kataloglar həm preyskurantlar;
—patent hu`jjetleri;
—ilimiy izertlew jumısları haqqında esabatlar;
—məlimleme basılımları(İTİ toplamları, analitikalıq sholıwlar,
məlimleme betleri, ekspress məlimleme həm t.b.);
—shet ellerdin` ilimiy ədebiyatları, awdarmaları həm tu`p nusqaları;
—dissertatsiyalar, avtoreferatlar;
—ilimiy-əmeliy konferentsiyalardın` materialları;
—ekilemshi hu`jjetler(referativlik sholıwlar, bibliografiyalıq
katalog, referativlik jurnallar həm t.b.);
—İnternet mag`lıwmatları.
Atap o`tilgen hu`jjetler u`lken məlimleme ag`ımın payda etedi, onın` pətijıldan-jılg`a artıp baradı. Məlimleme«eskiriw» qəsiyetine iye. Jan`a ilimiy mag`lıwmatlar jedelartıp barıwına baylanıslı məlimleme«eskiredi». Shet elizertlewshilerinin` mag`lıwmatlarına qarag`anda məlimleme qunının` pəseyiw(«eskiriw») jedelligi shama menen gazetalar ushın bir ku`nde10%, bir aydajurnallar ushın10% həm bir jılda kitaplar ushın10%ti quraydı. Sonlıqtan da u`lken məlimleme ag`ımında jan`a, aldın`g`ı, belgili bir temanı-məseleni sheshiwde ilimiyin tabıw tek bir ilimiy xızmetker ushın g`anaemes, al u`lken jəməət ushın da aytarlıqtay qıyın boladı.
Zəru`r məlimlemeni izlew-do`retiwshilik protsess, sog`an bola onı
formallastırıw həm demek avtomatlastırıwdın` qıyınlıg`ı kelip shıg`adı. Məlimleme ag`ımı– tan`lang`an temanı islep shıg`ıw ushın zəru`rlihu`jjetlerdi izlew boyınsha operatsiyalar jıynag`ı. Ol qoldan mexanikalıqtu`rde, mexanizatsiyalastırılg`an halda əmelge asırılıwı mu`mkin. Qoldan izlew- ədettegi bibliografiyalıq betler, kartotekalar həm baspako`rsetkishleri boyınsha əmelge asırıladı. Mexanikalıq izlewde məlimlemejetkeriwshiler bolıp perfokartalar esaplanadı.
Mexinazatsiyalastırılg`an izlew esaplı perforatsiyalıq mashinalardı, avtomatla tırılg`an bolsa EEM di qollanıwg`a tiykarlanadı.
Məlimlemelik izlew sistemalarında məlimlemelik izlew tilinin` hər qıylı talqılawları qollanıladı. Optimal nətiyjege erisiw ushın izlew zəru`r, sebebi bunda anaw yamasa mınaw dərejede temanı islep shıg`ıwshı(yamasa islep shıg`ıwshılar) dın` o`zi qatnasadı. İzlewdi əmelge asıra otırıp, islep shıg`ıwshı izlew ko`leminqalay bolsa da izertleydi həm o`z məlimlemelik sorawının` ko`rinisin anıqlaydı. İlimiy məlimlemeni u`yreniw həm tallap shıg`ıw məselenin` tema boyınsha jag`dayın səwlelendiriw, ilimiy-izertlewdin` maqsetin həm wazıypasın dəlillew ushın tiykar boladı. Məlimlemenin` nətiyjeli islepshıg`ılıwına erisiw(u`yreniw, yadta saqlap qalıw həm tallaw) ushın bir qatar shərtlerge əmel etiw(olardı saqlaw) kerek.
Birinshi shərt bolıp anıqlaw, yag`nıy maqsetti belgilew esaplanadı. Bulpsixologiyalıq faktor oy-pikir ju`ritiwdi janlandıradı, u`yrenilip atırg`andı tu`siniwge jərdem etedi, aqıl-oydı aytarlıqtay ayqınlastıradı. Bul jag`dayda ilimiy xızmetker o`zin«belgili bir tolqıng`a» sazlaydı. Bunnan keyingi shərt bul– ilhamlanıw. Ol ilimiy qatnasqa tiykarlanadı həm məlimleme islep shıg`ıwdın` nətiyjeliligin arttıradı. Məlimlemeni sapalı etip islep shıg`ıwdı təmiyinlew ushın dıqqattıhəm pikirdi bir jerge toplaw zəru`r. İslep shıg`ıw protsessinde hər qıylınervti qozdırıwshılar(shawqım, qattı so`ylesiwler həm t.b.) dı saplastırıwzəru`r, sebebi olar dıqqattı bo`ledi həm tez sharshawg`a alıp keledi. Məlimleme u`stinde tabıslı islewdin` əhmiyetli faktorı miynettin`g`ərezsizligi bolıp esaplanadı. Ədebiyatlardı u`yreniwde qatan`lıq həm turaqlılıq aytarlıqtayəhmiyetli shərtlerden esaplanadı. Əsirese ol quramalı həm qıyın jan`atekstti oqıwda zəru`r boladı. Materialdı tolıq tu`siniwge erisiw ushın qaytaoqıwg`a tuwra keledi. Məlimlemeni islep shıg`ıwdın` nətiyjeliligi aqıl-oy menen isley alıwqəbiletine baylanıslı.
Onı arttırıwda durıs jumıs tərtibi əhmiyetli shərt esaplanadı. 1-2 saatlıq aqıl miynetinen son`5-7 minut tənepis etiw, fizikalıq shınıg`ıwlardı orınlaw, teren`, ku`shli nəpes alıw həm basqalardıorınlaw usınıs etiledi. Bul oraylıq nerv sistemasın qollap-quwatlaydıhəm islew qəbiletin arttıradı.
Mənislik usıl islenip atırg`an məlimlemenin` ayrım elementleri
arasındag`ı logikalıq baylanıslardı eslep qalıwg`a tiykarlang`an. Oqıwdaayrım elementlerdi g`ana emes, al tutas tekstti, onın` mazmunın həm əhmiyetin tu`siniw zəru`r. Eslep qalıwdın` bul usılı logikalıq-mənislikesaplanadı. Bul arqalı ol mexanikalıq usıldan ko`p nətiyjeli boladı. Iqtıyarlı usılda eslep qalıw hər qıylı assotsiatsiya nızamları menenbaylanıslı bolg`an mnemonikalıq jollarg`a tiykarlanadı.
Iqtıyarlı emes usıl oqıw protsessinde sezimge bola ju`zege kelgen
emotsiya menen baylanıslı teksttin` anaw yamasa mınaw u`zindisin tosınnaneslep qalıwg`a tiykarlang`an. İslenip atırg`an məlimlemeni eslep qalıwdın` universal usılı joqekenin atap ko`rsetiw kerek. Əmelde, ko`binese, usıllardan məlimlemenin` anaw yamasa mınaw bo`liminin` sıpatına baylanıslı tu`rde paydalanıladı. İslenip atırg`an məlimlemeni tallaw-ilimiy izertlewdin` əhmiyetli wazıypalarınan biri. Tallaw barısında məlimleme dəregin de, olardag`ı məlimlemeni de sıpatlaw həm sistemalastırıw zəru`r. Dəreklerdi eki tu`rli sistemalastırıwmu`mkin: xronologiyalıq tərtipte həm tema boyınsha.
Birinshi jag`dayda barlıq məlimleme tema boyınsha ilimiy basqıshqa
bola sistemalastırıladı. Bular ushın sapa«sekirmeleri» tən boladı. Keyin hər bir basqıshta tiyisli dərekler(basqıshlar) dıqqat penen sın ko`z-qarastan tallanıp shıg`ıladı. Bunın` ushın joqarı dərejede eruditsiya həmbilimge iye bolıw zəru`r.
Ekinshi jag`dayda(tema boyınsha tallaw) da məlimlemenin` pu`tkil
ko`lemi islep shıg`ılıp atırg`an tema məseleleri boyınshasistemalastırıladı. Bunda u`lken itibar ilimiy məlimlemenin` son`g`ıbasılımına qaratıladı, onda bul məseleni izertlew juwmag`ı keltirilgen bolıwı mu`mkin. Son`ınan tan`law tiykarında ayrıqsha qızıg`ıwshılıq tuwdırg`an basqa dərekler tallap shıg`ıladı.
Məlimlemeni tallap shıg`ıwdın` ekinshi talqılawı əpiwayı həm az
waqıt talap etedi. Usının` menen birge bul talqılawda tema boyınsha tolıq bolmag`an məlimleme ko`lemi tallap shıg`ıladı.
İslep shıg`ıw(u`yreniw, eslep qalıw həm tallaw) nətiyjeleri boyınsha
ilimiy məlimleme belgilenedi:
—aktuallıg`ı həm mazmunının` jan`alıg`ı;
—tema boyınsha teoriyalıq həm eksperimentallıq izertlewler
salasındag`ı son`g`ı jetiskenlikler;
—ilimiy izertlewdin` maqsetleri həm wazıypaları;
—tema boyınsha islep shıg`ıw usınısları(rekonmendatsiyaları);
—ilimiy islep shıg`ıwlardın` huqıqıy, ekonomikalıq həm ekologiyalıq maqsetke muwaplıg`ı. Aqıl miyneti hər qanday formada mag`lıwmat izlew menen baylanıslı.Usı izleniw həzirgi payıtta qıyınlasıp baratırg`anı haqqındag`ı faktdəlillewge mu`təj emes həm du`n`yada basılıp shıg`atug`ın o`nim ko`leminin` o`sipbarıwı arqalı ko`rinetug`ın astranomiyalıq sanlardı biz arnawlı tu`rde keltirmey atırmız. Biraq bul jerde gəp tek basılım sanının` ko`beyipbarıwında emes. İzlew sistemasının` o`zi de quramalı bolıp barmaqta, əste-aqırın ol bilimnin` arnawlı salasına aylanıp atır. Usı salada bilim həm ko`nlikpeler hər qanday qənige ushın minnetli bolıp qalmaqta.
Usıg`an baylanıslı tayarlıq tu`sinigi to`mendegi tiykarg`ı
elementler arqalı qəliplesedi:
—o`z salasının` mag`lıwmatlı uyımlarınan paydalanıwg`a ruxsat
beretug`ın imkaniyatlar həm ilimiy-texnikalıq mag`lıwmatlardın` ulıwmasisteması haqqında anıq tu`sinik;
—o`z qənigeligi boyınsha mag`lıwmat beretug`ın barlıq kerekli
dəreklerdin` bilimleri;
—onın` məselelerine həm shərtlerine muwapıq izleniwdin` aqılg`a ug`ras sxemasın tan`law ko`nlikpesi;
—jərdem beretug`ın məlimleme həm bibliografiyalıq materiallardan paydalanıw ko`nlikpesinin` barlıg`ı.
Mag`lıwmattın` hu`jjetli dərekleri
«İlimiy mag`lıwmattın` dəregi» degende qandayda bir xabarg`a iye bolg`an, bul onnan alıng`an, biraq kitapxana yamasa məlimleme uyımı emes, al hu`jjettu`siniledi.
Bunı ko`binese aljastırıp aladı. Hu`jjetli dərekler o`zinde ilimiy, əmeliy həm oqıtıwshılardın` jumısında paydalanatug`ın
mag`lıwmattın` tiykarg`ı ko`lemine iye həm sonın` ushın da bul bo`limde usılar haqqında so`z boladı.
İlimiy mag`lıwmattın` hu`jjetli dəreklerin sıpatlag`anda, bərinen
burın, olardın` hər qıylı ekenin ayrıqsha atap ko`rsetiw zəru`r.
İlimiy mag`lıwmattın` barlıq hu`jjetli dərekleri en` aldı menen
birlemshi həm ekilemshi bolıp bo`linedi. Birlemshi hu`jjetlerde həm basılımda qag`ıydag`a bola jan`a ilimiy jəne arnawlı mag`lıwmatlar boladı, ekilemshide bolsa, birinshi hu`jjetlerdin` logikalıq həm analitikalıq-sintetikalıq qayta islep shıg`ılg`anlıg`ının` nətiyjeleri boladı.
Mag`lıwmattın` hu`jjetli dəreklerinin` bahalı bolıwı mag`lıwmatlardın` tolıqlıg`ı həm durıslıg`ı, olardı basıp shıg`arıw mu`ddeti, ulıwma həm sın materiallardın` barlıg`ı, olardı alıwdın` durıslıg`ı usag`an o`lshemlerdi o`z ishine aladı. Anıq izlew məselesine baylanıslı hər bir atap o`tilgen
dərekler o`zinin` jetiskenliklerine həm kemshiliklerine iye boladı. Kitaplar həm jurnal maqalaları usag`an olardın` tiykarg`ı tu`rleri de bunnan shette qalmaydı.
Ko`plegen jag`daylarda hər qanday kitap, məselen onı3-4 jıl tayarlaw
dawamında ondag`ı mag`lıwmatlar qandayda dərejede eskirip qalıwı mu`mkin. İlimiy jurnal da mag`lıwmatlardın` ideal dəregi bolıp esaplanıwı mu`mkinemes. Ol qənigelik boyınsha qanshelli tar shen`berde bolmasın, anaw yamasa mınaw qənigeliktin` anıq məplerine bola onın` tematikası ken` shen`berde (ko`lemde) boladı. Hər qanday shıg`armanın` teması boyınsha materiallar jurnallardın` u`lken ko`lemine qaray bərhama bo`lek, tarqalg`an boladı.
Mag`lıwmattın`, basqa da barlıq hu`jjetli dəreklerdin` qunı da hər qıylı boladı. Bul jerde tek kemshiliklerdi ko`riw əhmiyetli emes, al bulardın` hər bir tu`rinen paydalang`anda imkaniyatlar jaratılatug`ının da
ko`re biliw kerek. Ken` tarqalg`an jurnallarg`a qosımsha tu`rinde basılıp shıg`atug`ın hər qıylı basılımlarg`a mu`rəjəət etiw zəru`r. Sebebi olarda ayrım vedomstvo, məkemeler jumısının` bag`darın səwlelendiriwshi tar shen`berdegi qənigelerdi qızıqtıratug`ın materiallardı tabıw mu`mkin. Jetekshi izertlewler həm təjriybe konstruktorlıq jumıslar jəne olardın` dəslepki nətiyjeleri haqqında mag`lıwmatlarg`a iye bolg`an hər qıylıkonferentsiyalardın` jumısı usag`an bunday dəreklerdin` o`zine təno`zgesheligin esten shıg`armaw kerek. Zəru`rli materiallar arnawlı texnikalıqbasılımlarda da keltiriliwi mu`mkin. Bunın` u`stine olardın` ayrımları, məselen jan`alıqlar həm avtorlıq gu`walıqlardı su`wretlep, tek ayrımtexnikalıq du`zilisler haqqında mag`lıwmatlardı səwlelendirip qalmaydı, al anaw yamasa mınaw jan`alıqtı yamasa dəwirdi baqlawda jərdem beriwimu`mkin jəne onnan qanday da bir anıq salada ilimiy-texnikalıq ideyanın`zamanago`y bag`darı haqqında tu`sinik alıw mu`mkin. Qag`ıydag`a bola, basıpshıg`arılmaytug`ın hu`jjetlerdegi mag`lıwmatlar, basqa basılıp shıg`arılıpatırg`anlarg`a qarag`anda jan`araq həm onın` əhmiyetli tərepi sonda, bulmag`lıwmat tolıg`ıraq ta boladı. Sebebi bul mag`lıwmat basıp shıg`arıwg`atayarlanbag`an, ele«qısqartıwlarg`a» dus kelmegen.
Joqarıda atap o`tilgenlerden mınaday juwmaq shıg`arıw mu`mkin: o`zsalası boyınsha mag`lıwmatlardın` barlıq hu`jjetli dəreklerin biliw həmolardan jumıs ushın kerekli bolg`anların tabıw ku`tə əhmiyetli boladı. İlimiy materiallardı izlewde məlimleme xızmetiZəru`r materiallardı izlewden aldın, olardı qay jerden tabıw mu`mkinhəm usı maqset ushın jumıs alıp barıp atırg`an xızmetler jənekitapxanalar qanday imkaniyatlarg`a iye ekenligi haqqında tu`sinikke iyebolıw kerek, yag`nıy ilimiy-texnikalıq mag`lıwmatlar uyımı həm kitapxanalar haqqında tolıg`ıraq biliw zəru`r.
Kitapxana. Birinshi gezekte biz hər qıylı saladag`ı alımlarg`a, oqıtıwshılarg`a həm qənigelerge mo`lsherlengen ilimiy həm arnawlı kitapxanalardı nəzerde tutamız. Olar mu`mkinshiligine qaray bir qıylıemes, biraq kitap oqıwshılarg`a xızmet ko`rsetiw shen`beri boyınsha bir qıylıboladı. Bibliografiyalıq mag`lıwmat xızmeti ushın hər bir kitapxana arnawlı bo`limge(byurog`a) iye. Katologlar sisteması həm kartotekalarda qosımsha tu`rde belgili tema boyınsha ədebiyatlardı, avtordın` familiyasın, shıg`armanın` atamasın tabıwg`a mu`mkinshilik beretug`ın mag`lıwmatlıbasılımlar bar. Bibliografiyalıq bo`limlerdin` wazıypası sonday-aq, kitapxana kataloglarınan həm bibliografiyalıq ko`rsetpelerden durıspaydalanıw qag`ıydaların kitap oqıwshılarg`a u`yretiwden ibarat. Ədette, ilimiy həm arnawlı ədebiyatlar sanı sheklengen. Sonlıqtan da, ko`plegen ilimiy jəne arnawlı kitapxanalarda xızmet ko`rsetiwdin` tiykarg`ıtu`ri abonement emes, al oqıw zalı esaplanadı. Oqıw zalı həm abonementtenpaydalana otırıp, hər bir kitap oqıwshı100 mın`nan aslam kitapsaqlanatug`ın jerde kitaptı tabıw ku`tə qıyın həm ko`p miynet talap etetug`ınprotsess ekenin esten shıg`armawı kerek. Biraq, eger kitap oqıwshı buyırtpaqag`azda kitaptın` barlıq rekvizitlerin, əsirese qay jerde saqlanıwınko`rsetiwshi shifrdi sarras ko`rsetip jazsa, bul məsele jen`il həm tez keshedi. Ədebiyatlardı tan`lawdı tezlestiriw ushın ko`plegen kitapxanalarda kitap tekshelerine kelip ədebiyatlardı tan`law sisteması əmeliyatta sınalmaqta. Bul bolsa waqıttı u`nemleydi həm kitap oqıwshıların qızıqtırıp atırg`an məseleler boyınsha ədebiyatlardı ken`nen tanıstırıw mu`mkinshiligin beredi. Kitapxanalar aralıq abonement eldin` barlıq ilimiy həm arnawlıkitapxanalarının` fondınan o`z-ara paydalanıwdın` aymaqlıq-salalıqsistemasın ko`rsetedi. Qanday da bir kitaptın` barlıg`ın bile turıp, biraqonı kitapxanadan taba almasa, kitapxanalar aralıq abonementke buyırtpaberiwi mu`mkin.
İlimiy– texnikalıq mag`lıwmatlar uyımıİlim həm əmeliyattı rawajlandırıw məselesinen tısqarı, jəmiyettin`sotsiallıq-ekonomikalıq du`zilisine muwapıq O`zbekstannın` GKNT janındaarnawlı vedomstvolar tarmaqların o`z ishine alatug`ın, olardı jıynaw,ulıwmalastırıw həm tarqatıwg`a mo`lsherlengen ilimiy-texnikalıqmag`lıwmattın` birden-bir məmleketlik fondı du`zilgen.
Ol mag`lıwmattan paydalanıwshılar jəməətine– kərxana, ilimiy-izertlew həm joybarlaw- konstruktorlıq sho`lkemler usag`an, jeke sho`lkemler ushın xızmet etiwge mo`lsherlengen.Elimizde mag`lıwmat jumısı tiykarında mag`lıwmattın` du`n`ya ju`zilikdəreklerin ku`sh sarplamastan tolıq qamtıp alıw həm olardıulıwmalastırıw, sistemalastırıwg`a mu`mkinshilik beretug`ın ilimiyhu`jjetlerdi oraylastırıp qayta islep shıg`ıwg`a qaratılg`an printsip turadı.
Usı qayta islep shıg`ıw nətiyjelerinde mag`lıwmatlı basılımlardın` hərqıylı tu`rleri tayarlanadı. Referativlik jurnallar– tiykarg`ı mag`lıwmatlı basılım bolıp, ilim həm əmeliyat ushın u`lken qızıg`ıwshılıq payda etetug`ın ədebiyatlardı bibliografiyalıq su`wretlewshi, ayırım annotatsiyalardı su`wretlewshireferatlarg`a iye. Signallı mag`lıwmatlar byulleteni– belgili bir salalar boyınshaədebiyatlardı bibliografiyalıq su`wretlewdi o`z ishine aladı. Olardın`tiykarg`ı wazıypası– barlıq ilimiy həm basqa da basılımlar haqqındamag`lıwmat beriw. Ekspress– mag`lıwmat– birinshi dəreklerge mu`rəjəət etiwgemu`mkinshilik bermeytug`ın jan`alıqlardı həm basqa da nərselerdi su`wretlewmaqalalarının` ken` su`wretlengen referatları. Uqsas sholıwlar– ilim həm texnikanın` belgili bir salasındarawajlanıw tendentsiyası jəne jag`dayı haqqında tu`siniklerge iye bolg`anmag`lıwmatlı basılım.
Referativlik sholıwlar– ulıwma alg`anda uqsas sholıwlarday maqsetlerdi go`zleydi, olardan ayırması sholıwdag`ı mag`lıwmatqa bahabermesten su`wretlew xarakterine iye boladı. Annotatsiyalı baspa bibliografiyalıq kartochkalar– mag`lıwmattın`dəregin tolıq bibliografiyalıq su`wretlewge iye bolg`an kartochkalar. Bular– kartadag`ı kartochkalar, yamasa kartadag`ı su`wretli mag`lıwmatlar, sanının`mazmunı haqqında tu`sinik payda etiwge mu`mkinshilik beretug`ın ag`ımdag`ıjurnallar miazmunının` nusqası. Bul basılımlardın` ko`plegen bo`legi jeke jazılıw arqalı tarqatıladı. Mag`lıwmatlı materiallardı ko`rip shıqqannan keyin hər bir qənige onın`basılımına qızıqqanlarg`a ksero, su`wret, mikrosu`wret nusqasın buyırtpaetiwi mu`mkin. Bunday buyırtpalardı VİNİTİ, İNİON, GPNTB Lar qabıletiwi mu`mkin
Mag`lıwmatlardı izlewde qənigelerge tikkeley kərxanalar jəne ilimiy-izertlew həm joybarlaw institutlarının` byuroları jərdem beriwi mu`mkin. Olardın` jumısı ayrım kategoriyadag`ı qənigelerdin` həm pu`tkil birkərxananın` mag`lıwmatqa bolg`an talapların esapqa alıp du`ziledi. Bulbyurolarda izlew(qıdırıw) apparatı həm mag`lıwmatlı fondlardan ibaratmag`lıwmat fondı qəliplestirilediKataloglar həm kartochkalarKataloglar həm kartochkalar– ilimiy texnikalıq mag`lıwmatlarbyurosının` məlimlemesi həm hər qanday kitapxananın` mu`lki. Katalogdegende NTİ byurosı yamasa usı kitapxana fondında bar bolg`anmag`lıwmatlardın` hu`jjetli dərekleri dizimi tu`siniledi. Kartoteka– belgili bir tema boyınsha ajıratılg`an barlıq materiallardın` jıynag`ı. Olar qag`ıyda boyınsha birneshe boladı jəne bir-biri menen baylanıslı həmbir-birin tolıqtırıp turadı. Ədette katalogtın` eki tu`ri du`ziledi. Olardan biri alfavitli, ekinshisibolsa mazmunına qaray ədebiyatlardı ko`rsetedi, sistemalı yamasa predmetli
boladı. Kataloglardan durıs paydalanıw ushın olardın` du`zilisinin` ulıwmaprintsiplerin biliw kerek. Bunnan tısqarı, jumıs alıp barmaqshı bolg`ankitapxananın` kataloglar sistemasın jaqsı biliw kerek. Ulıwma, olar birqıylı sistemada du`zilgen, sonın` menen qatar olardın` barlıg`ı o`zo`zgesheliklerine iye.
Alfavitli katalog. Kataloglar sistemasında tiykarg`ı orındı alfavit
iyeleydi. Ol boyınsha kitapxanada anaw yamasa mınaw avtordın` qandayədebiyatları bar ekenin, olarda anıq belgili bir kitaptın` barlıg`ın, avtorın yamasa belgili kitaptın` atamasın biliw mu`mkin. Alfavitli katalogtın` kartochkaları kitaptın` bibliografiyalıqatalıwının` birinshi so`zi boyınsha jaylastırıladı, avtordın` familiyasıyamasa avtorg`a iye bolmag`an kitaptın` ataması, birinshi so`zler səykes keledi, kartochkalar ekinshi so`zge jaylastırıladı ekinshi so`z səykes kelgendeu`shinshisi jaylastırıladı həm t.b. Eger birinshi səykes keletug`ın so`zkitaptı su`wretlewdin` hər qıylı tu`rine kirse, birinshi orıng`a jekeavtorlıq boyınsha su`wretlew qoyıladı, keyin bolsa kollektivlik, alson`ınan atalıwı qoyıladı. Familiyası birdey avtorlardın` kartochkalarıolardın` familiyasına bola alfavit boyınsha jaylastırıladı. Bunda dəslepfamiliyasız kartochkalar ketedi, keyin bolsa bir yamasa bir neshe familiyalar, aqırında bolsa ismi həm əkesinin` ismi menen qoyıladı. Belgili bir sxemaboyınsha bir avtordın` hər qıylı shıg`armaları jaylastırıladı. Birinshiorında shıg`arma toplamının` tolıq ataması, onnan keyin– shıg`armalarjıynag`ı, shıg`armalar, tan`lamalı shıg`armalar, bulardan son` alfavitboyınsha shıg`armalardın` atamaları jaylastırıladı. Ajıratılg`analfavitli kataloglarda alfavittin` həribi ko`rsetiledi, məkemenin` atı həmbelgili avtorlardın` familiyası ko`rsetiledi. Sistemalı katalog. Kartochkalar bunda logikalıq tərtipte, bilimnin`ayrım salaları boyınsha toparlastırıladı. Olardın` jərdemindekitapxanada qaysı bilim tarawı boyınsha, qanday shıg`armalar barlıg`ınbiliw, kerekli ədebiyatlardı tan`law, sonday-aq, eger onın` mazmunı anıqbolsa, kitaplardın` avtorı həm atamasın bilip alıw mu`mkin.
Sistemalı katalog kartochkalarının` izbe-iz jaylastırılıwı belgili bir bibliografiyalıq klassifikatsiyag`a səykes keledi. Ko`plegen ellerdebunday klassifikatsiyanın` eki tu`ri bar: UDK həm BBK(kitapxanabibliografiyalıq klassifikatsiyası). Sistemalı katalogtan nətiyjeli paydalanıw ushın usıklassifikatsiyanın` du`zilisinin` printsipleri haqqında tu`sinikke iye bolıwkerek.
UDK. Usı xalıqaralıq klassifikatsiya tiykarına onlap sanalatug`ınprintsip qoyılg`an bolıp, jumıstın` barlıq bag`darı həm bilim jıynag`ıUDKda10 kestege bo`lingen. Olardın` hər biri onnan bo`limlerge bo`lingen, al olar bolsa o`z gezeginde onnan bo`limshelerge bo`lingen. Bunda hər bir jan`atu`sinik o`zinin` sanlı indeksin aladı. Bunday bo`liniwdi teoriyalıq jaqtan, yag`nıy tar shen`berdegi sorawlarushın indeksler payda etken halatlarda, tınımsız o`tkeriw mu`mkin.
UDK kestesi tiykarında du`zilgen kesteler əpiwayı dep ataladı. Aytıwg`aqolay bolıwı ushın shepten sanap onnan keyinhər bir u`sh3 tsifr basqalardannoqat penen ajratıladı(məselen533.76). Tiykarg`ı kesteden basqa UDK da«Anıqlastırıw kestesi» bolıp, olqosımsha o`zgeshelikler boyınsha shıg`armalardı indekslestiriw ushınzəru`rli tu`sinikke iye.
Belgili bir san(tsifr) menen ko`rsetilgen hər bir o`zgeshelik ulıwmaqatarda onı ajratıw ushın o`z nıshanına iye boladı. Onlap sanalatug`ın universal sistema ilimiy-texnikalıq kitapxanalardın` sistemalı katalogların du`ziw ushın texnikalıq həmgumanitarlıq pənler boyınsha referativlik jəne bibliografiyalıqbasılımlar ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Universal kitapxanalar həmgumanitarlıq saladag`ı kitapxanalardın` kataloglarında olardan paydalanıwnəzerde tutılg`an.
BBK. Bul klassifikatsiyada ilim sırtqı du`n`yanın` təsiri astında izbe-izjaylasadı. Klassifikatsiya jəmiyetlik ilimlerden baslanadı, keyintəbiyg`ıy ilimler həm əmeliy ilimler beriledi. Onlap sanalatug`ınsistemag`a uqsap, BBK nın` tiykarg`ı kesteleri pu`tindi bo`lekke bo`liwdi, əwladlaslıq tu`siniklerin– tu`rlerge, sistemalardı– olardı payda etetug`ınelementlerge bo`liwdi səwlelendiredi. İndeksler bunda san belgisin aladı. Məselen: E biologiyalıq ilim– E5 Botanika– E59 O`simlikler sisteması– E592 Joqarı o`simlikler– E592.632 kiporoslı. 92 - sistemasın o`z ishine aladı: ulıwma, aymaqlıq həm t.b. Həripli həm sanlı indeksler salanın` tiykarg`ı tekstine yamasa hesh qanday belgisiz tekstkeqosıladı. Sistemalı kataloglardı du`ziw. Usı katalogta qabıl etilgen klassifikatsiyalıq sistema ajratıwshı kartochkalar jərdeminde beriledi həm olardın` basında bo`limnin` atı jəne indeksleri, bo`linbelerdegi kishi bo`linbeler klassifikatsiyasının` anaw yamasa mınaw bo`limin detallastırıwtərtibinde ulıwma tu`sinikten jekege qaray o`re qatarlarda jazıladı. Ajıratıwshı kartochkalarda berilgen indekstin` mazmunın ashıp beretug`ınbo`liwshiler dizimi jazıladı. Hər bir o`re ishinde kartochkalar avtordın` familiyası alfavit boyınshayamasa kitaptın` basıp shıg`arılg`an jılı tiykarında qoyıladı. Son`g`ıjag`daylarda qayta xronologiyalıq tu`rde taqlap shıg`ıw qollanıladı həmaldında mu`ddetinen keshirek shıqqan kitaplar turadı.
Sistemalı katalogtın` mag`lıwmat apparatı o`zine qatnasta bolg`an, bag`darlaytug`ın həm mag`lıwmat kartochkaların jəne alfavitli– predmetli ko`rsetpelerdi kiritedi. Qatnasta bolg`an kartochkalar jəne qay jerde jaqınhəm baylanıslı məseleler boyınsha ədebiyatlar barlıg`ın ko`rsetedi. Olar«sonday-aq, qaran`» so`zleri menen belgilenedi həm bo`liwshi tiyisli indekskejazıladı. Bag`darlaytug`ın kartochkalar(«qaran`») izlenip atırg`an ədebiyat qaysı bo`limde ekenligin ko`rsetedi. Predmetli katalog. Sistemalı katalogqa uqsap bul katalogtın`uazıypası, mazmunı boyınsha ədebiyatlardı toparlastırıw esaplanadı. Biraq sistemalı kataloglardan ayırması anaw yamasa mınaw məsele boyınshaədebiyatta olar qanday halatta ko`rsetilgen bolıwına qaramastan birden biro`re stolb, kalonna menen birlesken. Sonlıqtan da predmetli katalogta birjerde hər qıylı qutılarda tarqalg`an materiallar boladı. Barlıq bilimsalasında bar bolg`an predmetli kataloglardı o`relestiriw«O`relestiriwshiler» menen səykes tu`rde alıp barıladı.
O`re ko`rinisinde ajratılg`an hər bir soraw, predmetli katalogta birinshiso`z arqalı belgilenetug`ın tiykarg`ı tu`siniktin` awızeki ko`rinisin aladı.
O`reni detallastırıw dərejesi usı məsele boyınsha ədebiyatlardın` sanına həm onın` əhmiyetine baylanıslı boladı. Eger o`rede u`lken ko`lemdegi jumıslar jıynalsa, katalogtan o`nimli paydalanıw ushın jan`a o`relerkirgiziledi həm olar ədebiyatlardı qosımsha belgilerge bo`ledi. Predmetli katalogtın` o`releri qag`ıydag`a bola, alfavittegi birinshi so`ztərtibinde jaylastırıladı, sonlıqtan da bir alfavitli qatarda logikalıqjaqtan bir-birine baylanıspag`an predmetler bolıp qaladı. Nətiyjedepredmetli katalogta sistemalı katalogtag`ıday qatnasta bolg`an məlimlemeliapparat u`lken əhmiyetke iye boladı.