1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

384-322
) mınaday dep jazdı
:
«ta’jiriybege 
iyeler «ne ekenligin» biledi», «ne sebep» ekenligin, demek sebepti bilmeydi». (Аристотель. 
Соchинения T. 1. s
. 66
).
Du’nyanın’ da’stu’riy diniy mifologiyalıq kartinası menen g’ana sheklenip qalg’an 
adamlardın’ ko’pshiligi menen salıstırg’anda en’ ertedegi filosoflar ha’r tu’rli ta’biyiy, sociallıq 
processlerdin’ ha’m qubılıslardın’ payda bolıw ha’m o’tiw nızamlıqların ha’m sebeplerin 
racionallıq da’rejede tu’siniwge ha’m ta’sindiriwge umtıldı. Filosoflardın’ na’zerine ilingen 
ha’mme na’rse - ku’n, ay, juldızlar, aspan jaqtırtqıshlarının’ tutılıwı, jıldın’ waqtının’ almasıwı, 
muzıkalıq instrumentlerdin’ qurılıs, haywanlardın’ ha’m adamlardın’ kelip shıg’ıwı, da’ryalardın’ 

---

tasıwı, ma’mlekettin’ siyasiy du’zilisi h.t.b. - bulardın’ barlıg’ı filosofiyanın’ (teoriyalıq oylawdın’) 
predmeti boldı. Sonın’ ushın ha’m Gegel filosofiyanı bılay minezleydi: «Filosofiyanı aldın-ala 
predmetlerdi oysha qaraw dese boladı». (
Гегель Соch. М. , 1929 Т. 1. с. 18
).
Filosofiya teoriyalıq du’nyag’a ko’z-qaras bolg’anlıqtan logikalıq sistemalasqan du’nyag’a 
ko’z-qaras boladı. Basqasha aytqanda, ol du’nyag’a, adamg’a ko’z-qaraslardın’ a’piwayı jıyındısı 
emes, al racionallıq-logikalıq usıl menen qurılg’an kategoriyalardın’ sisteması.
Sonday-aq filosofiya teoriyalastırıwdın’ en’ joqarg’ı, shekli usılı. Bul mınalardan ko’rinedi. 
Birinshiden, filosofiyanın’ predmetinin’ o’zinin’ ken’ligi menen baylanıslı. Bilimlerdin’ birde-bir 
tarawı, ya bolmıstın’ sferası filosofiyanın’ predmetlik oblastına baylanıslı aspektlerge iye emes. 
Sonın’ ushın ha’m ta’biyattanıwdın’, siyasattın’, huqıqtın’ h. t. b filosofiyalıq problemaları tuwralı 
aytamız.
Ekinshiden, ha’r tu’rli qubılıslar ha’m processler filosofiyada ju’da’ joqarı ulıwma da’rejedegi 
sıpatlawg’a ha’m tu’sindiriwge iye. Filosofiyanı ha’mme na’rse emes, al en’ aldı menen ulıwmalıq, 
universallıq qızıqtıradı.
U’shinshiden, filosofiya bir na’rseni izertlep qoymaydı, sonın’ menen birge bunı izertlewdin’ 
sha’riyatların, jolın filosofiyanın’ predmeti ete aladı. Filosofiya biliwdin’ ha’m praktikanın’ 
universallıq principlerin izertley otırıp, g’alaba metod ha’m metodologiyada bola aladı.
Adamzat balası o’zinin’ praktikalıq ha’m biliwlik iskerliginde qanday jollar, priemlar, usıllar 
arqalı anaw ya mınaw na’tiyjege erise alatug’ınlıg’ı tuwralı oylanbawı mu’mkin emes edi. Aqırı, 
adamzat iskerliginin’ o’zi-aq maqsetke muwapıqlıg’ı menen universallıq belgini-metodikalıqtı talap 
etedi. Basqasha aytqanda, adamzat o’mirinde ha’r tu’rli wazıypalardı (ku’ndelikli, teoriyalıq, 
pedagogikalıq, texnikalıq ha’m basqalar) sheshiw ushın qollanatug’ın ulıwmalastırılg’an priemlar, 
usıllar ha’m principlerdin’ jıyındısı metodlar boladı.
A’dette a’debiyatta jeke ilimiy, ulıwma a’meliy ha’m g’alaba metodlar dep bo’liw bar. 
Son’g’ısına filosofiyanı, filosofiyalıq metodtı kirgizedi. Ne sebep filosofiyanı g’alaba metod dep 
minezleymizW 
Birinshiden, jeke ilimiy ha’m ulıwma ilimiy metodlar menen tikkeley ilimge qatnaslı bolsa, 
filosofiya o’zinin’ metodologiyalıq ta’sirin iskusstvog’a ha’m siyasatqa h.t.b. tiygizedi.
Ekinshiden, filosofiyalıq metodlar praktikalıq metodlardan ha’m biliwdin’ metodlarınan 
adamnın’ ha’m praktikalıq iskerligin ha’m biliw iskerliginde o’z ishine aladı.
Filosofiya tek metod emes, metodologiya da boladı. Demek ol biliw ha’m praktikalıq 
iskerlikti sho’lkemlestiriw ha’m qurıwdın’ principlerinin’ ha’m usıllarının’ sisteması ha’m usı 
sistema tuwralı ta’limat boladı.
Filosofiyanın’ ramkasında biliw ha’m oylawg’a baylanıslı principial a’hmiyetke iye metodlar 
islenip shıg’ılg’an. Aristoteldin’ logikasın mısalg’a alayıq. Ol XVIII a’sirge shekem haqıyqıy 
bilimlerge erisiwde universal metod sıpatında esaplandı. F. Bekonnın’ eksperimentallıq 
(ta’jiriybelik-induktivlik) metodı, R. Dekarttın’ deduktivlik-racionallıq metodı, Gegeldin’ 
dialektikalıq metodı h.t.b.
Filosofiyanın’ metodologiyalıq funkciyası, onın’ du’nyag’a ko’z-qaraslıq funkciyası menen 
ajıralmas baylanısta. Bul degen so’z, filosofiyada qa’liplesetug’ın du’nyanın’ du’nyag’a ko’z-
qaraslıq kartinası basında metodologiya ha’m bola aladı. Aqırı adamlardın’ oyına ha’m minez 
qulqına, iskerliginin’ ha’r qıylı sferasına (ilim, iskucstvo, siyasat h.t.b.) ta’sir etedi.
Solay etip, filosofiya o’zinin’ metodologiyalıq funkciyasın a’melge asıra otırıp, ol oylawdın’ 
ha’m minez qulıqtın’, iskerliktin’ qa’liplesiwinde tikkeley qatnasadı. Bul usıllar sonday faktorlar 
boladı, onda ha’r bir tariyxıy da’wir o’zin ko’rsete, sa’wlelendire aladı. Onın’ u’stine ha’r bir 
filosofiyalıq sistema o’z da’wirinin’ tuwındısı. Sonın’ menen birge sol da’wirdin’ ma’nisin ha’m 
tiykarg’ı tendenciyaların sa’wlelendiredi. Filosofiya o’zinin’ problemalarında ha’m tu’sinik 
apparatında adamzattın’ toplang’an praktikalıq ha’m biliw ta’jiriybesin sintezleydi, sistemalastıradı. 
Basqasha aytqanda, filosofiya o’zinin’ problematikasında ha’m kategoriyallıq du’zilisinde 
ulıwmalastırılg’an, teoriyalastırılg’an formada bolmıs penen sananın’ teren’, tiykarlıq processlerin 
sa’wlelendiredi.

---

Sonday-aq filosofiya aksiologiyalıq qa’siyetke ha’m iye. «Du’nya-adam» sistemasın tu’siniw 
ushın filosofiya onda bolıp atırg’an processslerdi tek «haqıyqat», «shınlıq» ko’z-qarasınan emes, al, 
«iygilik», «jaqsılıq», «jamanlıq» poziciyasınan ha’m, «payda», «sulıwlıq» h.t.b. poziciyalarınan 
ha’m bahalaydı. Bul filosofiyanın’ du’nyag’a ko’z-qaras ta’biyatınan kelip shıg’adı. Bul du’nya 
ha’r qashan «adamzatlasqan». Bul degen so’z, filosofiya du’nyanı tanıp bilip g’ana qoymaydı. Onı 
bahalıqlar sisteması ko’z-qarasınan bahalaydı da. Filosofiya o’zinin’ aksiologiyalıq funkciyasın 
«Du’nya jetilgen beW», «Bul du’nyada neni o’zgertiw mu’mkinW», «Bul du’nya qanday bolıwı 
kerekW» degen sıyaqlı sorawlardı qoya otırıp, o’mir su’rip turg’an menen bolıwı miynettin’ 
arasındag’ı qarama-qarsılıqtı ashadı.
Filosofiya sın da. Ol bolıwı tiyis ma’seleni qaray otırıp, adamzat biliwin idealdı izlewge, 
bolmıstın’ garmoniyasına umtıladı.
Du’nyanı ideal (bolıwı tiyis) ko’z-qarasınan bahalay otırıp, onı sın prizması arqalı a’melge 
asıradı. Filosofiya o’zinin’ birinshi adımın gu’mannan baslaydı. Bul filosofiyanın’ filosofiyag’a 
deyingi (ku’ndelikli, mifologiyalıq, diniy) ko’z-qaraslardan ayırmashılıg’ı.
Turaqlasqan pikirlerge birinshilerden bolıp gu’manlanıp qarag’an Sokrat (b. e. sh. 470-399 
jıllar). Ol
: «
Men hesh na’rseni bilmeytu»ınımdı bilemen» degen edi. Sokrat adamlar menen 
ba’sekige tu’se otırıp, soraw-juwap jolı menen gu’rrin’leslerinin’ pikirlerinin’ sayızlıg’ın ashadı 
ha’m olardı absolyat shınlıq dep qabıllamastan tek olardın’ o’zlerinin’ pikirleri ekenligi ekenligin 
moyınlatadı.
Jan’a da’wir tusında ullı filosoflar (F. Bekon, R. Dekart, I. Kant) gu’manlandı ha’m sındı 
o’zlerinin’ ayrıqsha izertelwinin’ predmeti etti. Filosofiya bir na’rsege baylanıslı a’ytewir 
gu’manlana bermeydi, al sıng’a da aladı. Du’nyag’a ko’z-qaras bola otırıp, filosofiya du’nyag’a 
ko’z-qarastın’ ha’mme komponentlerin (bilimler, wazıypa, minnet) tolıq sıng’a aladı. Sonlıqtan 
ha’mme waqıtları filosofiya bılay deydi