Haqıyqatlıqqa substancionallıq ha’m substratlıq qatnaslardın’ bas ayırmashılıg’ı sonda, en’
birinshisinde zattın’ belgili bir tu’ri du’nyanın’ tiykarı ha’m ma’nisi esaplansa, ekinshisinde belgili,
konkret, jeke, elementar birlik du’nyanın’ strukturalıq elementi sıpatında esaplanadı. Bul eki
podxodta ha’m bolmıstın’ zatlıq tu’ri absolyatlendiriledi. Sonlıqtan bolmıstın’ substancionallıq,
substratlıq, zatlang’an koncepciyaları bir ta’replemelikke iye. Sebebi olarda reallıqtın’ tek belgili
belgileri ha’m qa’siyetleri qamtıladı. Al bolmıstın’ filosofiyalıq anıqlaması haqıyqatlıqtın’ ulıwma
ha’m universallıq belgilerin o’z ishine qamtıydı. Bolmıs bolmaslıq arqalı anıqlanadı. Qaysı
jerde
bolmaslıq joq bolsa, sol jerde bolmıs bar.
Bolmıstın’ qarama-qarsısı bolmaslıq dedik. Eger bolmıs degende bir na’rseni, onın’ barlıg’ın
tu’sinsek, bolmaslıq arqalı hesh na’rse (nichto), joqlıq tu’sindiriledi. Gegelde heshna’rse (nichto)
absolyat (taza) bolmıs dep ataladı ha’m tastıyıqlawınsha bir na’rse (nechto) joqtan, heshna’rseden
(nichto) payda boladı.
Bolmaslıqtı ha’zirgidegi, o’tken ha’m keleshektegi waqıyalardın’ joqlıg’ı sıpatında tu’siniw
mu’mkin. Bu’gingi haqıyqatlıq keshe bolmaslıq edi. (biraq ol potenciallıq blmıs edi). Du’nyanın’
erten’gi halatı ha’m bolmaslıq (biraq potenciallıq bolmıs) O’tkendegi tuwralı onın’ bu’gingidegi izi
arqalı, al keleshek tuwralı haqıyqatlıqtın’ rawajlanıwının’ tendenciyaları arqalı pikir aytıwımız
mu’mkin. Bu’gingi haqıyqatlıq erten’ bolmaslıqqa ketedi. Aqırı ko’p g’ana tiri maqluqlar erten’
o’lige aynaladı. O’lim bul o’mirdin’ joqlıg’ı degen so’z. Ma’lim individtin’ o’mirlik bolmısı
bolmaslıqqa aynaladı. Solay etip, absolyat bolmaslıq tuwralı ga’p bolıwı mu’mkin emes.
Bolmaslıqtı gnoseologiyalıq ma’niste tu’sinsek, bizin’ biliwimizdin’ «gorizontınan» tısqarıda
turg’an
obektler, qa’siyetler ha’m baylanıslar na’zerde tutıladı. Bul obektlerdin’ o’mir
su’retug’ınlıg’ın bilmeymiz, ha’tteki olardın’ ta’biyatın ko’z-aldımızg’a elesletiwimiz ha’m
mu’mkin emes. Bolmaslıq - bul haqıyqatlıqtın’ belgili oblastında obektlerdin’ geybir klasslarının’,
olardın’ qa’siyet ha’m baylanıslarının’ joqlıg’ı da. Ma’selen fizikalıq vakuumda bizge belgilinin’
ba’ri de joq. Mu’mkin, ol jerde gipotetikalıq elementler bolıwı, olar sapalıq jaqtan bizikinen basqa
fizikalıq elementlerden qurılg’an ha’m ta’biyattın’ basqa nızamlarına bag’ıng’an bolıwı mu’mkin.
Biraq biz ushın olar - bolmaslıq. Amerika kontinentin alayıq. Beruniydin’ boljawına ha’m
Kolumbtın’ sayaxatına deyin Eski dunya (Starıy Svet) ushın bolmıs emes edi. Sonın’ ushın
G’nag’ız bolmısG’ (sobstvennoe bıtie) tu’sinigin ha’m qollanıwdı maqsetke muwapıq keledi dew
bar. Nag’ız bolmıs aktual, bar, ha’zirgi, usı jerdegi bolmıs yag’nıy biz ushın bolmıs. Jiyi-jiyi nag’ız
bolmıstın’ ramkasınan tısqarısındag’ı bolmıs ha’m bolmaslıq bolıp tu’sindiriledi. Ateist ushın
quday
- bolmaslıq, joqlıq, dinge iseniwshi ushın - haqıyqatlıq, reallıq, o’mir su’riwshi.
Ken’ planda o’mir su’retug’ın qubılıs tutas dunya. Du’nya tutaslay alg’anda materiallıqqa
ha’m ruwxıylıqqa, haqıyqat ha’m qıyalıy, mu’mkin (virtuallıq) ha’m reallıq, aktuallıq ha’m
potenciallıq h.t.b. bo’linedi. Haqıyqıy du’nyanın’ tiykarında, basqasha aytqanda haqıyqıy bolmıstın’
tiykarında ne bar. Du’nyanın’ bul formalarının’ barlıg’ın ne birlestiredi. Bul sorawg’a juwap
beriwde filosoflar ha’r turli koncepciyalarg’a iye. Tiykarınan u’sh tu’rli a’hmiyetli koncepciyanı
bo’lip ko’rsetiw mu’mkin. Olar monistlik, dualistlik ha’m plyaralistlik.
Monizm (grekshe -
monus
bir) koncepciyası du’nyanın’ tiykarında bir g’ana baslama barın
tastıyıqlaydı. Bul boyınsha eki bag’dar belgili. Olar materialistlik ha’m idealistlik. Materialistlik
ushın du’nyanın’ tiykarında materiallıq
baslama bar bolsa, idealistler ushın ideallıq baslama,
ideallıq, ruwxıy substanciya bar.
Dualizmnin’ (latınsha -
dualus
eki jaqlı, eki ta’repleme) wa’killeri du’nyanın’ tiykarında eki
o’zinshe, biyg’a’rez baslamalar - materiallıq ha’m ruwxıylıq bar dep tastıyıqlaydı. Ma’selen,
Aristotel dualist boldı. Ol du’nyanın’ tiykarında materiya ha’m forma bar dep tu’sindirip, materiya
uyan’, passiv, al forma aktiv, do’retiwshilik baslamag’a iye dep tusindiredi.
Plyaralizmnin’ (latınsha -
Do'stlaringiz bilan baham: 
