|
Til bir tutas sistema. Sebebi onıń qurılısındaǵı elementleriniń maydaları birlesip iri bir pútin topardı jasasa, al irileri ózlerinen tómengi elementlerge bólsheklenip otıradı. Sistema elementleri ózi sıyaqlı basqa formalar menen baylanısıp otıradı. Tillik tulǵalar baylanısınıń tillerde ushırasatuǵın bir neshe tiplik tilleri boladı. Olar sintagmalıq,paradigmalıq. ierarxiyalıq baylanıs.
Sinmagmalıq baylanıs.Grekshe bir nárselerdiń qosılıwı, jalǵasıwı degendi ańlatadı. Til iliminde bolsa, til elementleriniń bir-birine jalǵasıwı degendi bildiredi. Sintagmalıq baylanısqa keyingisi aldıńǵısına tirkese jalǵasatuǵın ya jazılatuǵın elementlerdiń baylanısı jatadı.
Sóylew, sóylew procesiniń hámmesi de tillik formalardıń sintagmalıq baylanısı nátiyjesinde iske asadı. Sintagmalıq baylanıs-elementler baylanısınıń eń dáslepkisi.
Paradigmalıq qatnas. Grek tilinen ótken bul túsinik, úlgi degendi ańlatadı. Házir ol -bir tekles elementlerdiń toparı degendi bildiredi. Paradigmalıq toparǵa kiretuǵınlar mánilik jaqtan, strukturalıq birgelki bolıp keledi. Mısalı: fonemalar paradigması, seplik jalǵawlar paradigması hám t.b. Paradigmalıq toparǵa óz-ara sintagmalıq qatnasqa kele alatuǵın formalar kiredi. Máselen: barlıq atlıqlar birlesip bir paradigmanı quraydı.
Iearxiyalıq qatnas. Bul hár tekles formalardıń baylanısı boladı. Qatnastıń bul túri mayda paradigmalıq topardaǵılardıń ózlerinen bir basqısh joqarı turǵan paradigmalıq topar menen baylanısına tiykarlanadı. Mısalı, sesler-materiallıq kórsetkish retinde iorfemalar quramına ense, morfemalar-sóz qurılısına, sóz-sóz dizbegi yamasa gáp qurılısına enedi. Iearxiyalıq qatnas arqasında til qabatları bir- biri menen baylanısqa enip, bir tutas tillik sistemanı quraydı. Iearxiyalıq qatnastıń aǵzaları-fonetika, leksika, grammatika bolıp, olar tildegi mayda sistemanıń elementleri boladı.
Ilimiy izertlew barlıq túrlerinde de obiektti biliw ushın óz-ara baylanıslı úsh túrli háreket iske asırıladı: kerekli materiallar jıynaw; jıynalǵan materiallardı toparlarǵa bólip tallaw; faktler tiykarında teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıw. Bul barlıq ilimlerge ortaq jaǵday. Ti bilimi ushın da bul jaǵday tikkeley tiyisli.
Belgili bir maqsetti orınlaw ushın izertlewde hár qıylı usıllardan paydalanadı. Bunday usıllarǵa metodologiya, metodika, metod dep atalatuǵın usıllar jatadı. Bul úsh atama baylanıslı, birlikte bolıwı menen qatar hár qaysısı hár túrli uǵımdı bildiredi.
Metodologiya - grekshe metod hám logos sózlerinen qáliplesken. metod tuwralı ilim degende bildiredi. Metodologiya teoriyalıq oylawdıń filosofiyalıq negizi.
Metodologiya-dúnyaǵa kóz-qaras, ómirdegi túrli qubılıslardı, bolmıstı biliwdiń jolı, filosofiyalıq principi. «Metod-bolmıstı túsindiriwdiń usılı, tábiyat penen jámiyet ómirindegi qubılıslardı tanıwdıń, izertlewdiń tásli»(Úlken encklopediyalıq sózlik).
Metodologiya-hár ilimniń izertlew jumısında basshıllıqa alatuǵın filosofiyalıq kóz qaras. Hár bir ilimniń ózine tán arnawlı izertlew ádisi izertlewshiniń basshılıqqa alǵan metodologiyalıq principlerine sol belgilep bergen maqsetke say kelip otıradı. Izertlew ádisi bir bolǵanı menen eger basshılıqqa alǵan metodologiyalıq principleri hár túrli bolsa, ádis aldına qoyǵan talap ta, onnan shıǵarılatuǵın juwmaq ta hár túrli boladı. Máselen, XIX ásir hám XX ásir basındaǵı bir-birine qarama-qarsı baǵıtta qáliplesken lingvistikalıq mekteplerdiń basım kópshiligi salıstırmalı-tariyxıy metodın izertlewdiń bárine de ortaq usıl retinde qollanıladı. Bul usıldı naturalistler «til-biologiyalıq qubılıs, organizm» deytuǵın tiykarǵı koncepciyaların dáliliwge paydalansa, psixologistler «til-taza psixikalıq qubılıs» deytuǵın koncepciyasın dálilewge paydalanadı.
Izertlew metodikaları. Metodika-baqlaw, esapqa alıw, salıstırıw, eksperiment usaǵan izertlew usıllarınıń jıynaǵı. metod hám metodika arasında jaqınlıq bar. metodika metodan tuwatuǵın belgili bir maqsetke jetiw jolında qollanılatuın is júrgiziw usılı. Metod izertlep atırǵan obiektti tanıwdıń, faktlerdi tallawdıń jolın anıqlaydı, al metodika kerekli faktlerdi qalay jıynawdı, qalay toparlarǵa bóliwdi, kerekli túrge keltiriwdi anıqlaydı. metod-gózlegen maqsetke jetiwdiń jolı bolsa, metodika-sol joldı ashıp, tazartıp otırıwǵa kerekli bolǵan qural.
Til biliminde tildiń qaysı salasın qanday maqsette izertlemekshi bolsa, eń aldı menen soǵan kerekli tillik faktler jıynaladı, esapqa alınadı. Ol faktler mánilik, funkciyalıq, formalıq qubılısları, til qurılısına alatuǵın ornı, basqa elementler menen, faktler menen qarım-qatnası ján-jaqlı baqlana otırıp esapqa alınadı. Baqlaw metodı, esapqa alıw, salıstırıw-mine bular eń baslı izertlew metodikaları bolıp sanaladı. Lingvistikalıq metodlar, hám olardıń túrleri.
Lingvistikalıq metod dep til biliminde qollanılatuǵın izertlew ádisleri aytıladı.Ayırım ádebiyatlarda metodikaǵa jatqızıwǵa tiyisli usıllardı da metod quramına kirgizip, metod sanın kóbeytedi; basqa ádebiyatlarda, kerisinshe, jeke metod retinde qaralatuǵınlardı birlestirip, eki-úsh metodqa alıp keledi. máselen, 1973-jılı shıqqan «Ulıwma til bilimi» kitabında 3 tom salıstırmalı-tariyxıy, lingvogeografiyalıq, strukturalıq, tipologiyalıq dep tórtke bóledi. V.I.Koduxov sıpatlama, salıstırma, normativli-stilistikalıq metod dep úshke bóledi (Obshee yazıkoznanie, 1974).
Házirgi dáwirde kópshilikke tanılǵan lingvistikalıq metodlar sıpatlama- salıstırmalı-tariyxıy, salıstırmalı, strukturalıq, matematikalıq metodlar.
Sıpatlama(sinxronlı) metod. Bul eń eski metod. Bul izertlenip atırǵan obiekttiń ótkendegisin, tariyxıy rawajlanıwın eskermeydi, onıń belgili bir dáwirdegi qálpin sıpatlaw menen sheklenedi.
Strukturalıq metod. Bul metodtı eń dáslep SHexoslavakiya, Daniya alımları qollandı. Bul metod táreptarları tildi óz-ara tıǵız baylanıslı, bir-birinen ǵárezli bólsheklerden quralǵan bir tutas struktura dep biledi. Tildiń strukturası ǵana izertlengende bunı strukturalizm metodı ámelge asırıw múmkin dep biledi.
Matematikalıq metod. Tildiń strukturasında onıń elementleriniń sanınıń da atqaratuǵın xızmeti úlken. Belgili bir element, forma kóp bolsa, ekinshileri-az. Birewi ónimli bolsa, birewi ónimsiz. Bulardı esapqa alıw ilim ushın kerek. Óytkeni til bilimi ushın tillik elementlerdiń sapalıq jaǵı qanday áhmiyetli bolsa, sanlıq sıpatı da sonday áhmiyetli. matematikalıq modeller úlgisin tilge de qollanıw til biliminde avtomatlastırıw talabı, xabar, informaciya teoriyası tiykarında kibernetika iliminiń tásirinde payda boldı Bul usıl ayrıqsha fonologiya tarawında keńnen qollanıladı.
Salıstırmalı metod. Til biliminde bul metod túrli maqsetlerde jumsaladı. salıstırılatuǵın faktlerdiń ózinshelik ózgesheliginiń salıstırıwdan kútetuǵın nátiyjelerden kórinetuǵın maqsetten bul metodtıń hár qıylılıǵı payda boladı. Salıstırılatuǵın faktler hár qıylı tillerden alınıwı múmkin hám bir tilden bolıwı da múmkin. Salıstırılatuǵın faktlerdiń ózgesheliklerine qaray salıstırmalı metod til biliminde salıstırmalı-tariyxıy metod, tariyxıy-salıstırmalı metod, salıstırmalı metod bolıp bólinedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
