1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

virtualis
mu’mkin bolg’an) dep ataladı.
Bolmıstı ta’biyg’ıy ha’m ja’miyetlik bolmıs dep bo’liw ha’m bar. Ta’biyg’ıy bolmıs a’dette 
ta’biyattın’ zatlarının’ (denelerdin’), processlerinin’, halatlarının’ bolmısı sıpatında tu’sindiriledi. Ol 
eki tu’rge bo’linedi, da’slepki ta’biyatlıq bolmıs (yamasa adamnın’ qatnasısız o’mir su’retug’ın 
ta’biyg’ıy ta’biyatlıq bolmıs) ha’m adam do’retpesi (ekinshi ta’biyat) zatlar ha’m processlerdin’ 
bolmısı.
Ekinishi ta’biyat oblastında bolmıstın’ mınaday tu’rleri bar: 
- adamnın’ bolmısı (zatlar du’nyasındag’ı adamnın’ bolmısı ha’m specifikalıq adamzat 
bolmısı),
- ruwxıylıqtın’ (ideallıqtın’) bolmısı (individuallasqan) ha’m obektivlesken (individuallıqtan 
tısqarı) ruwxıylıq,
- sociallıqtın’ bolmısı. Ol individuallıq bolmıs (ja’miyette ha’m tariyx processinde jeke 
adamnın’ bolmısı) ha’m ja’miyettin’ bolmısı sıpatında qaraladı. 
Solay etip filosofiyada bolmıs kategoriyasın qarar ekenbiz, onı tu’siniwdegi tiykarg’ı 
aspektlerdi ha’m atap o’tiwimiz, sonday-aq bolmıstın’ atalg’an tiykarg’ı formalarına qısqasha bolsa 
da toqtap o’tiwimiz kerek boladı.
Bolmıs problemasının’ pu’tkil tamırı, ma’nisi ha’m mazmunı sonda, bir pu’tinlik sıpatındag’ı 
bolmıstın’ mudamı barlıg’ı ha’m onı qurap turg’an na’rselerdin’: ta’biyat, insanlar, ja’miyet ha’m 
olardın’ iskerliklerinin’ o’tkinshiligi qarama-qarsılıqlı birlikti quraydı. Bunnan sol na’rse ma’lim 
boladı, bolmıs problemasın filosofiyada u’yreniw du’nya G’ha’zir, usı jerde barG’ degen ko’z-
qarastan baslanıp, bul ko’z-qaraslar bir pu’tin du’nyanın’ sheksiz ha’m mudamı barlıg’ı, ondag’ı 
na’rse ha’m qubılıslardın’, sonın’ ishinde insanlardın’ ha’m waqıtshalıg’ı ha’m o’tkinshiligi tuwralı 
ko’z-qarasqa qaray rawajlanıp barg’an. Bul bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanın’ birinshi 
aspektin quraydı.
Bolmıs problemasın filosofiyalıq analizi sonı ko’rsetedi, du’nya bir pu’tin, ma’n’gi bar, biraq 
onı qarap turg’an predmetler, qubılıslar o’z o’mir su’riwi, jasawı jag’ınan ha’r qıylı, o’tkinshi. Bir 
pu’tinlik sıpatındag’ı du’nya ondag’ı bar na’rselerden ajıralmas xarakterge iye. Bir jag’ınan bir 
pu’tin dunya menen onı qurap turg’an predmetler, qubılıslar ha’m barlar ortasında parıq bolsa, 
ekinshi jag’ınan, du’nya o’zin qurap turg’an predmetler, barlar menen ajıralmas birliktegi pu’tinlikti 
hasıl qıladı. Bunnan bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanın’ du’nyanın’ birligi ma’selesi menen 
baylanıslı bolg’an ekinshi aspekti kelip shıg’adı.
Bolmıs problemasının’ u’shinshi aspektinin’ ma’nisi sonda tutas du’nya ha’m ondag’ı o’mir 
su’rip, jasap turg’anlardın’ ba’ri haqıyqatlıq, ol o’zinin’ o’mir su’riwinin’, rawajlanıwının’ ishki 

---

logikasına iye ha’m sanadan, jeke individlerdin’ ha’m adamlardın’ a’wladlarının’ ha’reketinen aldın 
berilgen. Bunı bılay tu’sindiriw mu’mkin.
Adamlar o’zleri jasap qaldırg’an du’nyada o’z iskerliklerinde ma’n’gilikti o’tkinshi na’rseler 
menen baylanıstırıwda, bir pu’tin du’nya menen ondag’ı ha’r qıylı na’rseler ha’m qubılıslar 
ortasındag’ı obektiv mu’na’sibetlerdi biliwge kirisedi. Olar o’zleri ha’m du’nyadag’ı tu’rli-tu’rli 
na’rselerden ha’m olarda a’mel qılatug’ın nızamlardan paydalang’an halda tu’rli-tu’rli predmetler 
ha’m qubılıslardı jan’adan jaratıp, olardan o’z turmısında paydalanadı.
Bul processte adamlar o’zlerinin’ kundelikli a’meliy, jamiyetlik iskerliklerinde dunyadag’ı 
bar predmet ha’m qubılıslardın’ bazılarının’ olardın’ sanasınan g’arezsizligin, bazılarının’ olardın’ 
sanasınan g’arezliligine isenim payda boladı.
Olar bul processte ta’biyat penen ja’miyet, o’zleri menen o’zgeler, insan menen ta’biyat, insan 
menen ja’miyet, insan menen onın’ sanası, insan menen insan, materiallıq na’rseler menen ruwxıy 
na’rseler, dene menen jan (ruh) ortasındag’i ulıuma bolmıstı, baylanıslılıqtı anıqlaw menen birge 
olar ortasında belgili parıqlar barlıg’ın ha’m bilip barg’an. Bara-bara olar insannın’ o’zinde ha’m 
dene menen ruwx (jan), ta’biyiylıq penen ja’miyetlik bir-birinen ajıralmag’an halda 
bolatug’ınlıg’ın, birligin ha’m bilgen. Biraq adamlardın’ bolmıs problemasın filosofiyalıq an’lawı 
olardın’ dunyanın’ birligin ilimiy tu’siniwden emes, ba’lkim onın’ za’rurli tiykarların izlewden 
ibarat boladı. Sebebi dunyanın’ bolmısı onın’ birligi ushın sha’rt bolsa da, du’nyanın’ birligi onın’ 
barlıg’ında emes edi. Du’nyanın’ haqıyqıy birligi onın’ materiallıg’ında, onın’ ma’nisinde.
Sol na’rse yadta bolıwı kerek, bolmıs tu’sinigi bunda materiallıqtan tısqarı ruwxıylıqtı ha’m 
o’z ishine aladı. Bul jag’ınan insan sanası ha’m, barlıq sanalı ha’m sanasız iskerlikler ha’m sana 
maqsulatları, ma’newiy-ruwxıy qubılıslar ha’m bolmıs tu’siniginin’ quramına kiredi. Usı sebepli 
ha’m sana hesh qashan an’lang’an barlıq, bolmıstan basqa hesh na’rse bolıwı mu’mkin emes. 
Adamlardın’ turmısı olardın’ o’mirinin’ real processi.
Bunı, burın eskertkenimizdey-aq, bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanın’ u’shinshi aspekti 
sıpatında qaraymız. Demek, bolmıs ken’ ma’niste en’ ulıwma tu’sinik sıpatında bir pu’tin du’nya 
ha’m ondag’ı predmet ha’m qubılıslardan baslap, insan turmısı, sanası, adamlar iskerliginin’ ba’rshe 
obektiv ha’m subektiv sharayıtları, ha’tte ja’miyette endi bolatug’ın pu’tin processlerden ibarat 
ha’mme reallıqlardı o’z ishine aladı.
Endi bolmıstın’ tiykarg’ı formaların so’z etiwge o’ter ekenbiz, en’ aldı menen ta’biyg’ıy 
bolmıs ha’m onın’ ko’rinislerin so’z etemiz.
Ta’biyg’ıy bolmıs o’z-ara baylanısqan, biraq bir-birinen parıq qılatug’ın eki ko’rinisten ibarat: 
1. Ta’biyattag’ı predmet ha’m qubılıslardın’, jism ha’m processlerdin’ haslı ta’biyg’ıy bolmısı. 2. 
Ta’biyattag’ı predmet ha’m qubılıslar tiykarında insan tamanınan jaratılg’an na’rselerdin’ ta’biyg’ıy 
bolmısı.
Ta’biyg’ıy bolmıstın’ birinshi ko’rinisi insang’a deyin, insannan ha’m onın’ sanasınan 
tısqarıda og’an baylanıslı bolmag’an halda payda bolg’an predmetler ha’m qubılıslar, process ha’m 
halatlardı o’z ishine alg’an ta’biyat. Bul arnawlı a’debiyatlarda «birinshi ta’biyat» degen atqa iye.
«Birinshi ta’biyat» materiallıq bolmıstın’ forması sıpatında insang’a deyin bar, insannan ha’m 
onın’ sanasınan tısqarıda, og’an baylanıslı bolmag’an halda payda bolg’anı ushın ha’m ayrıqsha 
reallıq ko’rinisindegi bolmıs esaplanadı. Ta’biyg’ıy bolmıstın’ bul forması insan iskerliginin’ 
da’slepki sha’rti sıpatında insang’a deyin obektiv bar bolg’an ta’biyattag’ı na’rseler, qubılıslar ha’m 
processlerge ta’n. Birinshi ta’biyattı bulayınsha ta’riyplew birinshiden ko’p g’ana faktler, ta’jiriybe 
ha’m ilimiy da’liyller tiykarında, qalaberse, bir waqıtları jasag’an, ha’zir jasap atırg’an adamlardın’ 
jeke praktikalıq ta’jiriybeleri, o’mirlik baqlawları ha’m ilimiy juwmaqları tamanınan 
tastıyıqlang’an. Ekinshiden, «birinshi ta’biyatsız» insannın’ jasap ya iskerlik ko’rsete almaslıg’ı, bir 
na’rse do’rete almaslıg’ı. Birinshi ta’biyattı du’ziwshi na’rse ha’m qubılıslar obektiv reallıq 
sıpatında, insang’a baylanıslı bolmag’an o’z nızamları tiykarında o’zgeredi, rawajlanadı, o’zin-o’zi 
jaratadı. Birinshi ta’biyat waqıt ha’m ken’islikte sheksiz. Adam birinshi ta’biyattın’ materialları 
tiykarında praktikalıq iskerligi ha’m sanası menen «ekinshi ta’biyattı» jaratadı.
«Ekinshi ta’biyattın’» payda bolıwı insang’a «birinshi ta’biyatqa» ondag’ı predmet, qubılıslar 
ha’m processlerge, olardın’ nızamlıqların insannın’ biliwine baylanıslı.

---

Anıg’ıraq aytsaq, «ekinshi ta’biyat» insan payda bolg’annan keyin insan ta’repinen jaratıladı, 
bul jag’ınan ol insan iskerligi ha’m sanasının’ produktı.
«Ekinshi ta’biyat» a’lbette za’ru’rlikten payda boladı. Bug’an ruchka mısal bola aladı. O’z 
materialına ılayıq ruchka «birinshi ta’biyat» resurslarına ta’n. Onı qayta islew menen (og’an miynet 
ha’m sananı sarıplaw jası) insan onı G’ekinshi ta’biyatqaG’ aylandırıp, o’zinin’ jazıw quralın jarattı.
«Birinshi ta’biyat» ha’m «ekinshi ta’biyat» bir-biri menen tıg’ız baylanısqa, ulıwmalıqqa 
ha’m o’zgeshelikke ha’m iye. «Ekinshi ta’biyat» bir jag’ınan, «birinshi ta’biyat» sıyaqlı obektiv, 
real bolmıs bolıp, ol insan sanasınan tısqarıda bolsa, ekinshi jag’ınan ol insang’a ha’m baylanıslı. 
Sebebi, onda insanlardın’ maqsetleri, oyları, ideyaları, bilim ha’m miynetleri ja’mlengen. «Ekinshi 
ta’biyat», «birinshi ta’biyat» ha’m insan bolmısın baylanıstırıwshı, olar shegarasındag’ı bolmıs 
bolıp, ta’biyg’ıy bolmıstın’ o’zine ta’n forması sıpatında «birinshi ta’biyat» bolmısına qarata ha’m 
insan bolmısına qarata ha’m o’zinshe biyg’a’rez bolmıs.
Bolmıstın’ o’zine ta’n formalarının’ ja’ne birewi bul insan bolmısı.
Insan bolmısı ayrıqsha adam bolmısı ha’m pu’tkil adamzat bolmısın tutaslay alg’g’anda olar 
ju’da’ o’zinshelikke iye. Ko’rinislerinde payda bolıw ta’repinen o’zine ta’n. Biraq insan bolmısında 
ta’biyat ha’m ja’miyettegi ha’mme na’rseler ushın ulıwmalıq bolg’an tamanlar, qa’siyetler ha’m 
ta’n. Bul jag’ınan insan bolmısıı o’z ta’biyatı ha’m ma’nisine go’re en’ quramalı, ha’mme bolmıs 
formalarının’ ma’lim tamanlarının’ dialektikalıq birligin tutadı.
Insan bolmısında, a’wele insannın’ ta’biyat rawajlanıwının’ produktı sıpatında ta’biyiy 
bolmıstın’ ha’r eki formasına ta’n tamanlar menen birge ja’miyetlik-tariyxıy rawajlanıwdın’ ha’m 
produktı sıpatında onda ba’rshe formalarına ta’n tamanlarının’ jıyındısı ja’mlengen.
Adamnın’ konkret individ sıpatında o’mir su’riwinin’, jasawının’ birinshi alg’ı sha’rti - onın’ 
denesinin’ o’miri.
Adamnın’ denesi - ta’biyattın’ denesi. Denenin’ bolıwı adamdı o’tkinshi ete aladı. Demek, 
adamzat bolmısındag’ı alg’ı sha’rt - denenin’ o’mir su’riwi, jasawı (o’mir su’riw, jasaw o’mirdin’ 
nızamlarına, organizmlerdin’ rawajlanıw ha’m o’liw cikllarına, ta’biyattın’ cikllarına h.t.b. sa’ykes), 
onın’ keminde ju’da’ za’ru’rli (sonın’ ishinde fundamentallıq) talapların qanaatlandırıw.
Bul boyınsha birinshiden, materiallıqtın’ ruwxıylıqqa baylanıslı birinshiligi da’liyllenedi, 
oylaw ushın adamnın’ denesinin’ tirishiligin ta’miyinlew kerek. Ekinshiden, bul pikirden ha’r bir 
jeke adamnın’ huqıqına baylanıslı a’hmiyetli saldarlar shıg’adı. Tiykarg’ı huqıq individlerdin’ 
tirishilikti, o’zlerin-o’zleri saqlaw ha’m adamzattın’ o’zin-o’zi saqlap qalıw, jasap qalıwı (vıjivanie) 
boladı. Adam awqat, kiyim, turaq jayg’a iye bolıwı kerek. Bul adamzat a’dalatlıg’ı ko’z-qarasınan 
g’ana emes, al adamzattın’ o’mir su’riw, jasaw ko’z-qarasınan ha’m durıs.
U’shinshiden, adamnın’ ta’biyg’ıy organizm, tiri dene sıpatında o’mir su’riw, jasaw faktınan 
onın’ tirishilik nızamlarına, en’ aldı menen na’sillik nızamlarına bag’ınatug’ınlıg’ın da’lilleydi. 
Demek adamzat bolmısının’ ta’biyiy-biologiyalıq G’o’lshemi menenG’ abaylap qatnas jasaw kerek. 
Adam biologiyası - salıstırmalı o’zinshe ha’m tutas du’nya, biraq ta’biyattın’ tutaslıg’ına ha’m 
ju’da’ enisken. Adam organizminin’ ekologiyalıq balansın buzıw adam ushın qa’wipli ha’m 
qıyratıwshılıq aqıbetlerge alıp keledi.
To’rtinshiden, filosofiya adamnın’ denesi menen onın’ qumarlarının’, tolg’anıslarının’, 
psixikalıq halatlarının’ arasındag’ı baylanıstı izleydi.
Jeke adamnın’ bolmısı - dene menen ruwxtın’ dialektikalıq birligi. Denenin’ xızmet etiwi 
miydin’ ha’m nerv sistemasının’ jumısı, al olar arqalı individtin’ psixikası, ruwxıy turmısı menen 
tıg’ız baylanıslı. Ruwxtın’ jumısı belgili da’rejede adamnın’ denesinin’ sawlıg’ınan g’a’rezli. Maqal 
bar, saw denede saw ruwx. Ruwxtın’ ha’m roli joqarı.
Adam o’zine-o’zi tek birinshi emes, al «ekinshi ta’biyat». Oylar ha’m emociyalar - adamzat 
individi bolmısının’ tutas bolmısının’ a’hmiyetli ta’repi. Da’stu’riy filosofiyada adamdı jiyi-jiyi 
«oylaytug’ın zat» dep tu’sindiriletug’ın edi. Bul adam bolmısın analizlewdegi birinshi alg’ı 
sha’rtlerdin’ da’rejesinde durıs. Adam, shınında da oylaytug’ın jeke zat sıpatında o’mir su’redi. R. 
Dekarttın’ «Men oylap turıppan, demek jasap turıppan» dewinde jan bar. R. Dekart ma’seleni bılay 
qoyg’an: adam bolmısının’ specifikasın tu’siniw ushın ne a’hmiyetlirek: adamnın’ qa’legen basqa 
zatqa uqsap ya basqa zatlardın’ ishinde jasawı ma yamasa oylawdın’ arqasında (oylawdı Dekart 

---

ken’ ma’niste tu’sinedi) adamnın’ o’zinin’ o’mir su’riw, jasawı, demek oylaytug’ın adam sıpatında 
qa’liplesiwi tuwralı pikir ju’ritiwge uqıplılıg’ı ma? 
Besinshiden, ta’biyg’ıy talaplarg’a iye adamnın’ ta’biyg’ıy tiri dene bolıwı menen o’ndiristin’ 
ha’m adamlardın’ qatnasıg’ının’ (obщenie) arasında dialektikalıq o’z-ara baylanıs birlik bar.
Adamnın’ o’mir su’riwinin’, bolmısının’ specifikası u’sh tu’rli bolmıslıq o’lshemge iye. 
Birinshiden, jeke adam en’ aldınan oylaytug’ın ha’m sezetug’ın «zat» (dene). Sonın’ menen birge ol