1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

15-Tema:Hújjetlerdi islep shiǵiwdiń texnatron usillarin rawajlandiriw
Reje:
1. Stenografiya
2. Texnikalıq hújjetler
3. Súwret hújjetleri
4. Film hújjetleri. Video jazıw
5. Fono (audio) hújjetleri, onıń qásiyetleri hám qollanılıwı
6.Hújjetlestiriwde electron esaplawshı texnikalar-kompyuterden paydalanıw


Stenografiya

Jazıwdıń payda bolıwı menen bir waqtıniń ózinde adam sóylewin jazıwdı tezlestiriw mashqalası payda boldı, sebebi sózlerdi aytıw olardıń jazılǵan súwretinen shama menen 5-6 ese joqarı. Úzliksiz jazıw minutına 15-20 sózdi jazıwı múmkin, janlı sóylew bolsa minutına shama menen 100 dana sóz yamasa onnan kóp tezlikte sóylew múmkin. Áyyemgi dáwirde de jazıw tezligin awızsha sóylewge jaqınlastırıw ushın tabıslı urınıslar bolǵanlıǵı biykarǵa emes. Sol tárizde stenografiya payda boldı (grekshe "stenus" - tar, jaqın hám "grafo" - jazaman). Áyyemgi Greciyada eramızǵa shekemgi 350 jılda málim bolǵan. Biraq, tariyxta málim bolǵan birinshi stenografiya eramızǵa shekemgi 63 jılda, Rim senatorı Katonıń sóylewi tez jazıp alınǵan dáwir tuwrı keledi. Latın stenografiyasınıń oylap shıǵarıwshısı onıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı xatkeri wazıypasın atqarǵan ataqlı Rim aratorları Tsitseronnıń qulı Tyron edi. Oylap shıǵarıwshınıń húrmetine latın stenografiyası " Tyrone Notes" dep atalǵan.

Dáslep, stenografiya awızsha edi, yaǵnıy hár bir sózdiń óz belgisi bar edi, onı eslep qalıw kerek edi. Dáslep bunday belgiler sanı 5 mıńǵa jaqın edi, keyinirek 13 mıńǵa jetti, bul stenografiyadan ámeliy paydalanıwdı júdá qıyınlastırdı.
XVII-ásirdiń baslarında oylap tabıwda hám shıǵıw jolı tabılǵan avtorı ingliz Uillis bolǵan háripler sisteması. Keyinirek dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde stenografiyanıń háripler sisteması keń tarqaldı. Bir neshe ásirler dawamında bul sistemanıń kóplegen sortları jaratıldı, olar aqır-aqıbet eki tiykarǵısına - geometriyalıq hám kursivke shekem keldi. Birinshisi tuwrı sızıq, noqat, sheńber hám onıń bólimlerine, ekinshisi bolsa ápiwayı operativ háriptiń suwretleri hám bólimlerine tiykarlanǵan.
Stenografiyanıń háripler sistemasında hár bir hárip óz stenografikalıq belgisine sáykes keledi. Usınıń menen birge, ideografikalıq, sózlik, awızsha hám hátteki frazeologikalıq jazıw texnikası keń qollanıladı. Ekinshi jaǵdayda, stenografiya belgisi sóz dizbeginiń bir bólegin yamasa hátteki pútkil sóz dizbegin ańlatadı. Solay etip, stenografiya ayrıqsha tárizde jazıwdıń rawajlanıwındaǵı barlıq tiykarǵı basqıshlardı sáwlelendiredi⁵¹.
Rossiyada joqarı tezlikte jazıw da uzaq waqıttan berli málim bolǵan: Novgorod hám Pskovda - XV-XVI ásirlerde, Moskvada - XVI asirde birinshi Romanovlar dáwirinde. Biraq, rus tiliniń ayrıqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda qurılǵan birinshi original alfavit stenografiya sisteması tek 1858 jılda payda boldı (Ivanin sisteması). Kóp ótpey Rossiyada birinshi jámiyetlik stenografikalıq jazıwlar - 1860 jıl 19 martta akademikalıq M. P. Pogodin hám professor N. I. Kostomarov ortasında Rossiyanıń kelip shıǵıwı tuwrısındaǵı báseki júzege keldi. XIX-ásirdiń ekinshi yarımında. stenografiya studentler, geypara jazıwshılar, jurnalistlar, ilimpazlar tárepinen qollanıla baslandı. Atap aytqanda, F. M. Dostoevskiydiń "Oyınshı" romanları, V. Krestovskiy "Peterburg rayonları", D. I. Mendeleyev hám basqalar tárepinen jazılǵan "Ximiya tiykarları" nıń bir bólegi. XX-ásir baslarında stenografiya rawajlanıwda málim tabıslar. Rossiyada Mámleketlik Dumasınıń payda bolıwı hám iskerligi menen baylanıslı edi. Onıń jıynalısların jazıp alıw ushın bir neshe onlaǵan shaxstan ibarat arnawlı stenografik byuro dúzildi.
Bolshevikler húkimetke keliwi menen stenografiyaǵa itibar birinshi náwbette mámleket tárepinen sezilerli dárejede astı. 1925-jılda Pútkil Birlespe stenograflardıń konferenciyası bolıp ótti, XX-ásirdiń 20 -jıllarında SSSRda "Stenografiya máseleleri" jurnalı baspa etildi, usınıń menen birge Joqarı mámleketlik stenografiya kursları dúzildi. Keyinirek stenografiya bir qatar sovet mektepleri hám unıversitetlerinde oqıtıldı. Mámlekette on mińlaǵan stenograflar islegen.
Rossiyada bir yarım júz jıllıq stenografiyadan aktiv paydalanıw ushın bul qollanba boyınsha kóplegen kitaplar hám sabaqlıqlar baspa etildi. Rus tili tiykarında júzden artıq stenografik sistemalardıń hár qıylı versiyaları jaratılǵan. Aqır aqıbet, olardıń barlıǵı XIX-ásirdiń ekinshi yarımında rawajlanǵan joqarıda aytıp ótilgen eki tiykarǵı sistemanıń geometriyalıq hám kursiv sortları edi. 1933 jılda PútkilRossiya Oraylıq atqarıwshı Komiteti óz pármanı menen RSFSR quramına N. N. Sokolovtıń kursiv sistemasına tiykarlanǵan Mámleketlik birden-bir stenografiya sistemasın (GESS) kirgizdi.
Stenografiyanı úyreniw júdá kóp waqtın talap etedi, turaqlı ámeliyattı talap etedi hám stenograftıń jumısı júdá salmaqli. Bunnan tısqarı, ádetiy belgilerde jazılǵan tekstti ashıw ushın kóp waqıt talap etiledi. Buǵan qosımsha qılıw kerek, sózbe-sóz jazıwlar awızsha tekstti anıq jetkere almaydı. XX-ásir ortalarında mashina stenografiyasına ótiwge urınıslar kerekli nátiyjelerdi bermedi. Házirgi waqıtta hújjetlerdiń avtomatlastırılǵan quralları islep shıǵilıwı menen stenografiya ámelde xızmet kórsetiwshi hújjetlerdi jaratıw processinden shetlestirildi, eger ol geypara orınlarda sheklengen kólemde qollanılıwın dawam etpekte.