Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

--TIL HÁM JÁMIYET

Jámiyetsiz til, tilsiz jámiyet bolmaydı.Sonlıqtan tildi adamlardıń jámiyetlik ómirinen bólek qarawǵa bolmaydı.Tidiń rawajlanıwı jámiyet rawajlanıwı menene baylanısta ǵana izertlewi tiyisli. Sonday-aq til jeke adamlardıń ruwxıy qásiyetine tán psixologiyalıq qubılıs ta emes. Olay bolǵanda hár bir adamnıń óziniń menshik tili bolıwı kerek,onda xalıq,millet tili bolmas edi.Sonlıqtanda til biologiyalıq ta,psixologiyalıq ta emes, al jámiyetlik qubılıs boladı eken.

Tildiń payda bolıwı tuwralı áyyemgi Greciyada kelip shıqqan, XV88- XVIII-ásir oyshılları tárepinen rawajlandırılǵan kelisim teoriyası da belgili dárejede,tildiń jámiyetlik xarekterin moyınlaǵan.Til bilimi tariyxında bul máselege baylanıslı hár qıylı kóz qaraslar bar.Biraz ilimpazlar tildiń táǵ-dirin, ondaǵı ógerislerdi jámiyet tariyxınan,onıń ekonomikalıq,siyasiy rawaj-lanıw tariyxınan ǵana izlew kerek dep túsindiredi. Solardıń biri H.YA.Marr boldı. Ekinshi aǵım boyınsha,til jámiyette basqarıwshı, baǵdarlawshı rol atqaradı. Adamlardıń ózleride óz tiliniń qaramawında baǵınıshlı boladı. Til adamlarlıq sırtqı ómir menen baylanıstıratuǵın, «úshinshi dúnya» quwatlı kúsh dep sanawshı baǵıt. Bunday aǵımdı payda etken V.Gumboldt boldı.F.de Sossyur hám onıń táreptarları til óz betinshe, óz nızamı boyınsha rawajlanadı.
Til menen jámiyet ortasındaǵı qarım-qatnas oǵada quramalı,kóp qabatlı,kóp tarawlı problema. Olarǵa tildiń tábiyatı menen jámiyetlik xızmeti, tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwı menen jámiyettiń tariyxı ortasında baylanıs, tildiń adamlardıń etnikalıq birlikleri menen baylanısı, jámiyetlik formaciyalar menen baylanısı h.t.b jatqarıwǵa boladı.

SESLIK TILDIŃ PAYDA BOLIWI

Tildiń payda bolıwı jóninde seske eliklew. tańlaw sóz,kelisim teoriyalarınıń bári de ilimiy kóz-qarastan alǵan nadurıs. Biraq olar payda bolıwında til quday tárepinen berilgen sıylıq degenge qarsı túrde, til adam balasınıń óz tabısı, óz jemisi dep túsindirildi. Óz dáwiri kóz-qarasınan qaraǵanda bul úlken tabıs boldı. Birden bir durıs pikirdi biz marksizm klassiklerinin miynetlerinen, ásirese Engelstiń «Maymıllardıń adamlarǵa aylanıw tárinde mámlekettiń roli», «Tábiyat dialektikası»atlı miynetlerinen kóremiz.

Seslik tildiń payda bolıwında eki shárt qoyıladı: biri-biologiyalıq, ekinshisi- jámiyetlik;Engels SH.Darvin miyneti negizinde adamnıń ata tegi aǵash basında jasawshı maymıllar ekenin aytadı. Kem-kem turmıs jaǵdayı ózgeriwi nátiyjesinde bir waqıtlarda aǵash basında jasawshı maymıllar endi jerine túsip, azıqlıq
zatlardıjerden tabatuǵın bolǵan. Jerde endi aldıńǵı eki ayaqta júriw xızmetinde emes , al miynet quralına aylandıra baslaǵan.Tórt ayaqlamay, kem-kemnen eki ayaq penen tik júriwge úyrene baslaǵan.Bul barlıq organlardı ózgertedi, adamlıq túrge keltiredi. Engels «Tábiyat dialektikası»miynetinde «Mıńlaǵan jıllıq gúrestin keyin qol aqırında ayaqtan bólinip, tik júretuǵın bolǵan gezde ,adam maymıldan bólinip shıqtı,sóytip onıń sóylewdiń rawajlanıwı ushın tiykar jasadıwı ushın biologiyalıq tiykar boldı.
Tábiyattıń apatshılıǵına qarsı turıw,tirishidik ushın gúres. sırtqı dushpanlarǵa qarsı turıw t.b. Maymıl-adamlardıń birlesip,kúsh biriktiriwin talap etti. Turmıstıń ózi tuwǵızǵan kollektivlik háreketliriniń jemisli bolıwı ushın bir-birewdi túsiniw kerek boldı. Bunda zárúrlik óz múshesinde sóylewdiń tildi payda etti. Bul tildiń payda bolıwının jámiyetlik tiykarı boldı.
Engels «qáliplesken adamlardı bir-birine bir nárseler aytıw zárúrlik payda etti.Bul zárúrlik ózine organ jasadı. Maymıllardıń jetispegen tamaǵı udayı ózgere basladı,al awızdaǵı sóylew organları kem-kem bólek-bólek seslerdi aytıwdı úyrendi» dep jazdı.
Seslik til eń dáslep neden baslandı,qanday boldıW degen sorawǵa hesh kim ol anıq juwap bere almaydı. Óytkeni tildiń ol dáwirdegi jaǵdayı jóninde maǵlıwmat beretuǵın faktler joq, onıń bolıwıda múmkin emes. Sonlıqtan ol sorawǵa tek ilimiy boljap tiykarında ǵana juwap beriledi.