|
Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim
ministrligi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Qaraqalpaq filologiyası fakulteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrası
Lekciyalar teksti
ULIWMA TIL BILIMI
Du’ziwshiler: prof. M.Qudaybergenov
f.i.k. G.Dosjanova
NO’KIS 2016
K I R I S I W
«Ulıwma til bilimi» eki mánini ańlatadı: lingvistikanıń teoriyalıq tarawı, oqıw páni. Ulıwma til bilimi lingvistikanıń teoriyalıq tarawı retinde XIX ásirden baslap qáliplesti. Jeke tiller haqqındaǵı ilim áyyemde-aq qáliplesken menen, olar bir-biri menen baylanıssız edi. Tillerdiń óz-ara jaqın tuwısqanlıǵı, seslik tildiń ulıwma adamzatlıq qubılıs ekenligi, olar ortasında ulıwmalıq hám specifikalıq nızamlıqlardıń bolatuǵınlıǵı onsha itibarǵa alınbay kelgen edi.
Seslik tildiń ulıwmalıq tárepleri, universal lingvistikalıq qubılıslar kóp ǵana tillerdi salıstırıp izertlew nátiyjesinde belgili boldı bul adamzat tilindegi ulıwmalıq nızamlardı, universal qubılıslardı izertleytuǵın, sol tiykarda ulıwmalıq til bilimin payda etti.
Ulıwma til bilimi-lingvistikanıń ulıwma tillik teoriyası. Ol pútkil lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kompas ilim. Bur kurs soyuzlıq masshtab óz aldına kurs retinde 1963-jıldan baslap engizildi. Bul pánniń maqseti studentlerdi teoriyalıq lingvistikanıń eń negizgi máselelerinen xabardar etiw. Olarǵa til tuwralı ilimniń ótken tariyxınan, házirgi jaǵdayınan, rawajlanıw baǵdarınan, ilimniń aldında turǵan baslı problemalardan sistemalı bilim beriw. Bul kurs 4 bólimge bólinip oqıtıladı: lingvistika tariyxı, tildiń teoriyası, lingvistikalıq metodlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası.
Lingvistikanıń obekti adamlardıń seslik tili. Seslik til oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan onı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp biliw múmkin emes. Bul jaǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi.
Lingvistika til bilimin ekige-jeke tiller tuwralı ilimge hám ulıwma tiller tuwralı ilimge bóledi. Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sol tildiń (yamasa tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili, qazaq tili, tyurkologiya t.b. Lingvistikanıń ulıwma tillerge ortaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı ulıwma til bilimi dep ataladı.
--Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan baslanǵan. Ulıwma til bilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán universal máselelerdi izertleydi.
Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bolǵanı menen olardıń bir-birine usas, ortaq qásiyetleri, ortaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń báride qarım-qatnas quralı, Tildiń bárinde de ses, grammatikalıq forma, gáp bar. Tillerdiń bári de toqtap turmay, mudamı ózgeriste rawajlanıwda boladı. Tillerdiń ózgeriske ushırawına sebepshi bolatuǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń bári tillerge ortaq, ulıwmalıq nızamlar. Sonday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da ortaq.
Izertlew obekti ulıwmalıq tillik nızamlılıq bolǵanlıqtan onnan shıǵatuǵın teoriyalıq juwmaqlar da barlıq tillerge qollanıwǵa bolatuǵın ulıwma tillik teoriya boladı. Sóytip ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın teoriyalıq pán.
Onıń negizgi maqseti-til biliminiń eń negizgi máselelerine sistemalı tallaw jasaw. Onday negizgi máseleler mınalar:
Tildiń tábiyatı menen mazmunı, oylaw menen jámiyet penen baylanısı, atqaratuǵın xızmeti.
Tildiń qurılısı, qurılısındaǵı elementlerdiń bir biri menen baylanısı, qarım- qatnası.
Tildiń tańbalıq, sistemalıq sıpatı.
Seslik tildiń payda bolıwı, tillerdiń rańajlanıwındaǵı ortaq nızamlar.
Tillerdiń tipologiyalıq, geniologiyalıq toparları, klassifikaciyalanıwı.
Jazıwdıń payda bolıwı, rawajlanıw jolları.
Til biliminiń izertlew metodları.
Til biliminiń tiykarǵı tarawları, basqa ilimler menen qatnası, ornı.
Teoriyalıq juwmaqlar jeke tillerdi izertlew, ayqınlanǵan juwmaqlardı, boljawlardı jıynaw negizinde jasaladı. Sonlıqtan ilimiy tiykarda izertlengen tiller qanshelli kóp bolsa jıynalǵan juwmaqlanǵan materiallar da kóp boladı, ulıwma til biliminiń mazmunı tereńlesedi.
Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen ulıwma til bilimine tıǵız baylanıslı. Bulardıń baylanısın biliwde jeke menen ulıwmanıń qarım-qatnası jónindegi pikiri áhmiyetli. Jalpı tek jóninde de, jeke arqalı ǵana boladı.Hár bir jeke qalay da jalpı. Hár bir jalpı tek belgili mólsherde ǵana barlıq jeke zatlardı qamtıy aladı. Hár bir jeke jalpıǵa tolıǵı menen enbeydi. Hár bir jeke basqa túrde jekeler menen mıńlaǵan ótkeller arqalı baylanısadı.
Lingvistikanıń birden-bir obektisi bolıp sanalatuǵın seslik til ulıwma adamzatlıq qubılıs bola tura, ekinshi jaǵınan, bir birine usamaytuǵın ózinshelikleri kóp jeke-jeke tillerge bólinedi.
Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden lingvistika pútkil dúnyalıq ilim bola tura, sonıń menen birge ol milletlik te ilim. Óziniń tuwǵan tilin izertleytuǵın hár millet wákili oǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp jaǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan.
Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metodları kóp. Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar:
Intralingvistika-intra(latınsha)-ishki. Tildiń ishki sistemalıq qurılısın, sistema elementleriniń qarım-qatnasın izertleydi. (mikrolingvistika, ishki lingvistika) tarawları: fonetika, leksikologiya grammatika.
Ekstralingvistika. extra-(latınsha)-sırtqı. Tildiń sırtqı dúnya menen jámiyet penen baylanısın izertleydi. Onı sociologiyalıq lingvistika, metalingvistika (meta-grekshe-jartı) sırtqı lingvistika dep ataydı. Ekstralingvistika sociolingvistika, mentalingvistika degen eki tarawǵa bólinedi. (menta-latınsha- oylaw, aqıl mánisin ańlatadı) mentalingvis-tika til menen oylawdıń qarım-qatnasın izertleydi.
Izertlewdegi qollanatuǵın usılǵa, izertlewshiniń izertlew baǵdarına qaray da til bilimi ayırılıp tiklenedi. Máselen, salıstırmalı-tariyxıy, tipologiyalıq, ariallıq, strukturalıq estetikalıq sinxroniyalıq, diaxroniyalıq qollanbanı (prikladnoy) lingvistika.
Ayırım izertlewshiler óz miynetlerinde fonetikanıń seslerdiń fizikalıq, fiziologiyalıq jaqların izertleytuǵın bólimin intralingvistikadan (ishki lingvistikadan) bólip alıp, óz aldına predlingvistika dep atawshılıq ta bar. Sonday-
aq seslerdiń ekspressiv, emocionallıq múmkinshiliklerin izertleytuǵın bólimin paralingvistika dep atawshılıq ta lingvistikada ushırasadı.
Ulıwma til biliminiń atalǵan problemaları menen birge ol qarastırıtuǵın basqa da biraz máseleler bar. Sonıń biri-lingvistikalıq oy pikirdiń qáliplesiw, rawajlanıw jolları haqqındaǵı másele, yaǵnıy ilimniń óziniń tariyxı hár bir ilim óziniń payda bolıw, rawajlanıw tariyxın bilmegenshe, jańanı tanıw, ilgerlew múmkin emes. Jańa ótkenge salıstırǵanda ǵana jańa boladı. Sonlıqtan ulıwma til biliminiń tiykarǵı problemaların sóz etpesten aldın, onıń tariyxın sóz etiw zárúr.
Do'stlaringiz bilan baham: |
