su’rip turg’an sistemanı qorg’aw, og’an jalpıldaqlıq, basqasha oylaytug’ınlar menen gu’res,
ja’miyetlik ha’m individuallıq sananın’ rawajlanıwına baylanıslı cenzorlıq-policeylik qadag’alaw,
avtoritetlerge qarata haq niyetligin tekseriw h.t.b. kiredi. Alımlardın’ pikirinshe, bunday
ha’kimshilikke ku’shlew ha’m qorqıtıwg’a tiykarlang’an, «monofilosofiyalanıwshılıqtı» A’yyemgi
Greciya ha’m ha’zirgi ko’p tu’rli filosofiyalıq mektep ha’m ag’ımlarg’a panoramasına iye batıs
du’nyası ha’m bilgen emes.
Sıpatlanıp atırg’an situaciyada ja’miyetlik o’mirdin’ orta a’sirlik sho’lkemlestiriwdin’
belgilerin ko’riw mu’mkin. Katoliklik shirkew ku’shlew ha’m zorlawdın’ quralların (inkviziciya,
otta jag’ıw, shirkewden alaslaw, anafemag’a beriw) paydalana otırıp, ja’miyetlik sananın’
rawajlanıwın sonın’ ishinde filosofiyanı o’zinin’ qadag’alawına bag’ındırdı ha’m diniy
dogmatlardın’ jıyındısın ha’m olardın’ shirkew xızmetkerleri ta’repinen tu’sindiriliwin shınlıqtın’
son’g’ı instanciyası schıpatında dag’azalag’an edi.
Qudaydın’ patshalıg’ın jer betinde ornatıw ushın gu’res penen «kommunizm ushın gu’res»
da’wirinin’ parallelizmi anıq, ras. Ol belgili du’nyag’a ko’z-qaraslıq ha’m ideologiyalıq
konstrukciyalardı dogmalawda absolyat bir oylawdı tan’ıwda, «intellektuallıq» tartıslardı citatalıq
«da’liyllew ha’m terminologiyalıq sofistika» da’rejesine deyin bardı. So’ytip ideologiyanın’
ja’miyet o’mirinde ulg’aytılg’an roli h.t.b. o’mir su’rdi.
Bul aytılg’an ruwxıy atmosfera tek orta a’sirlik Evropa ya socialistlik lager ellerine g’ana
tiyisli emes, al bundaydı shıg’ıs despatiyalarında ha’m (A’yyemgi Egipet) ha’m fashistlik
Germaniyadan birqansha islamlasqan ma’mleketlerden ha’m ko’riw mu’mkin. Bul jag’daylardın’
ha’mmesinde de Sistemanın’ filosofiyanın’ ja’miyettegi statusına ta’siri ko’rinedi. Qa’legen
filosofiya, meyli ol Marksqa tiyislime, ya Nicshe, Xaydeggerdiki me, olardı absolyatlesken ha’m
kanonlasqan dogmatlardın’ da’rejesine jetkeriw ha’m total da’rejede ja’miyetlik ha’m individuallıq
sanag’a tan’ılg’anları dogmalıq oylawdın’ qa’liplesiwine alıp kelgen bolar edi.
Filosofiya o’zinin’ da’nyag’a ko’z-qaraslıq, metodologiyalıq, aksiologiyalıq, kritikalıq,
boljawlıq, sintetikalıq funkciyalardan a’meleg asıra otırıp sociallıq tariyxıy prcesslerdin’
rawajlanıwına ta’sir etedi.
Ja’mlengen-ulıwmalasqan formada filosofiya biliw processinin’ ha’m sociallıq praktikanın’
rawajlanıw bag’darına ta’sir etedi. Aytayıq, oyanıw da’wiri ha’m jan’a da’wir filosofiyasındag’ı
gumanizm ha’m ag’artıw ideyaları shirkewlik absloyatlikti biraz sheklewge, soslaviyalardın’
statusın o’zgertiwge, puxaralıq ja’miyettin’ qa’liplesiwine jag’day jasadı. Al nemec klassikalıq
filosofiyasının’ ideyaları ko’p g’ana ilimlerdin’, ma’selen, geologiyanın’, biologiyanın’,
ja’miyettanıw h.t.b. tu’siniklerin tu’birinen o’zgertiwge alıp keldi. Totalitarlıq ja’miyetlerde
filosofiya ideolgiyanın’ apologetika ha’m cenzuranın’ instrumenti bola otırıp progressivliktin’
rawajlanıwın irkiwi mu’mkin. Bug’an waqtında stalinizmnin’ genetikanı ha’m kibernetikanı
burjuaziyalıq ilim dep dag’azalawı gu’wa.
Do'stlaringiz bilan baham: