Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

TILLIK MÁNIS

Til eki jaqlı qubılıs, onıń sırtqı jaǵı-seslik, materiallıq tárepi;onıń ishki jaǵı- mazmunlıq,logikalıq tárepi.Tildiń tillik elementlerdin logikalıq jaǵı degenimiz- olardıń bildiretuǵın mánileri,atqaratuǵın xızmeti.

Tillik elementlerdiń mánilik jaǵı lingvistikada semantika dep, semantikanı izertleytuǵın ilim semasiologiya dep ataladı.
Máni degen ne? Bul tanbalawınıń tanbalanıwshı menen qatnasın payda bolǵan mazmun degen. Tillik element neni bildirse,sol onıń mánisi. Máni-oylaw kategoriyasına jatatuǵın sáwlelendiriwshi qubılıs. Tillik máni-obiektiv dúnyadaǵı zatlardıń qubılıslardıń, bolmıstıń sanadaǵı sáwlesi, al kopiyası emes,sáwlesi, elesi ǵana.
Adam sanasında tillik elementlerdiń materiallıq sáwlesi de (sózler), zatlardıń,qubılıslardıń,bolmıstıń fizikalıq sáwlesi de saqlanadı. Ekewi birigip bir pútin bolıp turadı. Tillik elementlerdi aytqanda ya esitkende, jazıwdı oqıǵanda sol eki sáwle de eske túsedi, kóz aldına keledi. Usı eki sáwleniń birligi onıń mánisi boladı. Túsinik bolıw ushın aytılǵan ya jazılǵan tillik elementtiń nege qatnaslılıǵın, neni ańlatatuǵının biliw kerek. Olay bolmasa túsinik te bolmaydı. Mısalı:dom, kniga,xleb degen rus sózleriniń mánilerin rus tilin bilmeytuǵın adamlar túsinbeydi. Sebebi bul sózlerdiń (tanbalawshılardıń)qanday zatlarǵa (tanbalawshıǵa)qatnaslı ekenligin bilmeydi.Al usı sózlerdi jay,kitap,nan dep awdarıp aytsaq qaraqalpaq tilin biletuǵınlar olardıń mánisin túsinedi. Sebebi olardıń qanday tanbalanıwshıǵa qatnaslı ekenligi biledi. Mine,sonpıqtanda máni degendi ataw menen(sóz benen) ol ataw bildiretuǵın mazmun ortasındaǵı qatnas,birlik dep túsiniw kerek.
Ataw mánisin biliw,durıs túsiniw ushın, onıń nege qatnaslı ekenin,neni bildiretuǵının biliw zárúr.Onı biliw sóylewshi ushında, tıńlawshı ushın da birdey birew ǵana bolıwı tiyis. Sonda ǵana til óziniń qatnas quralı xızmetin atqara aladı.
Tillik mánilerdiń negizgi túrleri-leksikalıq máni hám gramatikalıq máni. Leksikalıq máni dep hár sózdiń bildiretuǵın ózine tán atawıshlıq mánisin aytadı. Al gramatikalıq máni-sózdiń leksikalıq mánisi ústine qosılatuǵın kómekshi máni. Kómekshi mániler(gramatikalıq mániler) gramatikalıq kategoriyalar dóretiwge negiz boladı.
Gramatikalıq máni menen leksikalıq mánilerdiń usaslıq jáne ayırmashılıq tárepleri bar. Gramatikalıq mániniń ayırım túrleri leksikalıq máni menen ajıralmastay birlikte jasaydı, ekewi de bir ǵana kórsetkishtiń boyınan tabıladı.
Mısalı:jay,úlken,al degen sózlerdiń zattı, kólemdi,háreketti bildiriw sıyaqlı atawıshlıq leksikalıq mánisi menen birge olardıń basqada gramatikalıq mánileri boladı. Jay sóziniń atlıq,birlik,ataw seplik formasında keliwi: úlken sóziniń kelbetlik jay formasında keliwi: al sóziniń keler máhál ekinshi bet, buyrıq,bolımlı mánilerde keliwi-olardıń gramatikalıq mánileri. Mine,olardıń bári leksikalıq máni ústine qosılıp otırǵan gramatikalıq mániler bolıp tabıladı.
Gramatikalıq mánilerdi qatnastırmay, sózlerdi tek leksikalıq máni kórsetkishligi túrinde ǵana qollanıw múmkin emes. Tillik mánilerdiń (leksikalıq
,gramatikalıq)bul eki táriniń bólinbeytuǵını da usındı. Ekewiniń elewli ayırması: gramatikalıq mánide zatlıq máni joq, al leksikalıq mánide ol bar. Leksikalıq máni jeke sózge ǵárezli, onıń ayırılmaytuǵın jubayı:al gramatikalıq máni jeke sózden ǵárezsiz,ol abstrakt ulıwma mánini bildiredi. Sonlıqtan da gramatikalıq mánilerdiń kópshiligi joqarıdaǵıday sóz túbirinen ǵana emes, onnan tısqarı hár túrli kórsetkishler, formalar arqalı da bildiredi. Mısalı, jaylar,úlkenirek,aldı degen sózlerdiń 1-degi kóplik, túsindegi salıstırıw dárejesi, sońǵısındaǵı ótken máhálin, 3-si betlik mániler buǵan mısal bola aladı. bildiredi.