|
Lingvistikada tildi adamlardıń etnikalıq birlikleriniń atı menen urıw tili, qáwim, xalıq, millet tilleri ,tutas tiller semyası dep atawshılıq bar.Urıw tili tillik birliklerdiń eń tómengi basqıshı,al millet tili joqarǵı basqıshlı.Etnikalıq birliklerdiń eń negizgi belgileriniń biri-onıń til birlikleriniń bolıwı. Til birligi joq jerde etnikalıq birlikte joq. Jámiyet rawajlanıwınıń hár túrli tariyxıy rawajlanıwında etnikalıq birlik ataması menen tildin atamalarınıń birdey atalıwı usınnan bolsa kerek.
Til birligi ózgerissiz qatıp qalǵan ózgeris emes. Bul til tek bir etnikalıq tili bolıwıda aralasıp ketken bir neshe etnikanıń ortaq tili bolıwı da múmkin.
Qáwim birligi urıwlardan, xalıq birligi qáwimlerden, birigetuǵının ilim tastıyıqlaydı.Etnikalıq toparlardıń bulay birlesiwi olardıń tilleriniń birlesiwine de alıp keledi. Xalıqtıń sanı jaǵınan kóbirek til basqalarǵa tásir etip, bara-bara bóliniwi basqa xalıqqa da ortaq til bolıp ketedi,basqa tiller kem-kemnen qollanılıwdan qalıp otıradı. Belgili bir millet tiliniń bir neshshe milletlerde, etnikalıq birliklerge ortaq til bolıwı házirgi dáwirde de bar. angliyshanlar menen shotlandeyalılar,arqa amerikanlar bir tildi-anglishan tilinde,islandlar menen kubalılar-ispan tilinde,nemec tilinde nemecler menen avstriyalılar, portugal tilinde portugallar menen braziliyalılar sóyleydi.
Ádette,til birligi etnikalıq,milliy birliktiń negizin quraydı. Biraq joqarıda aytılǵanday til birligi sol tilde sóyleytuǵın angliyshanlar menen shotlandlar ushın,ispanlar menen kubarlılarushın,nemecler menen avstriyalılar
ushın,portugalılar menen braziliyalılar ushın olardıń bir millet ekenligine kepil bola almaydı. Bunday xızmetti til tek bir millet ishinde ǵana atqara aladı.
TIL HÁM SÓYLEW
Sóylew tillik materiallar arqalı júzege asadı, ol tillik nızamǵa baǵınadı. Til hám sóylew ajıralmas birlikte.Sóylew tildiń ómir súriw forması.
Sóylew háreketi sóylew aǵzaları arqalı payda boladı,hawa tolqını arqalı qulaqqa esitiledi.Sóylew háreketi sóylew.esitiw,túsiniw sıyaqlı úsh bólimnen turadı. Miydiń basqarıwı nátiyjesinde sóylew aǵzaları qozǵalısqa keledi, artikulyaciya iske asadı. Sol arqalı ses payda boladı,ol hawa boslıwı arqalı tıńlawshınıń qulaǵına jetedi. Tıńlawshı esitiw aǵzalarınıń titirkeniwi arqalı sezingenin esitiw talshıqları menen miy ortalıǵına jetkiziledi.
Sóylewshiniń aytqanları artikulyalıq kompleks,al tıńlawshınıń esitkenleri akustikalıq kompleks boladı.Sóylewshi menen tıńlawshı bir-birin túsiniw ushın bul eki kompleks birlikte bolıwı kerek. Ayıtılıw menen esitiliw arasındaǵı birlik bolmasa,túsindiriw bolmas edi.
Sóylew degenimiz-qatnas procesinde óz atın basqalarǵa bildiriw,basqanıń oyın biliw maqsetinde tildi qollanıw degen sóz.
Til degennen ondaǵı pútkil seslerdiń, sózlerdiń, gramatikalıq formalardıń jıynaǵın túsinsek,sóylew degenne sol tildiń sóylew elementlerdin óz-ara qarım qatnasqa túsiniwin túsinemiz. Bul jaǵınan til-sóylewge kerekli bolǵan materiallardıń jıynawı.
Til jámiyetlik bola tura, ol jeke adamlardıń sózleri,sóylewi arqalı ómir súredi. Tildi paydalanıwshı jeke adamlar birdey emes.Sonlıqtan olar jámiyetlik múlikti hár qaysısı óz jaǵdayına qaray hár qıylı dárejede paydalanadı; birew-ler tildegi eń hasılların terip paydalansa,birewler onday talapqa iye bolmaydı.
Hár adamnıń ózine tán sóylew manerası, dawıs ortaǵı, intonaciyası, rifma,akcekti,kewil kúyi,t.b.ler tek sóylew procesinde ǵana júzege shıǵadı. Til jaqsı, jaman, kerek, kereksiz, normaǵa jatadı, jatpaydı degen túsiniklerdi qollanıwǵa bolmaydı.Tildeginiń bári de kerekli.kereksiz, jaman,normasızlıq tek sóylewdi (hám jazıwda) ǵana boladı.Sóylewshi(yamasa jazıwshı)til materialların orınlı, durıs qollana almaydı da usınnan normasızlıq kelip shıǵadı. Usınnan jámiyetlik til sóylew (jazıw) procesinde daralıq sıpatqa iye boladı. Til menen sóylewdiń ózgeshelikleri de mine usında.
Til menen sóylewdiń birdey emesligine alımlar erteden kewil awdarǵan; XIX-ásir de ómir súrgen V.Gumboldt, G.SHteyntal,G.SHuxard.Al til menen sóylewdi eki bólek másele etip qoyǵan, onı ilimiy dálillegen ilimpaz F.de Sossyur boldı.
F.Sossyur til bilimin til lingvistikası, sóylew lingvistikası dep eki tarawǵa bóledi. Til lingvistikası-tiykarǵısı, onıń obiektisi-til,til qubılıs,al sóylew lingvitikası -tiykarǵı emes,járdemshi,onıń obiekti ol-taza psixodizikalıq pán deydi.Bul eki pán óz-ara tıǵız baylanıslı. Til sóylew ushın, túsinikli bolıw ushın kerekli,al sóylew tildiń qáliplesiwi ushın kerekli deydi.
Sossyurdıń til menen sóylewge baylanıslı kóp qunlı pikirler menen birge, qayshılıqları da bar. Ol sóylewdi tek individuallıq deydi,onda jámiyetlik hesh nárse joq deydi. Al til ǵana jámiyetlik,sonday-aq tildi sóylew háreketiniń bir bólshegi dep esaplaydı.
Eger sóylew individuallıq bolsa, onda adamlar bir-birin túsinbese edi. Sóylewshilerdiń birin-biri túsinetuǵın-ıwınıń sebebi-olar ulıwma xalıqlıq tildegi bar formalardı paydalanadı,olardan ulıwmalıq til normasına sáykes paydalanadı,al tıńlawshı aytılǵan tillik formalardı,olardıń dizbeklerin kollektiv qabıl etken mánisinde túsinedi. Sóylewdi tilge qarama-qarsı qoyıp, birin(tildi)jámiyetlik, ekinshisin (sóylewdi) jámiyetlik emes dew natuwrı.
Sossyurdıń bul qaǵıydaları biraz ilimpazlar tárepinen rawajlandırıldı.(L.Elmslev, A.I.Smirickiy, H.Xomskiy) Al deskrintivlik lingvistikanıń wákilleri til menen sóylew arasına shek qoyıp,onı eki túrli másele dewdiń pútkilley keregi joq dep esaplandı.
Juwmaqlap aytqanda til menen sóylew arasındaǵı ayırmanı kórmew de, olardıń óz-ara baylanısın moyınlamawda qáte boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
