1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

irracionalizm 
dep ataladı.
2
. 
Metodı boyınsha ha’m filosofiyalıq bag’darlar empirizm, racionalizm ha’m irracionalizm 
bolıp bo’lindi. Filosoflar dialektika poziciyasında (predmetlerdi ha’m qabılladı. O’z-ara baylanıs 
ha’m rawajlanıwına qaraytug’ın oylaw metodı) ya metafizika (predmetler ha’m qubılıslardı g’alaba 
baylanıstan tısqarı, sapalı o’zinshe rawajlanıwg’a tiyissiz) poziciyasında ha’m boladı.
3. Predmetlik tiykarı boyınsha filosofiyalıq bag’darlar gnoseologiya, antropologiya, 
aksiologiya, ontologiya h.t.b. bag’darlardın’ problemalarına orientaciyalanatug’ın ag’ımlarg’a 
bo’linedi.
4
. 
Klassikalıq miyrasqa qatnası boyınsha filosofiyalıq bag’darlar neoklassikalıq 
(neokantianstvo, neotomizm, neogegelyanstvo h.t.b.), antiklassikalıq (nicsheanlıq), klassikalıq emes 
(marksizm) bolıp bo’linedi.
Filosofiyalıq bilimnin’ du’zilisine kelsek, antikalıq da’wirde ilim matematikanı esapqa 
almag’anda jan’a payda bolıp kiyatırg’an halatta edi. Sonın’ ushın ha’m filosofiya umozrenieni
 
(pikirlew ha’m qıyallawdı) paydalanıp, ilim ele de juwap bermegen sorawlarg’a juwap beriwge 
umtıldı. Tanıp bilinbegen real baylanıslar oydan tabılg’anlar menen almastırılsa, ilimiy izertlewler 
analogiya ha’m boljaw, jorıw menen almastırıldı. Filosofiya tikkeley o’zinin’ problemaları menen 
ha’m bu’ginliginde jeke ilimlerdin’
:
fizikanın’, astronomiyanın’, biologiya h.t.b. predmetin 
quraytug’ın ma’seleler menen shug’ıllandı.
Ta’biyattanıw ilimlerinin’ o’zinshe ilim sıpatında qa’liplesiwi boyınsha natur filosofiya 
qa’liplesken ta’biyattanıwg’a ornın berip baslaydı. Bular menen bir waqıtta filosofiyalıq bilimnin’ 
o’zinin’ ha’m differenciyası o’tedi.
Tiykarg’ı filosoflar disciplinalardı na’zerde tutsaq, ha’zirgi filosofiyada mınaday o’zinshe 
disciplinalar bar
:
filosofiyanın’ tariyxı, antologiya-bolmıs tuwralı ta’liymat, gnoseologiya - biliw 
tuwralı ta’liymat, aksiologiya-bahalıqlar tuwralı ta’liymat, filosofiyalıq antropologiya - adam 
tuwralı ta’liymat, sociallıq filosofiya-ja’miyet tuwralı ta’liymat, logika - oylawdın’ nızamları ha’m 
formaları tuwralı ta’liymat, etika-a’dep-ikramlılıq tuwralı ta’liymat, estetika - go’zzallıq tuwralı 
ta’liymat. Sonday aq ta’biyattanıw filosofiyası, din filosofiyası, huqıq filosofiyası, ilim filosofiyası, 
texnika filosofiyası, tariyx filosofiyası, minez filosofiyası, g’alabalıq problemalar filosofiyası dep 
ha’m bo’linedi, olar ha’zir tutas filosofiyalıq bag’darları sıpatında o’zinshe statusqa iye. 
Qa’liplesken problematika, kategoriallıq apparat ha’m problemalardı sheshiw metodları bar.
Filosofiyanın’ ma’deniyat salasındag’ı ornın na’zerde tutsaq, onın’ ma’selelerin ilim menen 
baylanıslı ma’selesinen baslaymız.
Filosofiyanın’ ta’g’diri ilim menen tıg’ız baylanıslı.
A’yyemgi ja’miyetlerde, filosofiyanın’ ha’m ilimnin’ qa’liplesip atırg’an payıtında diniy-
mifologiyalıq oylar, ko’z-qaraslar, filosofiyalıq ideyalar, empiriyalıq bilimler bo’linbegen, 
sinkretikalıq birlikke iye boldı. Son’ın ala rawajlanıw barısında filosofiya ha’m ilim o’zgeshelikke 
iye bola basladı. Degen menen bul processte olarg’a ko’p ulıwmalıq tiyisli. Ilim o’zinin’ jetisken 

---

da’wirin sanaat revolyaciyaları tusınan baslaydı. Al ko’p g’ana, bu’gin bizge ma’lim ilimiy 
disciplinalar XIX-XX a’sirlerde payda boldı. Usıg’an baylanıslı ko’p g’ana ha’zirgi ilimiy ideyalar 
o’zinin’ da’slepki formasında filosofiyanın’ ishinde payda boldı. Bul ma’selen, atomizm, Ku’n 
sistemasının’ ta’biyiy payda bolıw sinergetika ideyalarına tiyisli. Filosofiyanın’ ramkasında ilimiy 
biliwde qollanılatug’ın logikalıq-metodologiyalıq instrumentariy islenip shıg’ıldı. Aristotel, Bekon, 
Dekart, Leybnic, Gegel - bulardın’ ha’mmesi de logika zakonların islep shıg’ıwg’a, induktiv, 
deduktiv, dialektikalıq ha’m basqa da metodlardı islep shıg’ıwg’a qatnasqanlar. Ma’selen, 
dialektikalıq metod ha’zirgi en’ aldın’g’ı ilimiy disciplinalardın’ biri-sinergetikada qollanıladı.
Filosofiya bilimge baylanıslı tek g’ana metodologiyalıq funkciyanı atqarıp qoymaydı. 
Teoriyalıq du’nyag’a ko’z-qaras sıpatında, filosofiya anaw ya mınaw da’rejede anaw ya mınaw 
ilimiy ideyanın’ qa’liplesiwine ya to’menlewine ta’sir etedi.
Ma’selen, Batıs evropalıq orta a’sirler tusında filosofiya teologiyanın’ qaramg’ında bolıp 
(bag’ındırılıwında bolıp) ilimiy oydın’ erkin rawajlanıwın irkti. Bunda ol qa’legen pikirlewdi, 
ha’tteki empiriyalıq pikirlewdi ha’m aristotellik-xristianlıq interpritaciyalıq prizmasınan qaradı. 
Oyanıw da’wirinde gumanizm filosofiyası ilimler ha’m iskusstvolar ushın qolaylı rawajlanıw ushın 
tiykar saldı.
O’z gezeginde filosofiya ha’m ilim ta’repinen ku’shli ta’sirge iye boldı. Eger burın bizdi 
qorshag’an du’nya tuwralı ko’p g’ana ideyalar naturfilosofiyanın’ tiykarında, a’dette umozritelli-
spekuliativ formada qa’liplesken bolsa, ilimlerdin’ qa’liplesiw da’rejesi boyınsha, 
empiriyalıqlardın’ ha’m teoriyalıq ta’biyattanıwlıq-ilimiy juwmaqlawlardın’ bolıwında ilim 
umozritelli pikirlewlerden qutılıp g’ana qoymastan o’zi filosofiyag’a ta’sir etedi. Filosofiya ilim 
ramkasında alg’anların esapqa almawı mu’mkin emes. Onın’ u’stine filosofiya anaw ya mınaw 
da’wirde ta’biyattanıwdın’ anaw ya mınaw idealına bag’darlanıp baslaydı. Ma’selen XVII-XVIII
 
a’sirlerde mexanikanın’ jetekshi ilimiy disciplina sıpatında qa’liplesiwi filosofiyanın’ mexanistlik 
formag’a iye bolıwına jag’day jasadı. Derlik ha’mme processler, ha’tteki adam da ha’m ja’miyette 
o’tetug’ın ha’mme processler filosoflar ta’repinen mexanika nızamlarının’ tiykarında tu’sindirildi. 
Bu’ginliginde filosofiya ta’biyat ha’m ja’miyet tuwralı ilimlerde bolıp atırg’an processlerden 
tısqarıda rawajlana almaydı. 
 
Filosofiya menen ilimnin’ ara-qatnasının’ u’shinshi aspekti sonda, filosofiya ilimiy biliwdin’ 
ha’r tu’rli otrasllerinin’ jetiskenliklerin ulıwmalastırıwdı ha’m olardı ken’ ulıwmalastırılg’an 
filosofiyalıq kategoriyalarda sa’wlelendiredi. Aytayıq, XVII-a’cirde