1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

6-Tema.Tiykargı tekst quramı boyinsha hám málimlemeniń belgisi boyinsha tabiyatı hámde súwretli baspalar túrleri.

Hár qanday hújjet onıń tiykarǵı funktsiyaları hám qásiyetleri menen tikkeley baylanıslı bolǵan málim ayrıqshalıqlar kompleksine iye. Áwele, maǵlıwmat kimdir tárepinen málim bir maqset ushın materiallıq tasıwshında belgilengen boladi, yaǵnıy hújjetlestirilgen maǵlıwmat mudamı avtorǵa iye. Hújjet avtorı "hújjetti jaratqan fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxs". Avtorlıq hújjettiń eń zárúrli ózgesheligi esaplanadı.

Rásmiy hújjetler avtorları, XIX-ásirden baslap, shólkem, kárxanalardı kórip shıǵıwdı basladı, sebebi rásmiy hújjetlerdi qol qoyılǵan lawazımlı shaxslar tek ǵana bul mákemelerdiń wákilleri. Usınıń menen birge, hújjetler avtorları da fizikalıq shaxslar bolıwı múmkin. Avtorlar individual hám jámáátlik bolıwı múmkin (eger hújjette bir neshe qol bolsa). Eger avtor ózin daǵaza qılsa, avtorlıq qolı menen sáykes keliwi múmkin; anonim bolıwı múmkin (eger avtor óz atın jasırsa) yamasa laqaplı (eger avtor óz atın basqa, jalǵan atı menen jasırsa).
Hújjetlerdi qáliplestiriwdiń zárúrli ózgesheligi bul hújjet turiniń atı (buyırtpa, gúwalıq, bayanat hám basqalar). Ol hújjettiń birinshi eń ulıwma ideyasın, onıń huqıqıy áhmiyetin alıwǵa múmkinshilik beredi. XIX-ásirden baslap tekstli hám texnikalıq suwretleytuǵın hújjetler menen bir qatarda texnologiyalıq rawajlanıw, ilimiy jańa ashılıwlar hám texnikalıq oylap tabılǵanlar nátiyjesinde jańa hújjetlestiriw usılları barǵan sayın keń tarqalıp atır. Bul foto, film, video, fono (audio) hújjetler.
Sol tárizde dúzilgen hújjetler audiovizual dep ataladı, yaǵnıy olardıń vizual hám audio maǵlıwmatları ámelde bolıp, olardı kóbeytiw ushın tiyisli úskeneler talap etiledi. Olar ádette bir kompleksde kórip shıǵıladı, sebebi olar jaratıw hám kóbeytiw texnikası, maǵlıwmat tábiyatı, kodlaw usılı, saqlawdı shólkemlestiriwde júdá uqsas bolıp tabıladı. Audiovizual hújjetlerge fotografikalıq hújjetler, kino hújjetleri, video hújjetler, videofonogrammalar, fono hújjetler, sonıń menen birge mikroformalardaǵı hújjetler kiredi.
Fotografikalıq hújjet - bul fotosúwret hújjeti. Fotosúwret hújjetleriniń payda bolıwı XX-ásirdiń birinshi yarımına tuwrı keledi hám fotosúwret oylap tapqanı menen baylanıslı (grekshe "photos" -reń, "grapho" - jazaman, sızaman, yaǵnıy sózbe-sóz, reńli súwret). Fotosúwretke alıw - bul nurǵa bayqaǵısh bolǵan materiallarǵa suwretti alıw, olarǵa nur tásirinde hám keyinirek ximiyalıq qayta islew processinde suwretlerdi alıw.
Fotosúwret oylap tapqanı dúnyadaǵı kóplegen áwlad ilimpazlarınıń miyneti nátiyjesi boldı. Fotosúwret oylap tabıwdıń zárúr shártlerinen biri bul obscura (qarańǵı bólme) kamerası bolıp, onıń ózgesheligi sonda, quyash nurı oǵan kishi tesik arqalı kirip, sırtqı dúnya ob'ektleriniń jaqtılıq naǵısın qaldıradı. Bul ózgeshelik eramızǵa shekemgi 4-asirde jasaǵan áyyemgi grek oyshılı Aristotelǵa qashannan berli málim bolǵan. Taǵı bir zárúr shárt - XIII asirde kóz áynek oylap tabılǵan. Nátiyjede, obscura kamerası bikonveks ob'ektiv menen úskenelestirilgen hám sırtqı dúnya ob'ektlerin mexanikalıq sızıw ushın qollanılǵan. Biraq, ximiya tarawındaǵı tabıslar sheshiwshi shárt edi. XVIII-asirde temir duzları hám brom duzları eritpeleriniń nurına bayqaǵıshlıǵı oylap tabıldı hám XX-ásirdiń baslarında fotoximiyanıń tiykarǵı nızamı oylap tabıldı, oǵan kóre tek sol elementke sińip ketken nurlar tásir etiwi múmkin bolǵan elementke ximiyalıq tásir kórsetedi.
Dúnyada birinshi fotografikalıq súwretti 1826-jılda frantsuz J.N. Nipcu jaratqan. Ol birinshi fotosúwret apparatın da jaratqan. Basqa bir frantsuz súwretshisi-dekorativ L.-J. M. Dager birinshi bolıp galogen-gúmis qatlamda súwret sapasın salıstırǵanda joqarı bolǵan fotosúwretti aldı. Keyinirek dagerreotip atınıń alǵan Dagerdiń súwreti haqqında 1839-jıl 7-yanvarda Frantsiya akademiyasınıń jıynalısında xabar berilgen. Sonnan berli bul kún fotosúwret tuwılǵan kúni sıpatında bayramlanıp kelinip atır.