Bul jerde n eritpe degi ulıwma ionlar sanı. Mısalı, CaCL2 duzı eritpede ca2+ ionına hám cl- ionına

Bul jerde n - eritpe degi ulıwma ionlar sanı.

Mısalı, CaCL2 duzı eritpede 1 Ca2+ ionına hám 2 CL- ionına

dissosilanadi, sonday eken bul eritpede ulıwma ionlar sanı (n) 3 ke teń.

Kup negizli kislotalar, tiykarlar, duzlar boskich menen dissosilanadi. Mısalı,

H3 PO4 úsh boskichda kuyidagicha (úsh negizli bulgani ushın ) ionlarǵa

dissosilanadi:

H3 PO4 = H++ H2 PO4 I-boskich (a=24%)

H2 PO4 = H++ HPO4 II-boskich (a=0. 11%)

HPO4 = H++ PO4 III-boskich (a=0. 001%)

Dissosilanishning birinshi boskichi kúshli baradı, ekinshisi kúshsizrok,

úshinshi boskich bolsa júdá kem kúshsiz boladı. Neytral H3 PO4 molekuladan

vodorod ionın ajıratıp alıw keri zaryadlanǵan H2 PO4 ionına salıstırǵanda ańsat,

HPO4 ionınan bolsa H ionın ajıratıp alıw kiyinrok bolıp tabıladı.

Kup negizli kislotalar sıyaqlı, eki hám odan artık valentli metallarning

tiykarları xam boskichli dissosilanadi. Mısalı, Mg (OH) 2 dıń dissosilanishi

kuyidagicha boladı :

Mg (OH) 2  MgOH+ + OH- I - boskich

MgOH+  Mg2+ + OH- II- boskich

Kup negizli kislota hám yukori valentli metall tiykarlarınıń boskichli

dissosilanishi ashqıltım hám tıyanaqlı duzlar payda bulishini kursatadi.

6

Tıykardı neytrallaw ushın kem mikdorda kislota alınǵan bulsa, tıykardıń bir

kism gidroksidi kislota koldigiga almasadı, bunda payda bulgan duz quramında

suw koldigi bulib, ol tıyanaqlı duz payda etedi. Mısalı,

AL (OH) 3 + H2 SO4 = AL (OH) SO4 + 2 H2 O

Bi (OH) 3 + HNO3 = Bi (OH) NO3 + H2 O

Eger tiykardan kem mikdorda alınǵan bulsa, quramında metallǵa

almasmaǵan kislotanıń vodorodı bulgan ashqıltım duz payda bulishi múmkin.

Mısalı :

H3 PO4 + KOH = KH2 PO4 + H2 O

Amfoter elektrolitlar. Suwda kem eriytuǵın metallarning kup

gidroksidlari kislotalı ortalıqta tiykar sıyaqlı, tıyanaqlı ortalıqta bolsa kislota sıyaqlı

reaksiyaǵa kirisiwedi.

Bunday molekulalar eki qıylı: xam kislota, xam tiykar sıyaqlı dissosilanishi

múmkin. Mısalı, Zn (OH) 2 molekulası xam tiykar (I), xam kislota (II) sıyaqlı

dissosilanadi:

(I) ZnOH+ + ON-

 Zn (OH) 2 H+ +HZnO2

- (II)

 

Zn2+ + ON- H+ +ZnO2

2-

Kislota qatnasıwında, yaǵnıy H+ ionları artıkcha bulganda dissosilanish II tipda

barmay I buyicha baradı, ishkor qatnasıwında OH- ionlar artıkcha bulganda I tip

buyicha dissosilanish tuxtab, ionlarǵa bólekleniw II tip buyicha baradı.

Kúshsiz elektrolit eritpelerine tap gomogen sistema teń salmaqlılıqındaǵı

sıyaqlı massalar tásir konunini kullash hám teń salmaqlılıq konstantasi ushın ańlatpa

jazıw múmkin. Mısalı, sirke kislotanıń eritpesinde ionlı teń salmaqlılıq kuyidagi

teńleme menen ańlatpalanadı :

CH3 COOH  CH3 COO- + H+

Teń salmaqlılıq konstantasi kuyidagi kurinishga iye:

7

[ ]

[ ][ ]

3

3

CH COOH

H CH COO

K

 



Bul jerde K- dissosilanish konstantasi dep ataladı. Ol temperaturaǵa boglik bulib,

eritpediń konsentrasiyasiga boglik emes. Bunday konuniyat kúshli elektrolit

eritpelerinde baqlanbaydı. (olarda K konsentrasiya hám temperatura uzgarishi

menen uzgaradi.)

Elektrolitik dissosilanish dárejesi eritpe konsentrasiyasi menen uzgarganligi

ushın kislota hám tiykarlardıń kúshin dissosilanish konstantasi menen xarakterlew

kabul kilingan. Bul konstanta kanchalik kishi bulsa, elektrolit sonshalıq

kúshsiz boladı. Mısalı, sirke kislota (K=1. 76. 10 -5) qumırsqa kislotadan

(K=1. 8. 10 -4) 10 ret kúshsiz bolıp tabıladı: cianid kislotadan (K=4. 79. 10 -10 ) bolsa 2600

ret kúshli bolıp tabıladı.

Eritpe konsentrasiyasi (C), dissosilanish dárejesi (a) hám dissosilanish

konstantasi (K) bir-biri menen Ostvaldning suyultirish konuni orkali

boglanganligiga tıykarlanıp, a ni esaplaw múmkin.

K=C* bunnan a  k / c

Mısalı, kuyidagi teńleme buyicha dissosilanuvchi:HA 

 H++A- bir

negizli kislota HA eritpesiniń konsentrasiyasi -C mol/l ga, dissosiyalanish

dárejesi a ga teń bulsa, teń salmaqlılıq konstantasi

[H+] = C*,[A-] = C*,[HA] = C (1-) ga tung boladı.

K = [H+][A-] / [HA] = C**C / C (1-) = 2 C / 1- kelip chikadi.

Kúshsiz elektrolitlarda a dıń kiymati 1 ge salıstırǵanda júdá kishi: sonıń

ushın (1-a) kiymatini 1 ge teń dep alıw múmkin. Ol túrde yukoridagi ańlatpa

K=a2 C kurinishga iye boladı.

Eritpede ionlar konsentrasiyasi 1 l eritpe degi ionlardıń buyım sanları (molionG'l)

menen ańlatpalanadı. Onı aldın g-ion/l formasında ańlatpalap kelingen, onıń

kiymati 1 l eritpe degi ion massasına teń. Mısalı, 1 g-ion/l SO4

2- massası 1 l

eritpede 96 g SO4

2- ionları bar ekenin kursatadi. Xoziri vaktda g-ion/l ni molion/

l (yamasa mol/l) menen ańlatpalanadı.

8

Iondıń gramm ekvivalenti uglerod birliginde grammda hám san jixatidan bir iondıń ekvivalentine teń bulgan ańlatpası bolıp tabıladı. Mısalı, 1 g-ekv SO42- ion 96/2=48 g teń (ion valentligi nq2 bulgani ushın ) Tájiriybe nátiyjeleri kursatadiki, kúshli elektrolitlarning dissosilanishi massalar tásir konuniga buysunmaydi. Kúshli elektrolitlar eritpelerde ionlarǵa tulik dissosilanadi. (a=1)

Kúshli elektrolit eritpeler spektrlarini urǵanıw eritpede dissosilanmagan molekulalar yukligini tasdiklaydi. Kristallarni rentgenografik urǵanıw (mısalı KCL ni), olar ionlı kristall torǵa iye ekenligin kursatadi. Kristall element eritilganda kristall tor jemiriledi hám ionlar eritpege utadi. Lekin elektr utkazuvchanlikni ulchash kúshli elektrolit eritpelerinde tulik dissosilanish bar ekenligin tasdiklamadi, sebebi eritpelerdiń elektr utkazuvchanligi fakat elektrolitning dissosilanish dárejesine boglik bulmay, ionlardıń háreket tezligine xam boglik bolıp tabıladı. Kúshli elektrolit eritpelerinde ionlar sanı júdá kup hám olar bir-biri menen sonday yakin aralıqta jaylasqanki, olar arasında elektrostatik tartısıw hám itarilish kúshleri payda boladı.

Bunıń nátiyjesinde xar kaysi ion uz átirapında kapustaa-karshi zaryadlı ionlardan ibarat " ion atmosferani" payda etedi hám ol eritpede ionlar háreketine tuskinlik etedi. Bul bolsa elektr utkazuvchanlikni azaytadı. Sol sebepli elektrolitning elektr utkazuvchanligini ulchab tabılǵan dissosilanish dárejesi birdan kishi bulib, onı effektiv yamasa kurinma dissosilanish dárejesi dep ataladı.

Effektiv dissosilanish dárejesiniń kiymati, ionlar arasında uzaro tásir kúshi bulgani ushın, guye elektrolit elektr tokın tap xamma ionlarǵa dissosilangandek utkazishini (" ion jupi" payda bulishini) kursatadi. Ionlar arasındaǵı kúshler eritpediń osmatik basımına, muzlaw hám kaynash temperaturasına, ionlardıń ximiyalıq reaksiyaǵa kirisiw kobilyatiga hám boshka ózgesheliklerge xam tásir etedi.

Kúshsiz elektrolit ózgesheligin xarakterleytuǵın konunlarning matematikalıq ańlatpasın kúshli elektrolitlarga kullash ushın ionlar " aktivligini" yamasa " aktiv konsentrasiyasini" aniklash kerek. Iondıń aktivligi dep, eritpediń málim

9

ózgesheliklerine juwap beretuǵın iondıń effektiv konsentrasiyasi túsiniledi.

Iondıń aktivligi -aion iondıń konsentrasiyasi Cion ga tugri proporsional

aion = f. Cion

Bul jerde: f-proporsionallıq koefficienti (onı aktivlik koefficienti xam

dep ataladı ), aion Cion lar mol/l menen ańlatpalanadı. Ádetde aktivlik koefficienti

birdan kishi hám fakat júdá xam suyultirilgan eritpede 1 ge teń boladı. Bul

túrde aion = Cion Eger f>1 bulsa, ionlar aktivligi olardıń konsentrasiyasidan

kishi boladı.

aion = f Cion

Elektrolit eritpelerinde reaksiya molekulalar arasında barmay, erigen

elementtıń ionları arasında baradı. Elektrolit eritpelerde baratuǵın reaksiyalardı

molekulyar teńleme kurinishida emes, bálki ion teńleme kurinishida úsh

Katorda 1) molekulyar, 2) ion hám 3) ionlar qatnasıwın kursatadigan

teńleme xolida ańlatpalanadı.

Elektrolit eritpelerde reaksiya barıwı ushın :

1) Kiyin eriytuǵın elementlar

2) gazsimon elementlar

3) kem dissosilanuvchi elementlar payda bulishi kerek.

Eger sol elementlar payda bulmasa reaksiya barmaydı

1. Kiyin eriytuǵın birikpediń payda bulishi

BaCL2 + H2 SO4  BaSO4 + 2 HCL

Ba2+ + 2 CL- + 2 H+ + SO4

2-

  BaSO4 + 2 H+ + 2 CL-

Ba2+ + SO4

2-

 BaSO4 

Eger reaksiyada bir neshe kiyin eriytuǵın elementlar payda bulsa, ol túrde

aldın júdá kem eriytuǵın element chukmaga túsedi.

2. Gazsimon elementtıń payda bulishi.

K2 SO3 + 2 HCL  2 KCL + H2 SO3

2 K+ + SO3

2- + 2 H+ +2 CL-

 2 K+ + 2 CL- + H2 O + SO2 

SO3

2- + 2 H+  H2 O + SO2 

10

3. Kem dissosilanuvchi elementlardıń payda bulishi.

KOH + HCL  KCL + H2 O

K+ + OH- + H+ + CL-  K+ + CL- + H2 O

OH- + H+ H2 O

Eritpe degi chukma sırtında erigen elementtıń ionları boladı. Eger

kiyin eriytuǵın birikpediń qandayda bir sanı ion erituvchi menen biriksa, ol túrde

element eriydi.

Pb (OH) 2 + 2 HCL  PbCL2 + 2 H2 O

Pb (OH) 2 + 2 H+ + 2 CL-

 PbCL2 + 2 H2 O

Bul mısalda PbCL2 chukmaga túsedi hám kem dissosilanuvchi suw payda

boladı, nátiyjede Pb (OH) 2 eriydi.

Eger kúshli elektrolit eritpelerin aralastırsak olardıń ionları arasında

kaytar reasiya baradı, yaǵnıy eritpede molekula payda bulmay, bul elektrolitlarning

ionları uzgarmay koladi.

NaCL + KNO3  NaNO3 + KCL

Na+ + CL- + K+ + NO3

-

 Na+ + NO3

- + K+ + CL-

Eritpeler aralastırmastán hám aralastırılǵandan keyin xam eritpede fakat

Na+, K+, CL-, NO3

- ionlar erkin túrde boladı, Lekin eritpe sovitilib, kristallarga

aylanǵanında 4 tuzdıń qospası payda boladı.

Kiyin eriwsheń birikpediń chukmasi sırtında sol chukma menen ionlar

urtasida teń salmaqlılıq júz boladı. Kem eriytuǵın duzǵa massalar tásiri konunini

kullasak.

CaCO3  Ca2+ + CO3

2-

[ ]

[ ][

3

2 ]

3

2

CaCO

Ca CO

K

 

\



Teń salmaqlılıq kattik element (CaCO3) hám eritpe degi ionlardıń tuknashish

sırtında júz bulgani ushın [CaCO3] konsentrasiyasi uzgarmaydi. Uzgarmas

11

temperaturada K[CaCO3] kupaytmasi uzgarmas shama bulgani ushın onı EK

menen ańlatpalanadı :

[Ca2+][CO3

2-] = [CaCO3]. K=const=EK

Kattik fazanıń sırtı daǵı tuyingan eritpe degi kem eriwsheń birikpediń

ionlar konsentrasiyasini kupaytmasi qandayda bir temperaturada uzgarmas kiymat

bulib, elementtıń eriwsheńlik kupaytmasi (EK) dep ataladı.

EKAgCL =[Ag+][Cl-]=1. 73  10 -10

EKBaSO4 =[Ba2+][SO4

2-]=1. 43  10 -9

EKCaCO3 =[Ca2+][CO3

2-]=4. 52  10 -9

EKCuS =[Cu2+][S2-]=6  10 -36

EKHgS =[Hg2+][S2-]=5 10 -52

Eriwsheńlik kupaytmasi kiyin eriytuǵın elektrolitning ulıwma

eriwsheńligi menen boglik bolıp tabıladı. Yukoridagi mosollardan kurinib turıptı, olda, CuS hám

HgS larning eriwsheńligi júdá xam kishi.

Suw molekulasın ilimiy urǵanıw suw júdá kúshsiz elektrolit ekenligin

kursatadi. Ol vodorod kationiga hám gidroksid anioniga kuyidagicha

dissosilanadi:

H2 O  H+ + OH-

Suwdiń 15°S dagi dissosilanish dárejesi 1. 89. 10 ǵa teń. Sonday eken,

55600000 suw molekulasınıń fakat birewi ionlanǵan túrde boladı. Lekin

dissosilanish pirosessining tezligi júdá yukori bulgani ushın ionlar arasında

reaksiya júdá tez baradı. Sol sebepli xam suwdiń dissosilanishi kútá úlken

axamiyatga iye Suwdiń dissosilanish konstantasi

KH2 O=[H+][OH-] / [H2 O] = 1. 8*10 -16 ǵa teń

Eger bir litrda 1000/18=55. 56 buyım suw molekulası bulishini esapqa alsaq,

ol jaǵdayda kuyidagini jazıw múmkin:

12

[H+][OH-] = KH2 O.[H2 O] = 1. 8. 10 -16*55. 56=1. 10 -14

Bul teńleme suwda hám suw eritpelerinde vodorod xamda gidroksid ion

konsentrasiyasining kupaytmasi 22°S de turaqlı kiymat bulib, KH2 O menen

belgileniwin kursatadi.[H+][OH-] = KH2 O = 1. 10 -14 neytral ortalıqta :

[H]=[OH-]=10-7 H+ hám OH- konsentrasiyasining kupaytmasi fakat suw

ushın emes, bálki duz, kislota, ishkorlarining suwlı eritpeleri ushın xam

uzgarmas son bolıp tabıladı. Bul san suwdiń ion kupaytmasi dep ataladı. Suwdiń ion

kupaytmasidan paydalanıp xar kanday reaksiya ortalıqın (neytral, kislotalı,

ishkoriy) vodorod ionları konsentrasiyasi menen kursatish múmkin. Bunıń

ushın kuyidagi esaplaw atqarıladı :

[ ]

10

; [ ]

[ ]

10

[ ]

14 14











  

H

OH

OH

H

Xar kanday suwlı ortalıqtı xarakterlew ushın vodorod ionı konsentrasiyasi

urniga bul konsentrasiyaning dawıslı logarifm kiymatidan paydalanıw talay kulay.

Ol rN menen belgilenip vodorod kursatkich dep ataladı : pH=-lg[H+]. Mısalı, eger

[H+]=10-5 bulsa, pH=-lg10 -5=5 boladı. Eritpediń pH=3 ke teń bulsa, kúshli

kislotalı, pH<7 bulsa, kúshsiz kislotalı, pH=7 bulsa, neytral, pH>7 bulsa,

ishkoriy qasiyetti kórinetuǵın etedi.

Eger suw ionlarınan biri duz ionları menen boglanib, teń salmaqlılıq buzilsa, bul

boshka suw molekulasın dissosilanishga alıp keledi, eritpede boshka iondıń

konsentrasiyasi artadı hám nátiyjede eritpe kislotalı yamasa ishkorish ortalıqǵa iye

boladı. Duzlar gidrolizlanishining sebebi sonda, tuzdıń kation hám anionlari

suwdaǵı H+ hám OH- ionların boglab kem dissosilanadigan elementlar payda etiwi

sebepli H2 OH+ + OH- teń salmaqlılıqı ung tárepke jıljıydı. Gidroliz reaksiyasın

jazıwda xamma vakt kúshsiz elektrolit koldigi gidrolizga dús keliwin

esten shıǵarmaw kerek. Sebebi, derlik xamma duzlar kúshli elektrolitlar bolıp tabıladı. Ion

teńlemede kem dissosilanuvchi, gazsimon hám chukmaga túsetuǵın elementlar

molekula kurinishda jazıladı. Reaksiyanıń molekulyar hám ion teńlemesin

13

jazıw gidroliz prosessini tulik kursatadi. Kuyidagi tiykar hám kislotalardan payda

bulgan duzlar gidrolizga ushraydı.

1. Kúshli tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bulgan duzlar.

Mısalı,

Na3 PO4 + H2 O  Na2 HPO4 + NaOH

3 Na+ + PO4

3- + H2 O  2 Na+ HPO4

2- + Na+ + OH-

PO4

3- + H2 O  HPO4

2- + OH-

Kúshli tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bulgan duz gidrolizlanganda

ashqıltım duz hám ishkor payda boladı :

Na2 HPO4 + H2 O  NaH2 PO4 + NaOH

HPO4

2- + H2 O  H2 PO4

- + OH-

Eritpede erkin túrde ishkor yigilib kolgani ushın gidroliz kichsiz kislota

payda bulguncha dawam etpeydi.

2. Kúshsiz tiykar hám kúshli kislotadan payda bulgan duzlar

Eger kation hám anion bir valentli bulsa, gidroliz nátiyjesinde tiykar hám kislota

payda boladı :

NH4 NO3 + H2 O  NH4 OH + HNO3

NH4

+ + H2 O  NH4 OH + H+

Kation kup valentli anion bir valentli bulsa, gidroliz nátiyjesinde tıyanaqlı duz hám

kislota payda boladı :

ALCL3 + H2 O  AL (OH) CL2 + HCL

AL2+ + H2 O  [AL (OH) ]2+ + H+

Eger suw júdá xam kup bulsa gidroliz dawam etedi:

AL (OH) CL2 + H2 O  AL (OH) 2 CL + HCL

[AL (OH) ]2+ + H2 O  [AL (OH) 2]+ + H+

Eritpede H+ ionları yigilgani ushın gidproliz kúshsiz tiykar payda bulguncha

dawam etpeydi.

14

Kation bir valentli, anion kup valentli bulgan túrde gidroliz nátiyjesinde NQ

ionı hám ashqıltım duz payda boladı :

(NH4) 2 SO4 + H2 O  NH4 HSO4 + NH4 OH

NH4

+ + H2 O  NH4 OH + H+

Kation hám anion kup valentli bulganda gidroliz nátiyjesinde tıyanaqlı duz hám

kislota payda boladı.

Fe2 (SO4) 3 + 2 H2 O  2 Fe (OH) SO4 + H2 SO4

Fe3+ + 2 H2 O  [Fe (OH) ]2+ + 2 H+

3. Kúshsiz tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bulgan duzlar.

Eritpe reaksiyası tiykar hám kislotanıń salıstırmalı kúshine boglik boladı.

Mısalı, ammoniy asetatning gidroliz reaksiyasın kuraylik:

CH3 COONH4 + H2 O  CH3 COOH + NH4 OH

CH3 COO- + NH4

+ + H2 O  CH3 COOH + NH4 OH

Bul reaksiyada ortalıq neytral (pH=7), sebebi gidroliz nátiyjesinde payda

bulgan ónimlerdiń dissosilanish konstantalari bir-birine derlik teń:

KNH4 OH =1. 79. 10 -5; KCH3 COOH=1. 75. 10 -5

Gidrolizga dus kelgen duz molekulaları sanınıń ulıwma erigen duz

molekulaları sanına qatnası tuzdıń gidroliz dárejesi (β) dep ataladı.

Ol konsentrasiyaga boglik bulib suyultirilishi menen artadı. Mısalı,

Na2 SO3 ni 0. 1 n eritpesiniń β=4. 5, 0. 001 n eritpesiniki bolsa β=34 boladı.

Elektrolitik dissotsilanish teoriyası

Bul teoriyanı 1887 jılda shved alımı S. Arrenius jaratqan. Onıń

mánisi tómendegilerden ibarat :

1. Elektrolitlar suwda erigende oń hám keri zaryadlı ionlarǵa

ajraladi`. Bul processni elektrolitik dissotsiasiya dep ataladı.

2. Elektr tokı tásirinde oń zaryadlı ionlar katodga, keri zaryadlı

ionlar anodga tartıladı. Usınıń sebepinen olardı uyqas túrde kationlar hám

anionlar dep ataladı.

3. Dissotsiasiya qaytar process bolıp tabıladı.

15

Eritpesi yamasa suyıqlanmasi elektr tokın ótkeretuǵın elementlardı elektrolitlar dep ataladı. Elektrolitlarga duzlar, kislotalar, tiykarlardıń suwdaǵı eritpeleri kiredi.

Eritpesi elektr tokın ótkermeytuǵın elementlardı noelektrolitlar dep ataladı. Noelektrolitlarga kislorod, qumsheker, spirt, mochevina sıyaqlı elementlardıń suwdaǵı eritpeleri kiredi.

Arrenius teoriyasınıń kemshiligi sonda, ol erituvchi hám erigen element bóleksheleriniń óz-ara tásirlashuvini esapqa almaydı. negizinde, eritpede ionlar erkin halda emes, bálki gidratlangan halda boladı.

KA + nH2 O  K + (H2 O) x + A - (H2 O) n-x

Mısalı, vodorod ionı eritpede gidroksoniy ionı jaǵdayında bolıwı anıqlanǵan.

H+ + H2 O  H3 O+

NH3 +H2 O  [NH4]OH

Qutbli kovalent baylanısıwlı elementlar molekulalaridagi atomlar arasındaǵı baǵ qutbli suw molekulaları tásirinde bosanıwadı hám dissotsiasiya júz beredi.

HCl (g) + nH2 O  H (H 2 O) + + Cl (H2 O)- n-1

Erituvchining ionlar arasındaǵı tartıs kúshin susaytirish ózgesheligine dielektrik ótkezgishlik dep ataladı. Dielektrik ótkezgishlik sol ortalıqta zaryadlar arasındaǵı tartıs kúshi vakuumdagiga salıstırǵanda neshe ret kúshsiz ekenligin kórsetedi. Kulon nızamına qaray e 1 hám e 2 zaryadlar arasındaǵı aralıq r bolsa, olar arasındaǵı tartıs kúshi Q tómendegishe anıqlanadı :

e 1 * e 2

Q = --------

E * r2

E - erituvchining dielektrik ótkezgishligi.

16

Formuladan kórinip turıptı, olda, áyne erituvchi ushın E qansha úlken bolsa, tartıs kúshi sonsha kishi boladı. Suwdiń dielektirik turaqlılıǵı eń úlken (E = 81 ).

6. 5. Dissotsialanish dárejesi

Ionlarǵa bóleklengen molekulalar sanınıń ulıwma molekulalar sanına qatnası dissotsiyalanish dárejesi dep ataladı.

n

= --------

N

- dissotsialanish dárejesi; n-ionlarǵa bóleklengen molekulalar sanı ; N- ulıwma molekulalar sanı.

Kúshli elektrolitlar eritpesinde molekulalar ionlarǵa tolıq dissotsialangan. Olarda  dıń ma`nisi 30 % ten joqarı boladı. Kúshli elektrolitlarga:

- kúshli kislotalar HCl, HBr, HJ, HNO3, H2 SO4, HClO4, HMnO4, H2 CrO4, HClO3, H2 Cr2 O7 lar kiredi;

- kúshli tiykarlarǵa I hám II gruppa metallarining tiykarları olnishi múmkin Be (OH) 2 hám Mg (OH) 2 den tısqarı ;

- barlıq suwda eriwsheń duzlar da kúshli elektrolitlarga kiredi. Birpara elektrolitlarning 0, 1 n eritpeleri ushın dissotsilanish dárejesi tómendegi 12- kestede keltirilgen.

Bul bahalarǵa qaray elektrolitlar kúshi tuwrısında juwmaq shıǵarıw múmkin.

Kúshsiz elektrolitlar ushın dissotsiyalanish dárejesi 3% ten kem bahaǵa iye boladı. Kúshsiz elektrolitlarga:

- barlıq organikalıq kislotalar (R-COOH) hám tiykarlar (R-NH2; R2 NH ;R3 N);

- kúshsiz tiykarlar (1 hám 11 gruppa tiykarǵı toparı metallaridan basqa barlıq metallar gidroksidlari; NH4 OH

17

- birpara anorganik kislotalardı : H2 S, HNO2, H2 SiO3, H2 CO3, HClO, HCN, H2 SO3 alıw múmkin.

12 -keste. 18 oS de elektrolitlaning 0, 1 n eritpeleri ushın dissotsialanish dárejesi

Elektrolit

, %

Elektrolit

, %

H2 S

HgCl2

NH4 OH

CH3 COOH

HF

H3 PO4

H2 S03

CuSO4

MgSO4

H2 SO4

K2 SO4

0, 07

1, 0

1, 34

1, 34

8, 5

27

34

38

42

58

72

HNO3

HI

HCl

KOH

NaOH

KCl

NaCl

NaNO3

Ba (OH) 2

CaCl2

Ca (OH) 2

92

92

91

91

91

86

86

83

77

75

75

13- keste. Birpara elektrolitlarning dissotsilanish konstantalari (25 oS de)

Kislotalar

k

Tiykarlar

k

HCN

HNO2

H2 S

H2 CO3

H3 PO4

7, 2*10 -10

4*10 -4

k1=1*10 -7

k2=2, 5*10 -3

k1=4, 5*10 -7

k2=4, 8*10 -11

k1=7, 1*10 -3

k2=6, 2*10 -8

k3=5*10 -10

NH4 OH

Ca (OH) 2

Zn (OH) 2

Pb (OH) 2

NH2 OH

N2 H4

CH3 NH2

1, 76*10 -5

4*10 -2

k1=4, 4*10 -5

k2=1, 5*10 -9

k1=9, 6*10 -4

k2=3*10 -8

1*10 -3

3*10 -6

4, 4*10 -4

18

HCOOH

CH3 COOH

1, 4*10 -4

1, 74*10 -5

C6 H5 NH2

C5 H5 N

3, 8*10 -10

1, 70*10 -9

Dissotsialanish procesi eritpe konsentraciyasına, elektrolit tábiyaatına hám temperaturaǵa baylanıslı. Temperatura artpaqtası dissotsialanish dárejesin ma`nisi joqarı bolıwına alıp keledi. Kúshsiz elektrolitlar ushın dissotsialanish dárejesi konsentrtasiya kamaysa artadı (14 keste).

14- keste. 25 oS de sirke kislota eritpesi ushın dissotsialanish dárejesiniń eritpe konsentraciyasına bo'g'liqligi

C, M

0, 2

0, 1

0, 05

0, 01

0, 005

0, 001

, %

0, 95

1, 40

1, 90

4, 20

6, 00

12, 40

Dissotsialanish procesin dissotsialanish konstantasi menen klassifikaciyalaw múmkin. Kislota hám tiykarlardıń dissotsialanish konstantalari 13- kestede keltirilgen:

HNO2 = H+ + NO2 -

[H+ ]*[ NO2 -]

K= ----------------------

[HNO2]

[H+] hám [NO2-]- ionlardıń molyar konsentraciyası ;

[HNO2] dissotsiyalanmagan ionlardıń konsentraciyası.

Dissotsialanish konstantasi ózgermeytuǵın temperaturada ionlar konsentraciyası kóbeymesiniń teń salmaqlılıqtaǵı áyne elektrolit konsentraciyasına qatnası bolıp tabıladı.

19

K elektrolit tábiyaatı hám temperaturaǵa baylanıslı. K ma`nisi qansha kishi bolsa elektrolit kúshsiz esaplanadı. Birpara kúshsiz elektrolitlarning dissotsialanish konstantasi ma`nisi kestede keltirilgen.

Dissotsialanish dárejesi menen dissotsialanish konstantasi arasında tómendegi baylanısıw bar:

Eger [ H+ ]= *C ; [ NO2 -]= *C; [HNO2]= (1- ) *C

*C*C 2*C 2*C

K= ---------------= ----------; K=-----------.

( 1 - ) *C 1 -  1 - 

Bul teńleme Ostvaldning suyultirish nızamın ańlatiwshı teńleme dep ataladı.  qanshellilik úlken bolsa K dıń ma`nisi de sonsha joqarı boladı.

Júdá kúshsiz elektrolitlar ushın 1 -  = 1 bolsa, K= 2*C bahaǵa teń boladı. 

= K/C; Eger konsentraciya 100 ret kamaysa, dissotsialanish dárejesi 10 ret artadı.

6. 6. Eriwsheńlik kóbeymesi

Qıyın eriytuǵın elementlardıń (CaSO4, AgCl, BaSO4 hám basqalar ) to'yingan eritpesinde shókpe menen erigen element ionları ortasında teń salmaqlılıq qarar tabadı. Mısalı, 25 oS de CaSO4 eritpesinde:

CaSO4 (q) = Ca2+ (s) + SO4 2-(s)

[Ca2+ ]* [ SO4 2-]

K= ------------------------

[CaSO4]

Kasrning bólimindegi K* [CaSO4]= K1 ózgermeytuǵın baha bolıp onı

eriwsheńlik kóbeymesi (EK) dep ataladı.

20

Áyne temperaturada qıyın eriytuǵın elementlardıń to'yingan eritpesinde ionlar konsentraciyaları kóbeymesi ózgermeytuǵın san bolıp sol elementtıń eriwsheńlik kóbeymesi dep ataladı.

EK- temperaturaǵa baylanıslı bolǵan shama.

EK= [Ca2+] *[SO42-]= 2, 25*10 -4

Júdá kóp elementlar ushın EK ma`nisi berilgen ( 15- keste) hám ol elementlardıń eriwsheńligin esaplawlarda isletiledi. Tómendegi kestege kóre eń jaman eriytuǵın birikpe HgS deyiw múmkin.

Qatar farmatsevtik preparatlar analizinde cho'ktirish usılı keń qollanıladı, bul usıl jaman eriytuǵın elementlardıń eriwsheńligine tiykarlanǵan. Klinikalıq analizde de peshob quramın anıqlawda, as qazan shirasi tekserilgende, qan quramı hám sanitariya - gigiyna tekseriwlerinde cho'ktirish usılı keń kólemde isletiledi.

15- keste. 25 oS de birpara qıyın eriwsheń duzlardıń eriwsheńlik kóbeymesi

Birikpeler

Eriwsheńlik

kóbeymesi

Birikpeler

Eriwsheńlik

kóbeymesi

CaSO4

CaCO3

BaSO4

AgCl

MnS

AgBr

AgI

2, 25*10 -4

5*10 -9

1, 1*10 -10

1, 8*10 -10

2, 5*10 -10

6*10 -13

1*10 -16

Zn (OH) 2

FeS

Cu (OH) 2

ZnS

CuS

Cu2 S

HgS

1*10 -17

5*10 -18

2, 2*10 -20

1*10 -23

6*10 -36

1*10 -48

1*10 -52

21

Elementlardıń suwdaǵı eriwsheńligi jáne onıń júzimsik tásiri arasında baylanıslılıq bar. Eger organizmge Al3+ kiritilse erimeytuǵın fosfatlar payda bolıwı esabına raxit payda boladı.

Ionlı reaksiyalar hám ionlar teń salmaqlılıqınıń jılısıwı

Barlıq elektrolitlar qatnasıwında orınlanatuǵın reaksiyalar ionlar arasında ámelge asadı. Bunday reaksiyalar ionlı reaksiyalar bolıp tabıladı. Ion almasınıw reaksiyalarına tómendegiler kiredi:

1. Neytrallanıw reaksiyaları. Kislota hám tiykarlardıń óz-ara tásiri sebepli duz hám suw payda bolıw reaksiyası bolıp tabıladı:

2 NaOH+H2 SO4=Na2 SO4+2 H2 O (reaksiyanıń molekulyar teńlemesi)

2 Na++2 OH-+2 H++SO42-=2 Na++SO42-+2 H2 O (tolıq ionlı teńleme)

OH-+H+=H2 O (qısqartirilgan ionlı teńleme)

2. Reaksiya waqtında kúshsiz elektrolitlarning payda bolıwı da ion almasinuv reaksiyaları sebepli júz baladı :

KCN+HCl=HCN+KCl

K++CN-+H++Cl-=HCN+K++Cl-

CN-+H+=HCN

3. Reaksiya dawamında jaman eriytuǵın elementlar payda bolıwı júz bersa:

Na2 CO3+CaCl2=CaCO3+2 NaCl

2 Na++CO32-+Ca2++2 Cl-=CaCO3+2 Na++2 Cl-

CO32-+Ca2+-=CaCO3

4. Birpara reaksiyalarda reaksiya basında alınǵan shókpe reaksiya dawamında eritpege ótiwi múmkin. Bul waqıtta eriwsheńlik jaqsılanadı yamasa reaksiya dawamında gaz element payda bolıwı gúzetiledi.

CaCO3+2 HCl =CaCl2+H2 O+CO2 

22

CaCO3+2 H++2 Cl- =Ca2++2 Cl-+H2 O+CO2 

CaCO3+2 H+ =Ca2+-+H2 O+CO2 

AgCl+2 NH4 OH=[Ag (NH3) 2]Cl+2 H2 O

AgCl+2 NH4 OH=[Ag (NH3) 2]++Cl-+2 H2 O

FeS+2 HCl=FeCl2+H2 S

FeS+2 H++2 Cl- =Fe2++2 CI-+H2 S

FeS+2 H+=Fe2+ +H2 S

5. Reaksiya waqtında gaz elementlardıń payda bolıwı arqalı da ion almasınıw reaksiyaları júzege keledi:

Na2 SO3+2 HCl=2 NaCl+H2 O+SO2

Na2++SO32-+2 H++2 Cl- =2 Na++Cl-+H2 O+SO2

SO32-+2 H+ =H2 O+SO2

6. Reaksiya dawamında kompleks birikpeler payda bolsa :

CuCl2 +4 NH4 OH=[Cu (NH3) 4]Cl2+4 H2 O

2 Al+6 NaOH+6 H2 O=2 Na3[Al (OH) 6]+3 H2

2 Al+6 Na++6 OH-+6 H2 O=6 Na++[Al (OH) 6]3-+3 H2

2 Al++6 OH-+6 H2 O=[Al (OH) 6]3-+3 H2

BiI3 +KI=K[BiI4]

BiI3 +K++I-=K++[BiI4]-

BiI3 + +I-=[BiI4]-

Ionlar arasındaǵı reaksiyalar mudami teń salmaqlılıqta boladı. Eger sirke kislota eritpesine nariy asetat qasılsa teń salmaqlılıq shepke, yaǵnıy molekulalar payda bolıwı tárepine qaray jıljıydı :

CH3 COOH  CH3 COO-+H+

Eritpege kúshsiz elektroliti menen birdey ionǵa iye bolǵan elektrolit qosılsa teń salmaqlılıq kúshsiz elektrolitning dissotsiyalanish dárejesi azayıw tárepine qaray jıljıtıladı. Eger, sirke kislota eritpesine qandayda bir kúshli kislota,

23

mısalı, HCl qosılsa teń salmaqlılıq ionlar konsentraciyasın azayıwı (shepke) tárepine qaray jıljıydı.

Ionlar konsentraciyası artpaqtası ushın bul eritpege sıltı qosıw kerek boladı.

Kem eriytuǵın duz MnS (q) xlorid kislotada eritilsa eriw procesi ańsat júz boladı : MnS (q) + 2 HCl = MnCl2 + H2 S

MnS (q) + 2 H+ = Mn2+ + H2 S

Eriwsheńlik kóbeymesine kóre EK MnS =2, 5*10 -10 ǵa teń. KH2 S=6*10 -22. Sol sebepli teń salmaqlılıq o'nga surilgan.

Sonday teń salmaqlılıq mıs sulfidi hám xlorid kislota eritpesi arasında júz bolıwı kuzatilsa:

CuS (q) + 2 HCl = CuCl2 + H2 S

EK CuS= 6*10 -36 ; bul baha H2 S dıń dissotsiyalanish konstantasidan talay kishi sol sebepli teń salmaqlılıq bul processda shepke jıljıǵan. Mıs sulfidi xlorid kislotasında erimeydi.

Geyde gidroliz reaksiyalaridagi teń salmaqlılıqtı jılısıwına da ionlardıń qasılıwı tásir etedi:

FeCl3+H2 OFeOHCl2+HCl

Fe3++3 Cl-+H2 O  FeOH2++2 Cl-+H++Cl-

Fe3++H2 O  FeOH2+ + H+

Teń salmaqlılıqtı ońǵa qózǵaw ushın suyultirish yamasa H+ ionların bólew, yaǵniy sıltı qosıw kerek. Teń salmaqlılıqtı shepke surulishi ushın bolsa eritpe degi H+ ionların kóbeytiw talap etiledi.

Neytrallanıw reaksiyaları laboratoriyalarda as qazan shirasi kislotalıǵın anıqlawda, xlorid, sulfat, barat kislota sıyaqlı anorganik kislotalardı anıqlawda, sirke, benzoy, limon, salitsilga uqsas organikalıq kislotalarınıń muǵdarlıq anıqlaw ushın isletiledi.

24

Suwdiń ion kóbeymesi

Suw da kúshsiz elektrolitlarga kiredi. Suw molekulası az bolsada ionlarǵa dissotsilanadi:

H2 O  H++OH-

Suw ushın dissotsiyalanish konstantasining ma`nisi jazılsa :

[H+]*[OH-]

Kd= -------------- = 1, 8*10 -16 (200 S de)

[ H2 O]

Eger sol baha tiykarında [H+]*[OH-] kóbeytpe tapılsa, ol suwdiń ion kóbeymesi dep ataladı.

Kw= [H+]*[OH-]= Kd*[H2 O]= 1, 8*10 -16*1000/18= 1*10 -14

Kw - suwdiń ion kóbeymesi ; Kd= 1, 8*10 -16

Eger eritpede vodorod hám gidroksil ionları konsentraciyası teń

[H+] =[OH-] bolsa ortalıq neytral esaplanadı. Bunda [H+]= [OH-] = 10 -7 mol/l ga teń boladı.

Eger ortalıq kislotalı bolsa vodorod ionları konsentraciyası gidroksil ionları konsentraciyasınan den úlken bolıp [H+]  10 -7 boladı.

Eger ortalıq sıltıiy bolsa vodorod ionları konsentraciyası gidroksil ionları konsentraciyasınan kishi bolıp,[H+]  10 -7 boladı.

Lekin vodorod ionları konsentraciyası arqalı esaplawlarda júdá kishi sanlar isletilingeni ushın bunday esaplar ádewir qıyınshılıqlar júzege keltiredi. Esaplawlardı ańsatlastırıw ushın vodorod kórsetkish yamasa pH qabıl etilgen.

vodorod kórsetkish yamasa pH dep, vodorod ionları konsentraciyasınıń teris belgi menen alınǵan o'nli logarifmi túsiniledi.

pH = - lg [H+]

Soǵan uqsas pOH= - lg [OH-]

25

Taza suwdiń pH ma`nisi pH= - lg[10-7]= -(-7) lg 10= 7 ge teń.

Esaplawlarǵa kóre kislotalı ortalıq ushın pH ma`nisi 0 den 7 ge shekem ózgeredi.

Sıltıiy ortalıqta bolsa pH ma`nisi 7 den 14 ke shekem bolǵan sanlardı qabıl etedi.

[H+]*[OH-]= 10 -14 baha logarifmlansa, ol jaǵdayda pH + pOH = 14 ke teń.

Aqırǵı teńleme pH málim bolsa pOH ni yamasa terissin tabıwǵa múmkinshilik beredi.

Indikatorlar haqqında túsinik

Eritpe degi vodorod ionları konsentraciyasına qaray óz reńin ózgertiretuǵın elementlar indikator dep ataladı. Indikatorlar bir reńli yamasa eki reńli indikatorlarga bólinedi. Mısalı, lakmus eki reńli indikatorga kiredi, sebebi ol óz reńin kislotalı ortalıqta da hám sıltıiy ortalıqta da ózgertiredi.

Fenolftalein indikatori bir reńli indikator bolıp tabıladı. Bul indikator óz reńin tek sıltıiy ortalıqta ózgertiredi.

Universal indikator bir neshe indikatorlar kompleksinen ibarat bolıp onı reńi ádewir keń shegarada ózgeredi. Reńli keste menen salıstırıw arqalı bul indikator pH ni 0 den 14 ke shekem ±1 anıqlıqta tabıwǵa múmkinshilik beredi.

Házirgi waqıtta elektrometrik hám kolorimetrik usılda pH ni anıqlaw usılları talay anıq usıllardan esaplanadı.

pH dıń medicinalıqtdagi áhmiyeti. Biologiyalıq suyıqlıqlar, toqımalar pH ma`nisi ózgermeytuǵın bahaǵa iye boladı. Tómendegi kestede b'zi biologiyalıq suyıqlıqlardıń pH ma`nisi keltirilgen. Bul kestege kóre adam organizmindegi túrli suyıqlıqlardıń pH ma`nisi ádewir keń shegarada ózgeredi. As qazan shirasining pH ma`nisi 1 ge jaqın bolǵan halda qan sarısuwınıń pH ma`nisi 7, 4 ekenligi málim.

26

Qan daǵı, omırtqa tekshesi-, mıy suuyqligining pH ma`nisi, jasları, as qazan shirasi turaqlı pH ma`nisine iye. Biologiyalıq suyıqlıqlarda pH dıń turaqlılıǵı bufer sistemalar sebepli ustap turıladı.

Geyde toqimalarda ketip atırǵan reaksiyalardaǵı fermentlerdiń biologiyalıq aktivligi suyıqlıqlardıń pH (16 -keste) ma`nisine baylanıslı. As qazan shirasi fermenti pepsinning aktivligi pH=1 eń aktiv esaplanadı. Beloklar hám peptidlar girolizini kúshaytiradigan as qazan astı bózi - tripsin hám ximiotripsinning aktivligi kúshsiz sıltıiy ortalıqta joqarı bolıp tabıladı.

16 - keste. Birpara biologiyalıq suyıqlıqlardıń pH ma`nisi

Biosyuqliklar

Normdagi pH

Biosuyuqliklar

Norma daǵı pH

Teri (kletkalar ishi, hár túrlı qatlamlar

Sidik

Tufuk

As qazan shirasi

As qazan astı bezi shirasi

6, 2-7, 5

4, 8-7, 5

6, 35-6, 85

0, 9 -1, 1

7, 5-8, 0

Jińishke ishek

Ot pufagi

Omırtqa -mıy

suyıqlıǵı

Jasları

Sút

Qan sarısuwı

7, 0-8, 0

6, 6 -6, 9

7, 40+0, 05

7, 40+0, 1

6, 6 -6, 9

7, 4+0, 05

Qan daǵı pH dıń ádetdegi jaǵdaydan (pH=7, 4) kislotalı ortalıqqa qaray ózgeriwi atsidoz dep ataladı. Eger ózgeris sıltıiy ortalıqqa qaray barsa alkaloz dep ataladı.

As qazan shirasining ortalıǵın anıqlaw klinikalıq tekseriwlerde úlken áhmiyetke iye esaplanadı.

Kislota hám tiykarlar to'grisidagi zamanagóy tassavurlar

27

Arrenius teoriyasına kóre kislotalar dissotsiyalanganda H+ kationi payda etetuǵın elementlar bolıp tabıladı. Tiykarlar dissotsiyalanganda OH- anoioni payda boladı.

Jaǵdayǵa qaray da H+ hám da OH- anioni payda etetuǵın elementlar amfoter elektrolitlar dep ataladı.

Lekin bunday qarawlar ádewir kemshiliklerge iye bolıp, olardan eń áhmiyetlileri:

- dissotsilanish sebebin hám bunda erituvchining ornı esapqa alınbaǵan ;

- kislota hám tiykarlardıń tariypi da júdá tuwrı emes. Sonday organikalıq elementlar bar (sulfadimezin) olar vodorod ionı ajratmaydi, lekin kislota ózgesheliklerine iye;

- usı waqıtta trimetilamin, geksametilentetramin, amidopirin sıyaqlı birikpeler gidroksil toparına iye emes, lekin tiykar ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi;

- bul teoriyanı suwsız elektrolitlar hám de kúshli elektroltlarga qollap bolmaydı.

Brensted-Louri tariypi. Eger sistema ózinden proton ajratsa (protonlar donori) kislota, eger ózi proton menen biriksa tiykar esaplanadı. Sonday eken, neytrallanıw reaksiyası protonning kislotadan tıykarǵa ótiwi menen júz boladı. Protonni joǵatıp kislota tıykarǵa aylanadı, sebebi payda bolǵan element proton biriktirip kislotaǵa aylanadı.

A1 = B1 + H+

Kislota Tiykar Proton

B2 + H+ = A2

Tiykar Proton Kislota

A1 + B2 = A2 + B1

Kislota Tiykar Kislota Tiykar

28

Neytrallanıw reaksiyası protonga ıyelew ushın ketetuǵın konkurent reaksiya bolıp tabıladı. A1 hám B2 tutas sistema dep ataladı. Kislota hám tiykarlar neytral molekulalar, oń yamasa keri ionlar bolıwı múmkin.

Kislota Tiykar

CH3 COOH = H+ + CH3 COO-

NH4 + = H+ + NH2 -

H2 PO4- = H+ + HPO42-

Al (H20 ) 63+= H+ + [Al (H2 O) 5 OH] 2+

Brensted -Louri tariypiga kóre suw amfoter elektrolit esaplanadı. Sebebi ol kúshli tiykarlar qatnasıwında ózin tiykar, kúshli kislotalar qatnasıwında tiykar ózgesheligin kórinetuǵın etedi.

NH3+ H2 O = NH4+ + OH-

HCl+ H2 O = H3 O+ + Cl-

Barlıq bul processler teń salmaqlılıqta bolıp elementlardıń proton beriw qábiletine baylanıslı. HCl eritpesinde teń salmaqlılıq o'nga surilgan, sebebi HCl protonlarni donori esaplanadı. Cl- HCl salıstırǵanda kúshsiz tıykar bolıp tabıladı. NH3

qatnasıwında kúshsiz kislota H20 ǵa kúshli tiykar OH- tuwrı keledi.

Erituvchilar sisteması tariypi. Bul tariypga kóre kislota áyne erituvchida kation payda etetuǵın element bolıp tabıladı.

H2 O + H2 O = H3 O+ + OH-

NH3 (s) + NH3 (s) = NH4+ + NH4-

H2 SO4 + H2 SO4 = H3 SO4+ + HSO4-

100% 100%

Erigende óz kationlarini konsentraciyasın asıratuǵın erituvchilar kislotalar, óz anionlari konsentraciyasın asıratuǵın erituvchilar tiykarlar dep ataladı. Kóplegen reaksiyalar eritpede ketkeni ushın bunda erituvchini ózgesheliklerin biliw júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Quramında proton tutqan hám ozmi yamasa ko'pmi kislota ózgesheligine iye bolǵan erituvchilar proton erituvchilar dep ataladı. Proton erituvchilar óz-ózinen

29

ionlasha aladı (H2 O, H2 SO4 hám basqalar ). Proton erituvchilarda erigen element bóleksheleri tekǵana erituvchi bóleksheleri bálki autodissotsilanish processinde júzege kelgen kation hám anionlar menen oralǵan.

Aproton erituvchilar retinde qutbliligi kem yamasa kúshsiz qutblangan dissotsilanmaydigan lekin kúshsiz solvatasiyga ushraytuǵın suyıqlıqlar kiredi (CCl4, C6 H6 hám basqalar ).

Dissotsiyalanmaydigan lekin kúshli solvatlanadigan qutbli erituvchilar (qapırıqetilformamid, qapırıqetilsulfoksid hám basqalar ) hám de kúshli qutblangan autodissotsilanadiga erituvchilar kiredi (POCl3, BrF3 hám basqalar ).

Lyuis tariypi. Luis usınısına kóre kislota elektron jup akseptorlaydigan element, tiykar bolsa elektron jup beretuǵın element bolıp tabıladı. Kislota hám tıykardıń óz-ara tásiri donor aktseptor mexanizm boyınsha baradı :

H3 N: + AlCl3 =H3 N+-AlCl3-

Ammiak bólintuǵın elektronlar jupine iye bolǵanı ushın tiykar boladı, koordinatsion to'yinmagan molekula AlCl3 kislota esaplanadı.

Lyuis pikrine qaraǵanda barlıq ádetdegi ligandlar ( NH3, CN-, F-, Cl-, SO42-, H20 hám basqalar ) tiykarlar esaplanıp, barlıq metallarning ionları kislotalar bolıp tabıladı. Metall ionınıń ligandga munasábeti lyuis kislotalıǵı dep ataladı. Áyne jaǵdayda ligandning metall ionı menen baǵ payda etiw qábileti lyuischa tiykarlıq dep ataladı. Lyuisning kislotalıǵı hám tıyanaqlıǵı jupiniń tábiyaatına qaray ózgeriwi múmkin.

Metall ionlarınıń ligandga munasábetine qaray ekige bolıw múmkin. Birinshi gruppa metallar jeńil ligandlar menen donor akseptor mexanizm boyınsha eń turaqlı baǵ payda etiwi múmkin. Bul bog'ning bekkemligi ligandning massası artqan tárepke azayadı (F-, Cl-, Br-, I-, NR2, R3 P, R3 As, R3 Sb).

I gruppaǵa sıltıiy hám sıltıiy jer metallarining ionları kiredi, sonıń menen birge Ti3+, Fe3+, Co3+, Al 3+. Bul gruppa metall ionları (kislotalar ) kem

30

qutblanadi hám jeńil hám de kem qutblanadigan ligandlar (tiykarlar ) menen tásirlesedi. Bunday kislota hám tiykarlar qattı esaplanadı.

II gruppaǵa salmaqli metallar ionları kiredi. Mısalı, Hg2+, Hg22+, Pt2+, Pt4+, Ag+, Cu+ ionları kiredi. Bul gruppa metall ionları hám ligandlari úlken kólemge iye, ańsat qutblanadi. Áne sonday kislota hám tiykarlar jumsaq esaplanadı.

Aktivlik, aktivlik koffisienti. Eritpediń ion kúshi.

Kúshli elektrolitlar. Kúshli elektrolitlar eritpelerinde ionlar konsetratsiyasi joqarılıǵı sabali eritpe degi elektrostatik tásir talay kucli esaplanadı. Kúshli elektrolitlar teoriyası P. Depay hám E. Xyukkel tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, ionlar arasındaǵı elektrostatik tásirdi eritpe ózgesheliklerine tásirin túsintiredi.

Bul teoriya tiykarında hár bir ion átirapında keri zaryadlı ion atmosferası bar ekenligi tiykar etip alınǵan. Ion atmosferasınıń payda bolıwı, birdey zaryadlanǵan ionlardıń bir-birinen qashıwı hám hár túrlı zaryadlı ionlardıń óz-ara tartlishiga tiykarlanǵan. Áne sol hádiyse sebepli hár bir ion keri zaryadlı ionlar menen oralǵan. Ion atmosferasınıń qısıqlıǵı eń oraylıq ionda eń joqarı bolıp odan uzaqlasqan tárepke azayadı. Ion atmosferasınıń qısıqlıǵı hám ólshemi elektrolit eritpesiniń termodinamik ózgesheliklerine baylanıslı.

Ádetde kúshsiz kislota hám tiykarlardıń dissotsilanish konstantasi ózgermeytuǵın temperaturada turaqlı bahaǵa iye. Lekin elektrolit konsentraciyası asqanda (S 0, 2 mol/l) eritpe degi ionlar sanı artıp, olardıń óz-ara hám erituvchi molekulaları menen tásiri kúshyadi, bul bolsa elektrolit dissotsilanish konstantasini ózgeriwine alıp keledi.

Konsentraciya hám ion kúshi ózgeriwi menen dissotsilanish konstantasidagi ózgerislerdi klassifikaciyalaytuǵın shama aktivlik dep ataladı. Aktivlik tómendegi formula arqalı anıqlanadı :

=*S

31

Bul erda  - erigen elementtıń aktivligi, mol/l, S -erigen elementtıń konsentraciyası, - aktivliktiń molyar koeffisienti (ol ólshemsiz shama ).

Eger molyal konsentraciya alınsa, aktivlik koeffisienti molyal aktivlik koeffisienti dep ataladı.

Eger konsentraciya ornına aktivlik qóyılsa dissotsilanish konstantasi konsentraciyaǵa baylanıslı bolmay qaladı. Mısalı, HA kislota ushın dissotsilanish konstantasini aktivlik menen bog'lsh múmkin:

H+* A-[H+]*+*[A-] *-

K =------------ = ---------------------

A-[HA]* HA

K -termodinamik dissotsilanish konstantasi dep ataladı. Bul baha eritpe degi ion kúshine baylanıslı emes.

Suyultirilgan eitmalarda aktivlik koeffisienti birge teń, aktivlik hám molyarlik óz-ara teń boladı. Sonday eken, aktivlik ideal eritpelerdiń real eritpelerden ayırmashılıǵın bahalawda qollanılıwı múmkin. Aktivlik koeffisienti eritpediń ion kúshuga baylanıslı bolıp, elektrolit tábiyaatına baylanıslı emes. Túrli zaryadı ionlardıń kúshi 17 -kestede keltirilgen. Erimaning ion kúshi - elektrolit eritpesindegi ionlardıń elektrostatik tásirin klassifikatsiyalap beretuǵın shama bolıp tabıladı. Ion kúshi ma`nisi barlıq ionlar konsentraciyası hám zaryadı kóbeymesi jıyındısınıń yarımı ma`nisine teń.

17 -keste. Eritpeler degi túrlishe zaryadlanǵan ionlardıń aktivlik koeffisientlarining ma`nisi

Eritpediń ion kúshi I

Ionlardıń aktivlik koeffisienti

Bir zaryadlı

Eki zaryadlı

Úsh zaryadlı

O

0, 001

1, 0

0, 97

1, 00

0, 87

1, 00

0, 73

32

0, 002

0, 005

0, 01

0, 05

0, 10

0, 95

0, 93

0, 90

0, 81

0, 76

0, 82

0, 74

0, 66

0, 44

0, 33

0, 64

0, 51

0, 39

0, 15

0, 08

I=1|2 (C1 Z12+C2 Z22+C3 Z32+.... )

Bul erda C1, C2, C3 eritpe degi hár túrlı ionlardıń molyar konsentraciyaları ; Z1, Z2, Z3- ionlardıń zaryadları.

Kúshsiz elektrolitlar ion kúshuni tabıw ushın onıń konsentraciyası dissotsialanish dárejesine kóbeytiriledi. Dissotsialanmagan molekulalardıń ion kúshi nolǵa teń.

Eritpelerdiń medicina daǵı áhmiyeti. Biologok suyıqlıqlar hám toqımalar quramında Na+, Ca2+, Cl-, H2 PO4-, HCO3- hám basqa qatar ionlar bar. Kóp biokimyiviy processler hám joqarı molekulyar elementlardıń tiri organizmdegi turaqlılıǵın ionlar tábiyaatına, konsentraciyasına hám eritpede baratuǵın processlerge baylanıslı.

Adam organizmi mudam suw joǵatadı. Bul suw terlew, dem alıw hám peshob arqalı shıǵıp ketedi. Ásirese peshob arqalı duzlardıń ionları organizmden tısqarına shıǵadı. Lekin soǵan qaramay toqımalarda ionlar konsentraciyası ózgermeydi ( ionlı gemostaz). Ionlardıń organizmge kiriwi hám shıǵıp ketiwi odaǵı suwdiń aylanıp turıwına baylanıslı.

Eger organizm uzaq waqıt chanqab yursa yamasa suw etiwmegendegi turaqlı tashnalikda toqımalar daǵı suw da azayadı. Endi toqımalarda ionlar konsentraciyası artıp ketedi, bul bolsa ionlardıń tiykarınan peshob arqalı shıǵıp ketiwine alıp keledi.

Eritpede K+ ionlarınıń almasinuvi nerv hám muskul toqımalarınıń iskerligi ushın kerek. Awqatlanıw arqalı K+ ionlarinini kerekli muǵdarı

33

organizmge kirip turadı. Kletka ishinde K+ ionlarınıń azayıp ketiwi waqtınshalıq láń júzege keliwine sebep boladı. Eger ionlar konsentraciyası ádetdegi jaǵdayǵa kelse kesellik ótip ketedi.

Duzlar eritpeleriniń gidrolizi

Gidroliz túrleri

Duz ionlarınıń suw menen tásirlesip kúshsiz elektrolit payda etiw procesi duzlar gidrolizi dep ataladı. Barlıq duzlardı olardı payda etgen tiykar hám kislotanıń kúshine qaray tórtga bolıw múmkin.

1. Kúshli tiykar hám kúshli kislotalardan payda bolǵan duzlar gidrolizga uchramaydi, yaǵnıy olardıń ionları suw menen tásirlesip kúshsiz elektrolitlar payda etmeydi.

2. Kúshsiz tiykar hám kúshli kislotadan payda bolǵan duzlar kation boyınsha gidrolizlanadi, eritpe ortalıǵı kislotalı boladı. Eger kúshsiz tiykar bir kislotalı bolsa, gidroliz reaksiyası bir basqıshdan ibarat bolıp, bunda kúshsiz tiykar hám kúshli kislota payda boladı.

NH4 Cl + H2 O = NH4 OH + HCl

NH4+ + Cl- + H2 O = NH4 OH + H+ + Cl-

NH4+ + H2 O = NH4 OH + H+ ; ortalıq kislotalı, pH < 7.

Eger kúshsiz tiykar kóp kislotalı bolsa, gidroliz basqıshlı boladı. 1-basqıshda tıyanaqlı duz hám kúshli kislota payda boladı.

1-basqısh : AlCl 3 + H2 O = AlOHCl2 + HCl

Al3+ + 3 Cl - + H2 O = AlOH 2+ + 2 Cl - + H + + Cl -

Al 3+ + H2 O = AlOH2+ + H + pH < 7

Gidroliz reaksiyası qaytar bolıp, bólekan júz boladı. Gidrolizning 2- hám 3-basqıshları eritpeni suyultirganda, hám de qızdırǵanda júz bolıwı múmkin.

2-basqısh : AlOHCl2 + H2 O = Al (OH) 2 Cl + HCl

34

AlOH2+ + 2 Cl- + H2 O = Al (OH) 21+ + Cl- + H+ + Cl-

AlOH2+ + H2 O = Al (OH) 2+ + H +

3-basqısh : Al (OH) 2 Cl + H2 O = Al (OH) 3 + HCl

Al (OH) 2+ + Cl- + H2 O = Al (OH) 3 + H + + Cl-

Al (OH) 2 + + H2 O = Al (OH) 3 + H +

Eritpede vodorod ionları konsentraciyasınıń artpaqtası gidrolizning 2- hám 3-basqıshlarınıń barıwına tosqınlıq etedi.

3. Kúshli tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bolǵan duzlar anion boyınsha gidrolizlanadi, eritpe ortalıǵı sıltıiy boladı. Eger kúshsiz kislota bir tıyanaqlı bolsa, gidroliz reaksiyası bir basqıshdan ibarat bolıp, bunda kúshli tiykar hám kúshsiz kislota payda boladı.

CH3 COONa + H2 O = CH3 COOH + NaOH

CH3 COO- + Na + +H2 O = CH3 COOH + Na+ + OH-

CH3 COO- + H2 O = CH3 COOH + OH - ortalıq sıltıiy, pH > 7

Al2 (SO4) 3 kóp kislotalı tiykardan payda bolǵan duz bolǵanı ushın da basqıshlı gidrolizga ushraydı :

1. Al2 (SO4) 3 + 2 H2 O = 2 AlOHSO4 + H2 SO4

Al3+ + H2 O = AlOH 2+ +H+

2. 2 AlOHSO4 + 2 H2 O = [Al (OH) 2]2 SO4 + H2 SO4

AlOH2+ + H2 O = [Al (OH) 2]2+ + H+

3.[Al (OH) 2]2 SO4 + 2 H2 O= 2 Al (OH) 3 + H2 SO4

Al (OH) 2+ +H2 O= Al (OH) 3 + H+

Eger kúshsiz kislota kóp tıyanaqlı bolsa, gidroliz basqıshlı boladı. 1-basqıshda kúshli tiykar hám ashqıltım duz payda boladı.

1-basqısh : Na2 CO3 + H2 O = NaOH + NaHCO3

2 Na + + CO32- + H2 O = Na+ + OH - + Na + + HCO3-

CO32- + H2 O = OH - + HCO3 - pH > 7

Reakciyanıń 2-basqıshı eritpeni suyultirganda yamasa qızdırǵanda júz boladı.

35

2-basqısh : NaHCO3 + H2 O = NaOH + H2 CO3

Na + + HCO3- + H2 O = Na + + OH - + H2 CO3

HCO3- + H2 O = OH- + H2 CO3

Úsh tıyanaqlı kislotalardıń duzları ush basqıshda gidrolizga ushraydı :

1-basqısh. K3 PO4 + H2 O = K2 HPO4+ KOH

3 K++PO43- + H2 O = K++OH- + 2 K+ + HPO42-

PO43- + H2 O= OH- + HPO42-

2-basqısh. K2 HPO4+ H2 O = K H2 PO4+ KOH

2 K ++ HPO42- + H2 O = K ++H2 PO4- + K+ + OH-

HPO42- + H2 O = H2 PO4- + + OH-

3-basqısh. KH2 PO4+ H2 O = H3 PO4+ KOH

K+ +H2 PO4- + H2 O = H3 PO4 + K+ + OH-

H2 PO4- + H2 O = H3 PO4+ OH-

4. Kúshsiz tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bolǵan duzlar da kation, da anion boyınsha gidrolizlanadi. Eritpe ortalıǵı neytral yamasa kislota hám tıykardıń salıstırmalı kúshine qaray kúshsiz kislotalı yamasa sıltıiy bolıwı múmkin.

CH3 COONH4 + H2 O = CH3 COOH + NH4 OH

CH3 COO - + NH4+ + H2 O = CH3 COOH + NH4 OH

Bunday duzlar eritpelerinde ortalıq derlik neytral boladı. Kópshilik gidrolizlanish reaksiyaları qaytar bolıp tabıladı. Eger gidroliz nátiyjesinde shókpe yamasa gaz element payda bolsa, bunday gidroliz tolıq gidroliz dep ataladı. Sebebi bul halda reaksiya qaytmas bolıp aqırıǵa shekem baradı.

Al2 S3 + 6 H2 O = Al (OH) 3 + 3 H2 S

Al2 (CO3) 3 + 6 H2 O = 2 Al (OH) 3 + 3 H2 CO3

Sol sebepli de Al2 S3 hám Al2 (CO3) 3 larning eritpeleri joq, olardı tek qurǵaqlay halda alıw múmkin.

Birgeliktegi gidroliz. Kúshli tiykar hám de kúshsiz kislotadan payda bolǵan duz hám kúshsiz tiykar hám de kúshli kislotadan payda bolǵan duzlar

36

eritpelerin aralastırganimizda olar bir-biriniń gidrolizlanishini kúshaytadı. Sebebi bunda payda bolıp atırǵan H+ hám OH- óz-ara birikib suw payda boladı hám teń salmaqlılıq ońǵa jıljıydı. Bunday gidrolizni birgeliktegi gidroliz dep ataladı.

Eger gidroliz processinde bir neshe duz qatnasıw etse gidroliz aqırıǵa shekem baradı :

2 AlCl3 + 3 Na2 CO3 + 3 H2 O = 2 Al (OH) 3 +6 NaCl + 3 CO2 

2 Al3+ + 3 CO32- + 3 H2 O = 2 Al (OH) 3 + 3 CO2 

Bul processda AlCl3 ornına Al2 (SO4) 3; CrCl3; Fe (NO3) 3; BiCl3; Fe2 (SO4) 3 larni alıw mimkin. Na2 CO3 ornına K2 CO3, Li2 CO3 uqsas karbonatlardı alsa boladı.

Eger gidroliz procesi CuSO4 qatnasıwında alıp barılsa :

2 CuSO4 + 2 K2 CO3+H2 O = (CuOH) 2 CO3  + 2 K2 SO4 + CO2 

2 Cu2+ + 2 CO32- +H2 O = (CuOH) 2 CO3 + CO2 

Bul gidroliz processinde CuSO4 ornına MgSO4, BeSO4 alıw múmkin.

Gidroliz processinde karbonatlar ornına, sulfidlar, asetatlar da alsa boladı :

2 FeCl3 + 3 Na2 S + 6 H2 O = 2 Fe (OH) 3 + 6 NaCl + 3 H2 S

2 Fe3+ + 3 S2- + 6 H2 O = 2 Fe (OH) 3 + 3 H2 S

2 Al (NO3) 3 + 6 CH3 COONa + 6 H2 O = 2 Al (OH) 3+ 6 CH3 COOH + 6 NaNO3

3 K2 CO3 + Al2 (SO4) 3 + 3 H2 O = 2 Al (OH) 3 + 3 K2 SO4 + 3 CO2

6 K + + 3 CO32- + 2 Al3+ + 3 SO42- + 3 H2 O = 2 Al (OH) 3 + 6 K+ + 3 SO4 2- + 3 CO 2

3 CO3 2- + 2 Al3+ + 3 H2 O = 2 Al (OH) 3 + 3 CO2

3 Na2 S + Cr2 (SO4) 3 + 6 H2 O = 2 Cr (OH) 3 + 3 H2 S + 3 Na2 SO4

6 Na++ 3 S 2-+2 Cr3++ 3 SO4 2-+6 H2 O =2 Cr (OH) 3 + 3 H2 S+6 Na + +3 SO42-

3 S2- + 2 Cr3+ + 6 H2 O = 2 Cr (OH) 3 + 3 H2 S

37

Gidroliz konstantasi

Gidroliz reaksiyası qaytar bolǵanlıǵı ushın ol jaǵdayda teń salmaqlılıq qarar tabadı. Teń salmaqlılıqǵa massalar tásiri nızamın qollanıw etemiz. Mısalı : kúshsiz kislota hám kúshli tiykardan payda bolǵan duz:

CH3 COO- + H2 O  CH3 COOH + OH -

[CH3 COOH]*[OH-][CH3 COOH]*[OH-]

K= -------------------------; Kg=K*[H2 O]= ---------------------------

[CH3 COO-]*[H2 O][CH3 COO-]

Sol teńlemeni súwret hám bólimin [H+] ga ko'paytirsak:

[CH3 COOH]*[OH-]*[H+][OH-]*[H+]

Kg=--------------------------- = --------------

[CH3 COO-]*[H+] Kkis

[OH-]*[H+]=Kw baha suwdiń ion kopaytmasi ekenligi esapqa alınsa :

Kw

Kg=--------------

Kkis

Kúshsiz kislota hám kúshli tiykardan payda bolǵan tuzdıń gidrolizlanish konstantasi, suwdiń ion kóbeymesin kúshsiz kislota dissotsiya konstantasiga qatnasına teń. Gidroliz konstantasi tuzdıń tábiyaatına hám temperaturasına baylanıslı bolıp, tuzdıń konsentraciyasına baylanıslı emes.

Kucsiz tiykar hám kucli kislotadan payda bolǵan duzlardıń gidrolizi:

NH4 Cl+H2 O=NH4 OH+HCl

NH4+ + H2 O = NH4 OH +H +

[ NH4 OH]*[H +]

Kg= --------------------

[ NH4+]

Bul teńlemeni de súwret hám bólimi [OH-] ga ko'paytirilsa, ol jaǵdayda :

38

[ NH4 OH]*[H +]*[OH-][H +]*[OH-]

Kg= ---------------------------- = --------------

[ NH4+]*[OH-] K tiykar

Kw

Kg= ---------------;

K tiykar

Tuzdıń gidroliz konstantasi tiykar yamasa kislotanıń dissotsiyalanish konstantasi qansha kishi bolsa sonsha joqarı boladı.

Eger duz kúshsiz tiykar hám kúshsiz kislotadan shólkemlesken bolsa gidroliz konstantasi:

CH3 COO - + NH4+ + H2 O = CH3 COOH + NH4 OH

[ CH3 COOH] * [ NH4 OH]

Kg= ----------------------------------;

[ CH3 COO -]*[ NH4+]

Eger bul teńleme [H+]*[OH-] ga ko'paytirilsa:

[ CH3 COOH] *[ NH4 OH]* [H+]*[OH-][H+]*[OH-]

Kg= -------------------------------------------------= ------------------

[ CH3 COO -]*[ NH4+][H+]*[OH-] Kkis*Kasos

[H+]*[OH-] Kw

Kg= ------------------= ------------

Kkis*Kasos Kkis*Kasos

Kw

Kg= ---------------

Kkis*Kasos

39

Bul teńlemege kóre kislota hám tıykarnong dissotsilanish konstantasi qansha kishi bolsa onıń gidrolizlanish konstantasi sonsha joqarı boladı.

Gidrolizlanish dárejesi

Gidrolizlangan duz molekulaları sanınıń (n) ulıwma erigen duz molekulaları sanına (N) qatnası gidroliz dárejesi () dep ataladı.

= n/N yamasa = n/N*100

Gidroliz dárejesi tuzdıń tábiyaatına, konsentraciyasına hám eritpediń temperaturasına baylanıslı boladı.

Kúshli tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bolǵan duzlardıń gidrolizini kóreylik:

CH3 COONa +H2 O = CH3 COOH + NaOH

CH3 COO- + +H2 O = CH3 COOH + OH-

( 1-) *C C C

[ CH3 COOH][OH-] CC 2 C

Kg=-----------------------------= --------------=----------

[CH3 COO-] ( 1-) *C ( 1-)

2 C

Kg=--------------;

( 1-)

Eger gidrolizlanish dárejesi júdá kishi bolsa, 1 -  = 1 boladı hám formula ápiwayılasadı :

Kg

Kg= 2 C ; 2= --------------

C

40

Sonday eken, gidroliz dárejesi kúshli tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bolǵan duzlardıń konsentraciyası qansha kishi bolsa gidroliz dárejesi sonsha joqarı boladı.

Eger kúshsiz tiykar hám kúshli kislotadan payda bolǵan duzlardıń gidrolizlanish teńlemesi qaray chiqilsa:

NH4 Cl+H2 O= NH4 OH + HCl

NH4+ +H2 O = NH4 OH + H+

(1- ) C C C

[NH4 OH] *[ H+] C  C 2 C2 2 C

Kg= ------------------- = ---------------= -------------= --------------

[NH4+] (1- ) C (1- ) C (1- )

2 C Kg

Kg=------------------; (1- ) =1 ; 2 C =Kg ; 2 = -----

(1- ) C

Kúshsiz tiykar menen kúshli kislotadan ibarat bolǵan duzlar ushın gidroliz dárejesi tuzdıń konsentraciyasına teris baylanısqan. Eritpe qansha suyultirilgan bolsa gidroliz sonsha tez baradı.

Eger ammoniy asetatning (CH3 COONH4) gidrolizlanishi esapqa alınsa,

bul element da anion hám da kation boyınsha gidrolizga ushraydı :

CH3 COONH4 + H2 O = CH3 COOH + NH4 OH

CH3 COO- + NH4+ + H2 O = CH3 COOH + NH4 OH

 C C (1- ) *C (1-  ) *C

Kw (1- ) *C* (1-  ) *C ( 1-) 2

Kg= -----------= --------------------------= -------

Kas*Kkis  C* C 2

41

( 1-) 2 ( 1-) 2 Kw

Kg= -----------; ----------= ---------

2 2 Kas*Kkis

Sonday eken, kúshsiz tiykar hám kúshsiz kislotadan payda bolǵan tuzdıń gidroliz dárejesi eritpe konsentraciyasına baylanıslı emes.

Gidroliz procesi farmatsiyada úlken áhmiyetke iye. Kóplegen dári elementları eritpede tayarlanadı. Ásirese duzlar, beloklar, hám basqa jaǵdaylarda gidroliz procesi esapqa alınıwı kerek. Mısalı. irińli jaralardı ońlaw ushın Pb (NO3) 2 isletiledi. Bul duz gidrolizlanishi sebepli PbOHNO3 payda bolıp tiykarǵı tásir etiwshi element áne sol eken.

Qan daǵı hám biologiyalıq suyıqlıqlarda kúshli hám kúshsiz elektrolitlar bar ekenligi ushın olarda pH turaqlı ustap turıladı. Óytkeni biologiyalıq suyıqlıqlarda Na2 HPO4, NaH2 PO4, H2 CO3, NaHCO3 hám basqalardıń bar ekenligi bolıp tabıladı.

Tiri organizm jasawı ushın energiya kerek. Adam ózine kerek bolatuǵın energiyanı azıq elementlardıń basqıshlı gidrolizlanish processinde aladı. Ásirese beloklar, maylar, uglevodlar, quramalı efirlar, peptidlar, glukozidlar gidrolizida talay muǵdarda energiya ajraladi`.

XULOSA:

Eritpege utgan ionlar erituvchining kutbli molekulaları menen boglangan boladı hám ionlardıń solvatlarini payda etedi. Eritpede solvatlangan ionlar úzliksiz tártipsiz hárekette boladı. (mısalı, NaCL tuzining suwda eriw prosessi). Krisstall torı ionlardan ibarat elementlardan tashkari kutbli molekulalar xam ionlarǵa dissosilanadi.

Ápiwayı erituvchi suwdiń dielektrik utkazuvchanligi júdá yukori, bunnan tashkari suw eń jaqsı ionlastırıwshı erituvchi bolıp tabıladı. Suwdiń dielektrik utkazuvchanligi 80. 1 ge teń. Bul sonı kursatadiki, kristallda bulgan oń hám keri ionlararo tartısıw kúshleri suwdaǵı eritpelerde 80. 1 ret azayadı.

42

Dielektrik diomiylik efir, benzol, uglerod (Iv)- sulfid sıyaqlı erituvchilarda, yaǵnıy dissosilanmaydigan elementlar ushın júdá kishi bolıp tabıladı. Kúshsiz dárejede ionlatuvchi spirt, aseton hám boshka erituvchilarda dielektrik utkazuvchanlik urtacha kiymatga iye boladı.

Duzlardıń gidrolizi dep, elementlardıń suw menen xar kanday uzaro tásirine aytıladı. Ámelde kupincha duzlardıń gidrolizi menen jumıs tutıwǵa tugri keledi. Eger kislota daǵı vodorod metallǵa tulik almassa, ortalıq neytral bulishi kerek. Lekin kúshli tiykar hám kúshli kislotadan payda bulgan duzlarǵana neytral ortalıqǵa iye boladı. Boshka duzlar gidrolizga dús keliwi nátiyjesinde neytral ortalıq payda kilmaydi. Gidroliz nátiyjesinde eritpede vodorod hám gidroksil ionlar konsentrasiyasi uzgaradi. Sol sebepli xam kup duzlardıń eritpeleri kislotalı yamasa ishkoriy ortalıqǵa iye boladı. Bul xodisani erigen duz ionlarınıń suw ionları menen biriktiriw nátiyjesinde eritpede H+ hám OH- artıp kolishi menen túsindiriw múmkin. Lekin suwda H+ hám OH- konsentrasiyasi júdá az bulsa xam, bul ionlar dissosilanmagan suw molekulaları menen teń salmaqlılıqta boladı. Sebebi, uzgarmas temperaturada suwdiń ion kupaytmasi uzgarmas bolıp tabıladı.

43

Paydalanılǵan ádebiyatlar :

1. N. S. Axmetov. Obshaya i neorganicheskaya ximiya» Visshaya shkola». M., 2002.

2. K. M. Ahmerov, A. Jalilov, R. S. Saefitdinov, Ulıwma hám anorganik ximiya,”Ozbekiston”, 2006.

3. N. A. Parpiev, H. Rahimov, A. G. Muftaxov. Anorganik ximiyanıń teoriyalıq tiykarları. T.,”Ozbekiston”, 2002.

4. N. A. Parpiev, A. G. Muftaxov, H. R. Rahimov, Anorganik ximiya.”Ózbekstan”, 2003.

5. H. R. Raximov, Anorganik ximiya. Joqarı oqıw jurt. Ximiya qánigelikligi boyınsha tálim alıwshı stud. ushın sabaqlıq. Qayta islengen toldırılǵan 2-basılıwı. T. «Oqıtıwshı», 1984.-424 bet.

6. A. I. Gorbunov. Teoreticheskie osnovi obshey ximii. M., 2001.

7. D. A. Knyazev, Neorganiecheskaya ximiya:ucheb. dlya VUZov/D. A. Knyazev, S. N. Smarigin.-3-izd. ispr.-M.:Drofa, 2005.-591.

8. Obshaya ximiya. Biofizicheskaya ximiya. Ximiya biogennix elementov: Uchebnik dlya VUZov/ Yu. A. Yershov, V. A. Popkov, A. S. Berlyand i dr.; pod red. Yu. A. Yershova- 4 izd.,-M.: Vissh. shk., 2003.-560 s. il.

9. E. T. Oganesyan. Neorganicheskaya ximiya.-M., Visshaya shkola, 1984.-s. 379.

10. Ye. Ya. Levitin, A. N. Brizitskaya, R. I. Klyueva Obshaya i neorgnaicheskaya ximiya: Uchebnik dlya studentov farmats. VUZov i farmats. Fak. medVUZov. X.:Izd-vo NFAU: Zolotie stranitsi, 2002.-536 s.

Internet saytları.

www.google. com

www. yandex. ru

www. zıyanet. uz