Forel baliqlarin jetilistiriw texnologiyalari

FOREL BALIQLARIN JETILISTIRIW TEXNOLOGIYALARI

Dauletova Zamira - Samarqand ma`mleketlik veterinariya meditcinasi
sharwashliq ha`m Biotexnologiyalari universiteti Nókis filialı
veterinariya hám zooinjeneriya fakulteti Zooinjeneriya kafedrası
assistent oqıtıwshı
Xabipova Mexriban – Samarqand ma`mleketlik veterinariya meditcina
sharwashliq ha`m Biotexnologiyalari universiteti
Nókis filialı veterinariya hám zooinjeneriya fakulteti balıqshiliq tálim
baǵdarı 2-kurs studenti

Annotatsiya

Forel balıqlarini jetistiriw texnologiyaları haqqında maǵlıwmatlar berilgen bul tezisde Ózbekstan sharayatında bul baliqti intensiv usıllarda kóbeytiw boyınsha máslahátlar beriledi. Bul jóneliste iskerlik kórsetip atırǵanlar ushın maǵlıwmatlar bazası bolıp xizmet kórsetiwi itibarǵa alınǵan. Barlıq qızıǵıwshılar ushın paydalansa boladı.
Kerekli sózler: Forel balıqlari, losossimonlar shańaraǵı, salmo trutta, aralaspa emler, balıq jetistiriw, sadaqlar, suw háwizleri.
Forel radujnaya yamasa gulmaxi balıg'i losossimonlar shańaraǵına tiyisli, watanı AQSH tin` Kaliforniya dáryası esaplanadı. Forel XIX ásirdiń 80-jıllarında (Angliya, Shotlandiya, Germaniya, Franciya, Rossiya ) Evropada ıqlımlastırılgan. Forel - bul turnin` denesinde gulaga uqsaǵan daqlar boladı. Forelnin` taǵı bir túri ámeldegi bolıp, ol dárya foreli (salma trutta morpha farie) dep ataladı. Forelnin` shabaqları segoletkalari dárya foreliga uqsaydı, olardı ajıratıw qıyın. Eki jazlı bolǵanda gulmoxini dárya forelidan ajıratıw múmkin boladı. Eki túri de Rossiyada «Sarskaya riba» dep atasadı, sebebi olardıń góshi júdá mazalı bolıp tabıladı.
Ózbekstannıń taw hám taw aldi aymaqlarında balıq kóbeytiw eń perspektivalı sistema bolıp tabıladı. Bul aymaqlarda suwdiń temperaturası jıl dawamında 18⁰ C den aspaydı. Aral teńizi háwizindegi dáryalar bálent tawlardan suw aladı hám de muzlıq yamasa qordan payda boladı (jawın dáryalar daǵı suwga kem tásir kórsetedi).
Búgingi kúnde dúnyada suwıqsevar balıqshilikda losos shańaraǵına tiyisli bir neshe balıq túrleri ko'beymekte. Usı waqıtta, global óndiriste oq jayrang gulbalig`inin` kóbeytiw ústinlik qılıp atır. Onı jetistiriw derlik barlıq regionlarda ózlestirilgen.

Dárya foreli Amudaryanıń joqarı bóleginde vaxsh, Kápirnixon, varzob sıyaqlı irmoqlarida keń tarqalǵan. Ózbekstannıń tawlıq aymaqlarındaǵı tábiy kólida, suw bazalarında jetiwtirsa boladı. Foreldin` hár bir kilogram massası ushın 2, 5 - 3 kg qımbatlı azıqtan tutınıw etiwi kerek. Bul balıq suwıqsevar, suwıq suwda, sadaqlarda jaqsı ko'beyedi (jazda suw temperaturası 20<sup>0</sup> C den aspawı kerek), 0-25<sup>0</sup> C aradaǵı temperaturaǵa shıdam bere aladı. Urıwınıń rawajlanıwı ushın maqul túsetuǵın temperatura -6 -12<sup>0</sup> C, uwildirig'i hám mayda balıqlarni baǵıw ushın -14-16<sup>0</sup> C, u`lken dárya foreli ushın -14-18⁰ C. Sadaqlarda radujnaya forel (anethvuhus mykiss), dárya foreli hám Kumja (salma trutta) bag`iladi. Bul úsh túrdegi forel normal ósiwi ushın optimal suw temperaturası 12<sup>0</sup> -18<sup>0</sup> C, eń jaqsı ósiw suw temperaturası 20 -22<sup>0</sup> C, bul temperaturata forel aste awqatlanadı hám hátte awqatlanıwdan toqtaydı. Suw temperaturası 7<sup>0</sup> C den tómenlese azıqlanıwı da bır jola pasayadi. Oq jay alabaliqtin` tábiy suw háwizlaridagi dushshı suwda suwiwi normal ótedi, ol nol (muzlaw ) ga jaqın temperaturaǵa shıdam beredi.

Sadaqlarda boqilgan eń jaqsı material bir jas 15-20 sm uzınlıqqa iye bolǵan forel segoletkalari vegetaciya (210 kún) aqırında 400-500 gr massaǵa iye boladı. Forel segoltkalarining qısıqlıǵı 550 ta/m3. Bul balıq kislorodqa salıstırǵanda talanshan. Respublikamizdin` arqa hám qubla bólimlerinde taw hám taw aldi aymaqlarında sharayat ámeldegi bolıp, ol orınlarda forel bagıw ushın múmkinshilikler bar.
Háwizlerde balıqlarni eki máwsim dawamında jetistiriw múmkin, lekin quramında protein kóp bolǵan zamanagóy aralaspa emlerden paydalanǵan halda bir máwsimde (lichinkadan tavar balıq kórinisige shekem) hám hátte 6 -7 ay jetistiriw múmkin. Mayda balıqlardin` qısıqlıǵı 2-5 mıń dona/m3 bolǵanda, tavar balıqtin` qısıqlıǵı 300-350 ekz/m3 bolǵanda jetistiriw múmkin. Sonday eken, jemisdarliq 50-70 kg/m3 bolıwı múmkin. Tuwrı tórtmuyushli háwizlerdi uzınlıǵı 10 -30 m, eni 2-3 m, tereńligi 0,9 -1,2 m etip qurıw múmkin. Háwizlerdiń diywalları ulıwma bolıwı esabına únemlew múmkin. Jer maydanınıń qiyaligi hám suw muǵdarı múmkinshilik bersa, sheńber háwizlerdi de qurıw múmkin.
Forel balig`i bu`gingi ku`nde a`tirap ortaliq sha`rayatlari, socialliq-ekonomikaliq qa`seyetleri tu`rlishe bolg`an ma`mleketlerde tu`li maqsetlerde jetilistirilmekte. Ayrim ma`mleketlerde da`rya foreli tovar salmag`i 150-250 gr, basqa ma`mleketlerde 1kg g`a shekem bolg`anlari ushraydi. A`lbette bul siyaqli ko`p ma`qsetli obyekt u`stinen du`nyanin` tu`rli aymaqlarinda iskerlik ju`rgizip atirg`an qa`nigeler tu`rli seleksiya jumisin alip barip atirlar. Na`teyjede da`rya forelinin` ko`plegen porodalari jaratilip atir.
Radujanya foreli qaptal sizig`i boylap fiolet gu`li ren`inen tap toq sari ren`ge shekem bolg`an ken` oq jay ta`rizli ren`li qayisqa iye. Da`rya forelinin` watani arqa Amerika bolip, 1880 jilda Yevropag`a, 1895 jilda Rossiyag`a keltirilgen. Joqari maslasiwshan`liq, aziqti aktiv qabil etiwi, o`siw pa`tleri joqarilig`i menen bo`lek a`himiyetke iye baliq zatlarinan biri bolip tabiladi.
Kaliforniya altin baliq foreli (Brigitta) – a`piwayi da`rya forellerinen qatar ta`repleri menen ajiralip turadi. Bul baliqti da`slepki ret D.Jordan 1882 jilda xarakteristikalang`an. 1939 jildan oni AQSH tan alip shig`ip ketiw qadag`an eilgen.
O`zbekistang`a 1896 jilda keltirilgen. Bul baliq parodasi iqlim sharayatlarina tez maslasiwshilig`i menen ajiralip turadi. Er jetiw waqti 3-4 jasinda. Pu`tkil tirishligi dawaminda 6-7 jilda 3 ret tuqim shashadi. Dene massasi 5ga g`a shekem baradi. Sanaat sharayatlarinda ko`beytirilgen sol jilg`i baliqlar 50-70 gr, bir jilliq baliqlar 90-130 gr, eki jilliq baliqlar 300-700 gr g`a jetiwi mu`mkin. Ren`i jiltir tilleren`.
Kelesinde bul balıq qatarı barlıq balıq túrlerin hár tárepleme, ilimiy tiykarda úyreniw, jurtımız sharayatlarında jetistiriw, jáne de keńeytiw jańa basqıshda rawaj tabadı. Álbette, onıń ushın rawajlanǵan shet el mámleketler degi sıyaqlı jańalıqqa umtılıwdan, izertlewden hesh toqtamaslig`i kerek.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Prakticheskaya gidrobiologiya presnovodnix ekosistem. Pod redaktsii V. D. Fedorova i V. I. Kapkova. Moskva - 2006.-370.
2. Turkiya Respublikası «Azıq-túlik awıl xojalıǵı ministrligi» hám de «Denizbank» sherikliginde tayarlanǵan «100 dane kitap» den ibarat tolıqpa.
3. M/Toirov hám «Agrobank» ATB sherikliginde redakciyaga tayarlandi. Intensiv usılda balıq jetistiriw. Tashkent - 2021 y.- 96.
4. Kámalov B. G., Qurbonov R. B., Salixov T. v. Balıqchilik. Tashkent - 2003.
5. Balıqchilik tiykarları. Kásip-óner kolledjleri ushın oqıw qóllanba. Tashkent. Ílım ziyo - 2016 y. 249.
6. S. Q. Husenov, D. S. Niyazov. Balıqchilik. Tashkent - 2013 y. 336.
7. www. zıyanur. uz.