1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

substantian
-tiykar, 
tiykardag’ı degendi an’latadı. Substanciya filosofiyalıq planda konkret zatlardın’, waqıyalardın’, 
qubılıslardın’ ha’m processlerdin’ ishki birligin an’latadı ha’m olar arqalı g’ana o’mir su’redi. 
Aytayıq, materiallıq bolmıstın’ tiykarında materiya ha’m materiallıqtın’ o’z-ara ta’siri, al ruwxıy 
bolmıstın’ tiykarında ruwxıy qatnaslar boladı. A’dette substanciyanın’ filosofiyalıq 
tu’sindiriliwinde eki bag’dar ko’birek esapqa alınadı. Birinshisi - ontologiyalıq, ekinshisi - 
gnoseologiyalıq bag’dar. Aytayıq, F. Bekon substanciyanı bolmıstın’ en’ joqarg’ı da’rejedegi 
tiykarı sıpatında qarap, onı konkret zatlardın’ forması menen ten’lestiredi. R. Dekarttın’ pikirinshe 
bolmıstın’ tiykarında eki o’zinshe biyg’a’rez substanciya: materiallıq ha’m ruwxıylıq bar. 
Materiallıq substanciya qashıqlıq, dawamlılıq ha’m sanlıq o’lshem, ruwxıy substanciya oylaw 
menen belgilenedi. B. Spinozanın’ pikirinshe oylaw ha’m dawamlılıq (protyajennost) - biyg’a’rez 
substanciyalar emes, al tutas substanciyanın’ qos atributı. Leybnictin’ pikirinshe du’nyanın’ 
du’zilisinin’ tiykarında ko’p tu’rli biyg’a’rez substanciyalar (monadalar) bar.
Gnoseologiyalıq bag’darg’a muwapıq, substanciya sha’rtli ideya bolıp, ol du’nyanın’ 
tiykarında jatadı (Lokk). Al Berkli bolsa, materiallıq substanciyanı ha’m ruwxıy substanciyanı ha’m 
biykarlap, du’nyanı qabıllawdın’ gipotetikalıq associaciyası dep qaraydı. I. Kanttın’ pikirinshe, 
substanciya - qabıllawdın’, demek ta’jriybenin’ qa’legen sintetikalıq birliginin’ mu’mkinshiliginin’ 
sha’rti.
Geybir ha’zirgi filosofiyalıq koncepciyalarda substanciya kategoriyasına negativlik qatnas 
ha’m joq emes. Ma’selenkiden, neopozitivistler substanciya tu’sinigi adamnın’ du’nya tuwralı 
tu’sinigin turpayılandıradı, bolmıstın’ ma’nisin tu’sindiriwdin’ a’piwayılasqan ha’m ku’ndelikli 
da’rejedegi tu’sinigi boladı.
Du’nyanın’ du’zilisinin’ a’piwayılastırılg’an tag’ı bir tu’sinigi substrat kategoriyası menen 
baylanıslı. Substrat latınshada