1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

: «
Filosofiya
» 
so’zi arqalı biz neni tu’sinemiz, bunı anıqlaw ha’r qashan qıyın boladı, 
biraq XX-a’sirdin’ aqırında filosofiyanı anıqlawdın’ qıyınlıg’ı sonshelli o’sti, olardı boldırmaw 
mu’mkin bolmay baratır. (Qaran’ız
:
Ойзерман П. И. Проблемы историко- философской науки 
М., 1982 с. 57).
Shınında da filosofiyanın’ definiciyası ju’da’ ko’p. Ma’selen, T. Gobbs onı «durıs 
pikirlewdin’ ja’rdeminde biliwge erisiw» dese, Gegel, «predmetlerdi oysha qaraw», L. Feyerbax 
«bar na’rseni tanıp biliw» dep ken’ ma’nisti na’zerde tutsa, L. Vitgenshteyn «oylardın’ logikalıq 
anıqlanıwı», V. Videlband «ulıwma minnetli bahalıqlar tuwralı ilim» dep tar ma’niste qollanadı.
A’dette, filosofiyanın’ predmetlik tarawının’ anaw ya mınaw anıqlaması ulıwma 
filosofiyanın’ emes, al sa’ykes filosofiyalardın’ o’zin-o’zi anıqlawı g’ana bola aldı. Durıs, 
filosoflardın’ ko’pshiligi a’lbette o’z filosofiyasın haqıyqıy, shınlıqqa iye adekvat filosofiya dep 
esaplaydı. Biraq filosoflar ta’repinen beriletug’ın bul predmettin’ anıqlamalarına bul 
anıqlamalardın’ sol da’wirdin’ jetekshi, belgilewshi problemaları menen baylanısın ko’riw 
mu’mkin. Bul problemalar, a’lbette paradigmal xarakterge ha’m filosofiyanı tu’sindiriwde belgili 
konkret-tariyxıylıqqa iye.
Soraw payda boladı
:
Filosofiyanı anıqlaw ulıwma mu’mkin be degen. Bul sorawg’a juwap 
do’gereginde ha’m filosoflar bir-birinen ajıralıp turadı. Ma’selen, Gegeldin’ (
1770-1831
) pikirinshe 
konkret filosofiyalar birg’ana qubılıstın’- jerju’zilik filosofiyanın’ basqıshları, qa’liplesiw ha’m 
rawajlanıw momentleri. Basqa bir filosoflardın’ pikirinshe tariyxıy- filosofiyalıq process-bul 
konkret filosofiyalardın’ tariyxı, al filosofiyanın’ tariyxı tutas ha’m rawajlanıwshı qubılıs sıpatında 
bolmaydı. Bunnan juwmaq
:
konkret filosofiyanın’ predmetin, ma’selen, Aristoteldin’ 
filosofiyasının’ yamasa analitikalıq filosofiyanın’ predmetin anıqlaw mu’mkin. Ulıwma 
filosofiyanın’ predmeti anıqlanbaydı.

---

Biraq qarapayım empiriyalıq faktqa su’yensek, mınanı an’laymız. O’zlerin filosoflarg’a 
kirgiziwshilerdin’ qay qaysısı da o’zlerinin’ filosofiya menen shug’ıllanıp atırg’anına 
gu’manlanbaydı. O’zinin’ qarsılaslarına qanday yarlık taqsa ha’m olardın’ da filosofiya menen 
shug’ıllanatug’ınlıg’ı biykarlanbaydı. Demek filosoflardın’ shug’ıllanıp atırg’anında sonday bir 
na’rse bar, bul olardın’ o’zlerin filosoflarmız dep atawg’a, jumısı-filosofiya ekenligine tolıq tiykar 
bar. Meyli olar filosofiyanı - pikirdin’ logikalıq analizi desin, ya bolmıstın’ birinshi baslaması 
haqqında ta’liymat desin, ya ma’lim ta’jiriybege kritikalıq bahalaw aq dey qoysın, ba’ribir aytılg’an 
ulıwmalıq tiykar bar. Meyli olar filosofiyanı pikirdin’ logikalıq analizi degeni, ya bolmıstın’ 
birinshi baslaması haqqında ta’liymat desin, ya ma’lim ta’jiriybege kritikalıq bahalaw-aq dey 
qoysın, ba’ribir aytılg’an ulıwmalıq tiykar bar.
Solay eken, filosoflardı, olar Kantshılarg’a tiyisli me, ekzistencialistler me, ya pozitivistler 
me, ne birlestiredi degen sorawg’a juwap izlew kerek boladı. Bul sorawg’a juwap beriw ushın, 
demek «filosofiya degen ne?» degen sorawg’a ha’m juwap beriw ushın filosofiyanın’ sapalıq, 
tiykarg’ı belgilerin, ol atqaratug’ın funkcialardı ko’rsetiw za’ru’r.
Filosofiyanın’ tiykarg’ı belgilerinin’ basında onın’ du’nyag’a ko’z-qaraslıg’ı turadı. Qa’legen 
filosofiya adamnın’ du’nyag’a anaw ya mınaw qatnasın bildirip, belgili du’nyag’a ko’z-qaras 
boladı. Basqasha aytqanda filosofiyanın’ predmetlik oblastı «du’nya-adam» sisteması.
Du’nyag’a ko’z-qaras - bul adamnın’ o’zin qorshap turg’an du’nyag’a ha’m bul du’nyadag’ı 
adamnın’ ornına baylanıslı ko’z-qaraslarının’ jıyındısı. Du’nyag’a ko’z-qarastın’ tiykarg’ı ma’selesi 
- bul «Men» menen (ya) «Men emestin’» (ne-ya) arasındag’ı baylanıs, demek subekt penen 
subektke baylanıslı sırtqı du’nyanın’ qatnası.
Qa’legen du’nyag’a ko’z qarastın’ strukturasına bilimler, bahalaw, isenimler, diniy isenimler 
kiredi. Du’nyag’a ko’z-qaras ha’r tu’rli formada ku’ndelikli mifologiyalıq, diniy, ko’rkemlik ha’m 
ilimiy pikirlerde o’mir su’redi. Du’nyag’a ko’z-qaras individuallıq sananın’ ha’m ja’miyetlik 
sananın’ ha’m faktı bola aladı. Ma’selen, mifologiyalıq du’nyag’a ko’z-qaras tuwralı aytqanda, 
du’nya tuwralı konkret individtin’ ko’z-qarasları emes, a’yyemgi da’wirdin’ kollektivlik ko’z-
qarasların na’zerde tutamız. Usı sebepli du’nyag’a ko’z-qaras individtin’, sociallıq topardın’ (diniy, 
milliy, jasqa baylanıslı, jınısına, professionallıq o’zgesheliklerine h.t.b. baylanıslı), ma’mlekettin’, 
ja’miyettin’ du’nyag’a ko’z-qarası boladı.
Sonday-ak filosofiya bul teoriyalıq oylawdın’ forması. Du’nyag’a ko’z-qarastın’ ku’ndelikli, 
diniy-mifologiyalıq, ko’rkemlik tiplerine qarag’anda filosofiyalıq du’nyag’a ko’z-qaras teoriyalıq 
formada o’mir su’redi. Filosofiya sanalı tu’rde aldına belgili problemalardı qoyıp, olardı arnawlı 
engizilgen ha’m islenip shıg’ılg’an tu’sinikler (kategoriyalar) ha’m metodlardın’ ja’rdeminde belgili 
principlerdin’ tiykarında sheshedi.
Filosofiya en’ basta aq teoriyalıq xarakterge iye. Onın’ u’stine ol ulıwma teoriyalıq oylawdın’ 
tariyxıy jaqtan birinshi forması bolıp tabıladı.
Filosofiya payda bolg’an da’wirden baslap aq ta’jiriybege (empiriyalıq bilimlerge, praktikalıq 
dag’dılarg’a, o’mirlik a’detleniwlerge ha’m da’stu’rlerge) zatlardı teoriyalıq qarawdı qarsı qoydı. 
Bul logikag’a ha’m da’lillewge, ku’ndelikli pikirlerge kritikalıq qatnasqa tiykarlanıp, oy 
juwmag’ının’ ja’rdeminde qubılıslardın’ teren’ ma’nisin ashıwg’a qaratılg’an. Antik da’wir 
filosofları aq ta’jiriybe (jeke zatlar tuwralı bilim) ha’m ilim (ulıwmalıq sebep, baslama tuwralı 
bilim) arasın ajırattı. Birinshi baslama ha’m sebeplerdi biliwge antik da’wir filosofları dıqqat bo’ldi. 
Antikalıq filosofiya sıpatlaw menen tu’sindiriwdin’ ayırmashılıg’ın anıq sanalı tu’rde tu’sindi. 
Ma’selen, a’yyemgi grek filosofı Aristotel (b. e. sh.