1. Qarım-qatnas haqqında tu`sinik Qarım-qatnas mag`lıwmat almasıw sıpatında

QARΙM-QATNAS

Jobası:

1. Qarım-qatnas haqqında tu`sinik

2. Qarım-qatnas mag`lıwmat almasıw sıpatında

3. Qarım-qatnas birgeliktegi o`z-ara ta`sir sıpatında

4. Qarım-qatnas adamlardı o`z-ara qabıl etiw sıpatında

5. Pedagogikalıq qarım qatnas.

Qarım-qatnas  bul eki yamasa onnan da ko`p insanlar arasındag`ı affektiv bahalawshı xarakterde ha`m biliw boyınsha mag`lıwmat almasıwdan ibarat bolg`an o`z-ara ta`sir etiw.

Qarım-qatnas diziminde o`z-ara bir-birine baylanıslı ta`repleri ajiratiladi: kommunikativ, interaktiv ha`m pertseptiv.

Qarım-qatnastın` kommunikativ ta`repi bul Qarım-qatnastag`ı individlerdin` o`z-ara mag`lıwmat almasıwı. Qarım-qatnastın` interaktiv ta`repi bul  individual qarım qatnasta tek bilim ha`m ideyalar, ol ha`reketler boyınsha da o`z-ara ta`sirin sho`lkemlestiriwden ibarat.

Qarım-qatnastın` pertseptiv ta`repi qarım qatnas protsesinde o`z-ara bir birin qabıl etiw arqalı tu`siniw.

1. Qarım-qatnas mag`lıwmat almasıw sıpatında (Qarım qatnastın` kommunikativ ta`repi).

Ha`r qanday mag`lıwmattı belgiler, anıg`ırag`ı belgiler dizimi arqalı biliw mu`mkin.

2. Qarım-qatnas mag`lıwmat almasıw sıpatında.

Kommunikativ protseste qollanılatug`ın bir neshe belgiler dizimi bar. Bular verbal kommunikatsiya (so`ylew arqalı) ha`m noverbal (so`ylew menen baylanısta bolmaytug`ın belgiler arqalı) kommunikatsiya.

Verbal kommunikatsiyada adam so`ylew belgileri dizimi sıpatında qollanıladı. So`ylew  insan ta`repinen qollanılatug`ın dawıslar signalları yamasa jazba belgilerden ibarat bolıp, olar arqalı qarım qatnastan alıng`an mag`lıwmat qayta islenedi, saqlanadı ha`m jetkerip beriledi. Ol protses til arqalı a`melge asırıladı. Til so`z belgileri dizimi bolıp, ol qarım- qatnas protsesinde psixikalıq xızmet jemisi bolıp ju`zege keledi.

Qarım-qatnastın` kommunikativ akt sıpatında to`mendegishe ko`riw mu`mkin.

Kommunikator adresant Qarım-qatnas subekti sıpatında faktor ko`rinedi

Retsepient adresant Bul mag`lıwmat kimge jiberilmekte

Mag`lıwmat Ne jiberilmekte

Kod Qanday baylanıslar tiykarında

Maqset Ne ushın jiberilmekte

Baylanıs kanalı Dawıs, xat, efir arqalı baylanıs

Na`tiyje Nege erisildi

So`ylew universal kommunikatsiya baylanısı bolıp, ol arqalı jiberiliwi tiyis bolg`an mag`lıwmat, o`zinin` logikalıq ma`nisin saqlap qaladı.

So`ylewdin` u`sh toparı bar:

Signifikativ (ulıwmalastırıw pikirdi jiberiw): emotsiyalardı jiberiw ha`mde qabıl etiwge zor beriw (adamlarg`a ta`sir ko`rsete alıw).

So`ylewdin` payda bolıw ha`m a`melde qollanılıwın to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

So`ylewdi

ideyanın`, pikirdin` qabıl

etiw tuwılıwı ha`m

onı ha`m onın` so`zge

pikirge aylanıwı

2-sxema. Pikirdin` payda bolıw modeli ha`m so`ylewdin` ju`zege keliwi.

So`ylewdin` o`zine ta`n tu`rleri bar  sırtqı, ishki awizeki, jazba, monologiyalıq, diaologiyalıq, aktiv-passiv ha`m t.b. Kommunikativlik protseste o`z-ara mu`na`sibetke kirisiwshilerdi bir-birin tu`siniwleri ju`da` za`ru`r. Bunda so`ylewdin` to`mendegi za`ru`r o`zgeshelikleri payda boladı.

Mazmunlıq, tu`sinerlilik, ma`nililik, ta`sirshen`lik.

Ullı frantsuz jaziwshısı Antuan Sent Ekzyuperi (1900-1944). «Qarım-qatnas  bul sonday azıq, ol arqalı adam «la`zzetlenedi» dep jazg`an edi.

So`zdin` ma`nisi haqqında Sa`diy (1210-1292) «Aqıllımısan` yamasa aqmaq, u`lkenbisen` ya kishi bunı qanday da bir so`z aytpag`anın`sha bile almaymız» degen edi. Elimizde sonday hikmetli ibara bar: «Adamnın` aqıl parasatı  onın` so`ylewinin` anıqlıg`ında ko`rinedi». Noverbal komunikatsiyag`a  belgilerdin` optikalıq-kinetikalıq dizimi kirip, olarg`a jestler (qol ha`reketleri) mimika (ju`z ha`reketleri) ha`m pantomimika (qol ayaq dene ha`reketleri).

Jestler  adamnın` qol ha`reketleri bolıp, ol arqalı adamnın` ishki jag`dayı, ha`r bir obektke mu`na`sibeti sırtqı du`nyag`a bag`darlang`anlıg`ı menen sa`wlelenedi. Ol yamasa bul xalıqlarda jestler tu`rlishe qabıl etiledi.

Ιtaliyalıqlar ha`m frantsuzlar o`z qarım qatnasların jestlersiz ko`z aldına keltire almaydı. Bilerde so`ylewde jestlerden ko`p paydalanıw jaqsı a`det sıpatında qabıl etilmeydi. Biraq sonı da aytıp o`tiw kerek, noverbal kommunikatsiya awızeki so`ylewde aytılmay qalg`an pikirlerdi sa`wlelendiriw imka`niyatın beredi.

Mimika  adam ju`z ha`reketlerinin` bir bo`legi bolıp ol arqalı adamnın` oyları, is ha`reketleri, ko`z-qarasları, este saqlawları ha`m t.b. ko`rinedi.

Pantomimika  adam denesi yamasa onın` bo`lekleri ja`rdeminde sa`wlelenetug`ın ha`reketler dizimi. Ιzertlewler sonı ko`rsetedi, ku`ndelikli Qarım-qatnas protsesinde so`zler 7% ti, dawıslar ha`m intonatsiya 38% ti, so`ylewsiz qarım qatnas bolsa 55% ti quraydı.

Publitsiy aytqanınday «biz awız benen so`yleymiz, dene menen sa`wbetlesemiz». Noverbal kommunikatsiyanın` basqa belgiler dizimin ko`rip shıg`ayıq.

Paralingvistikalıq ha`m ekstralingvistikalıq belgiler dizimi  bul vakolizatsiya dizimi bolıp, ol awiz sıpatında onın` diapazonı so`ylewdegi pawzalar, jo`tel, jilaw, ku`liw, so`ylew tempinde ko`rinedi.

Qarım qatnas protsesinde qarım- qatnasqa kirisiwshilerdin` bir-birlerine qarama qarsı jaylasıwlarıda za`ru`r a`hmiyetke iye.

Mısalı auditoriyada jaylasıw qarım qatnas ushın qolaysız. A`sirese seminar protsesinde oqıtıwshı ha`m bayanatshı qarım qatnası jasaw imkaniyatina iye emes. Seminarlardı yamasa usı sıyaqlı sa`wbetlerdi «T» formasında jaylastırılg`an stol stullarda o`tkeriwde paydalı, biraq domalaq formada jaylastırılg`an stol stullarda qarım qatnaslar ju`da` na`tiyjeli. Vizual qarım qatnasta «ko`z kontaktı» belgiler sisteması da qollanıladı. Usı sistema pedagoglardın`, is xızmetinde za`ru`r a`hmiyetke iye.

Qızıqlı belgiler dizimi sıpatında Qarım-qatnas protsesinde gu`l fotosu`wret ha`m basqalardin` paydalaniliwi mu`mkin. Gu`ller arqalı adamlar ma`lim bir mag`lıwmatti jiberiw imkaniyatina iye. Bul jag`day o`z tariyxina iye.

Gu`ller tili qa`dimde shıg`ısta payda bolg`an. Onı hayallar jaratqan. O`z ju`zlerin ashıw imkaniyatına iye bolmag`an hayallar, o`z emotsiyaların ha`m keyiplerin gu`ller arqalı ko`rsetiwge ha`reket etken.

Assotsiatsiya sıpatında payda bolg`an belgiler qatan` a`detlerge aylang`an. Mısalı azaliya gu`li  sag`ınısh, jalg`ızlıq, gnatsint gu`li g`unshalarının` sanı ushırasıw ku`ni, qon`ıraw gu`ller sanı ushırasıw waqtın an`latqan.

XΙX a`sirde gu`ller tili Frantsiya, son` Angliya ha`m pu`tkil ja`ha`nge tarqalg`an. A`ste aqırın gu`ller tili menen ren`ler tili de ju`zege keldi.

Evropanın` ko`p ma`mleketlerinde sıya ren` doslıq tımsalı bolsa, Yaponiyada g`am, awırıw belgisi bolg`an. Ha`r qanday ren` ma`lim jag`day, keyip ma`nisti an`latadı.

Qızıl ren`  o`mir, muhabbat, ashıq qızıl  jaslıq, sarı-baxıt, quyash, toy, kewilxoshlıq; jasıltınıshlıq, ko`k-isenim, wapa; qara- qayg`ı; aq-pa`klik, tınıshlıq tımsalı sıpatında tu`siniledi. O`zbekstan Respublikasının` bayrag`ı da o`z tımsalına iye: hawa ren` aspan ha`m tınıq suw jer ha`m aspan tımsalı.

Hawa ren` Amir Temur da`wirinin` tiykarg`ı belgisi.Aq ren`  ken`lik, tazalıq, qızıl ren` o`mir ha`m ana topıraq; jasıl ta`biyat oyanıw belgisi sıpatında sa`wlelengen.

3. Qarım-qatnas birgeliktegi o`z-ara ta`sir sıpatında

(Qarım-qatnastın` interaktiv ta`repi).

Qarım-qatnas usı xarakteristikası adamnın` o`z-ara is ha`reketleri birgeliktegi xızmetleri menen xarakterlenedi.

Adamlardın` o`z-ara xızmeti ha`m qarım-qatnası sotsial baqlaw tiykarında ju`zege kelip, ol sotsial normalarg`a su`yenedi.

Sotsial baqlaw o`z-ara ha`reket protsesinde qarım qatnasqa kiisiwshilerdin` ma`lim rollerin sa`wlelep beriwde ko`rinedi.

Rol  minez qulıqtın` normativ qollanılatug`ın usılı bolıp, ol ha`r bir adamnın` ja`miyettegi ornınan kelip shıg`adı (Mısalı oqıtıwshı-oqıwshı roli, vrach ha`m kesel roli, ata ha`m bala roli ha`m t.b.).

O`z-ara birgeliktegi ha`rekettegi to`mendegi tu`rleri bar  kooperatsiya ha`m konkurentsiya.

Kooperatsiya (birge islesiw)  xızmetti sho`lkemlestiriw forması bolıp, ma`lim adamlar toparı birgelikte bir ha`m tu`rli bir biri menen baylanıslı xızmet protseslerinde qatnasadı.

Konkurentsiya (ba`seki  eki ha`m onnan da ko`p bolg`an birgelikte ha`reketlenip atırg`anlardın` jag`dayı bolsa onda bir maqsetti qollap atırg`an, bir birin qarama qarsı ha`reketlenip atırg`anlar ko`zde tutıladı. Bunda o`z-ara ha`reket protsesinin` buzılıwı adamlar arasındag`ı mu`na`sibetlerde kelispewshliklerdi) ju`zege keltiredi. Qarama qarsılıqtı ju`zege keltiriwshi faktorg`a (tu`rli qaras motiv) mazmung`a (isshen` yamasa shaxsıy) effektke (ta`sir) qarap tu`rlishe bolıwı mu`mkin.

Kelispewshilikti jog`altıw  mu`na`sibetlerdin` rawajlanıw jag`dayı bolıp, adam bul xarakteri boyınsha kelisimsiz emes, ol kelispewshilikke tayar bolıwı kerek. Adam kelispewshilikti durıs qabıl etiw ha`m og`an ashıq ju`z benen shıg`ıw kerek. Qarama qarsı jag`daylardın` da o`zine ta`n ta`rbiyalı a`hmiyeti bar.

4. Qarım-qatnas adamlardı o`z-ara qabıl etiw sıpatında

(Qarım - qatnastın` pertseptiv ta`repi)

Ko`p jag`daylarda adamlardı bir-birine qabıl etiwi «sotsial pertseptsiya» sıpatında ko`rinedi. Biraq qarım qatnastın` usı ta`repi haqqında ga`p ketkende sotsial pertseptsiya haqqında g`ana emes, al adamlar arasındag`ı pertseptsiya haqqında aytıp o`tiw kerek.

Rus psixologı A.A.Bodalev «adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwine». Sinonim tu`rde «adamnın` basqa adamdı biliwi» tu`sinigin qollanadı. Adam ja`miyette shaxs sıpatında qabıl etilgeni sayın qarım qatnasta da shaxs sıpatında ko`rinedi.

S.L.Rubinshteyn aytqanınday: «biz adamdı sırtqı minez qulqına qarap onı oqıymız».

«Basqa adamdı bilip turıp u`yrenip atırg`an individtin` o`zi de qa`liplesedi» dep jazg`an edi O.E.Vigotskiy.

Adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwinde en` keminde 2 shaxsqa qaratılg`an bolıwı tiyis bolıp olardın` ekewi de aktiv subekt. Demek o`z-ara qabıl etiw protsesinde eki ta`rep te bir birinin` mu`ta`jlikleri motivleri ha`m jo`nelislerin biliwleri ha`m o`zlerin qarama qarsı ta`rep ornına qoya alıwları kerek. O`zin basqa adam ta`repinen tekseriwdi o`z ishine identifikatsiya ha`m reflektsiyanı kiritedi.

Ιdentifikatsiya  bul insannin` basqa adamdi an`lawi arqalı tu`siniw usılı. Ιdentifikatsiya ha`m empatiya ortasinda u`lken baylanis bar.

Empatiya  adamdı basqa adam ta`repinen tu`siniliwinin` o`zine ta`n usılı. Bunda adamnın` emotsional mashqalalarına jantasiw tu`isiniledi. Bul basqa adam emotsiyaları ha`m keshirmelerine da`rtles bola alıwı. Bir ta`repten obektti tu`siniw, onın` ornına o`zin qoya alıw, za`ru`r bolsa ekinshi ta`repten onın` ishki emotsiyaların tu`siniw og`an da`rtles bola alıwda za`ru`r. Ol da bul da u`lken a`hmiyetke iye.

Adamlarda qarım- qatnas protsesinde meni qalay tu`siner eken degen sorawda bar bolıp, bunnan o`z-ara ha`reketler na`tiyjesi o`z sa`wleleniwin tabadı. Bul ha`diyse reflektsiya delinedi. Sotsial psixologiyada «reflektsiya» degen ha`reketlenip atırg`an individti ha`reket protsesi ha`m de qarım qatnasta qanday qabıl etiliwi tu`siniledi. Bul endi basqa adam meni qalay tu`siner eken, degen sorawg`a juwap g`ana alıw emes, al ekilengen protses bolıp onda adamnın` ishki du`nyasın teren` tu`siniw ha`m og`an ta`sir etiw.

Adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwinde bag`darlawdın` roli u`lken. Bul a`sirese belgisiz adam haqqında da`slepki pikirlerin alıwda za`ru`r. Bul tuwralı A.A.Bodalevtin` o`tkergen izertlewleri a`hmiyetli. Eki topar talabalarına bir adam su`wreti beriledi «Birinshi su`wrette berilgen adam jinayatshı dep, ekinshi toparda bolsa su`wrettegi adam ullı alım dep aytılıp, olarg`a portretti jazba tu`rde tu`sindirip beriw wazıypası beriledi. Birinshi jag`dayda to`mendegi xarakteristikalar beriledi: ko`zlerinin` ishine kirip ketkeni, ishki da`rt, o`sh, uzın jol baslag`an isi, jınayattı aqırına jetkeriw ekenligi aytıladı. Ekinshi toparda ishine kirgen ko`zler pikirdin` teren`ligi haqqında aytılıp, bunda uzın jol  qıyınshılıqlarg`a shıdamlılıq, erklilik sıpatında» bahalang`an.

Psixologiyada adamlardın` adamlar ta`repinen qabıl etiwdin` «effektler» menen baylanıslı bolg`an jeke ta`repleri de anıqlang`an. Olarg`a: oreol (jaqtılıq) «jan`alıq ha`m birlemshilik» ha`m stereotizatsiya effektlerin kiritiw mu`mkin.

Joqarıda aytılg`an effektlerdi stereotipizatsiya o`zine ta`n tu`rde tolıqtırıp turadı. Stereotip  o`zine ta`n tastıyıqlang`an adam yamasa jag`daydın` obrazı, bolıp ol qarım qatnas protsesinde qanday da bir qısqa pikir juwmaqlarg`a tiykar saladı. Mısalı, oqıtıwshılardın` ha`mmesi o`z pikirin o`tkeriwge ha`reket etse buxgalterlerdin` ha`mmesi wazıypanı waqtında orınlaydı ha`m t.b.

Stereotipizatsiyanın` o`zine ta`n unamsız ta`repleri bar, ol a`sirese etnik toparlarda tarqalg`an bolıp ko`p jag`daylarda kishi etnikalıq toparlardın` kemsitiliwine sebep boladı. (Mısalı usı ku`nge shekem de Amerikada qara deneli kisilerdin` aqılıy-rawajlanıwı to`men degen qaraslar bar).

Qarım-qatnas protsesinde adamg`a ta`sir o`tkeriwdin` psixologiyalıq usıllari bar bolıp, olarg`a ta`sirleniw, iymani ka`millik kiredi.

Ta`sirleniw  sanasiz bilmegen, an`lamag`an tu`rde individlerdin` ha`reketi, jag`dayı bolıp og`an tan` qalıw mısal bola aladı.

Tan` qalıw ma`lim bir emotsional jag`day bolıp, ol mag`lıwmattın` jeterli tu`sinikli emesligi yamasa ju`da` ko`pligi na`tiyjesinde ju`zege keledi.

Ιymanı ka`millik  adamnın` o`z betinshe pikir ju`ritiw ha`m bir pikirge keliwi bolıp, bunda mag`lıwmat qabıl etiwshi mag`lıwmat qabıl etip g`ana qalmay og`an o`z pikiri, ko`z-qarası ha`m juwmaqların kiritedi. Ιymanı ka`millik bul aqılıy ta`sir, uqtırıw bolsa emotsional erkli ta`sir etken. Ιymanı ka`millik a`zelden xalqımız a`rmanı, ruwxıylıqtın` bir bo`legi bolıp kelgen. Bul ideya ullı oyshillar Abu Nasr Farabiy, Aliysher Nawayı sıyaqlı danıshpanlardın` shıg`armalarında o`z sa`wleleniwin tapqan.

Eliklew adamlardı ja`ma`a`tten tısqarıda bir-birine ta`sir etiw mexanizmi bolıp, a`lbette bunda ja`ma`a`ttin` roli de biykar etilmeydi. Onın` o`zine ta`n o`zgesheligi sonda, adamlar tek o`zgesheliklerge emes ol is ha`reketke eliklewde de ko`rsetiledi.

Eliklew balalıq da`wirine ta`n o`zgeshelik bolıp ol du`nyanı biliw, an`law ha`m o`zlestiriw sıpatında ko`rinedi. Bunda balalarda tuwrıdan tuwrı nusqa ko`shiriw motivlesken eliklew baqlanadı. Ko`p jag`daylarda u`lkenlerde eliklew ta`sirdin` basqa usılına o`tpegen jag`daylarda qollanıladı.

5. Pedagogikaliq qarım qatnas.

Pedagogikalıq qarım-qatnas  pedagogikalıq ta`sirdin` ajıralmas sıpatı. Bul oqıtıwshı ha`m oqıwshının` ta`lim-ta`rbiya protsesinde professional qarım qatnası bolıp onda mag`lıwmat almasadı ha`m oqıwshılarg`a oqıw ta`rbiyası ta`sirin o`tkeredi. Bunda eki ta`repleme qarım-qatnas ju`zege keliwi kerek. Onın` tiykarı sıpatında o`z-ara hu`rmet ha`m isenim xızmet etedi.

Pedagog oqıwshılar menen qarım qatnasqa kirisiwi protsesinde olardan hu`rmet ku`tedi. Oqıwshılar da oqıtıwshıdan hu`rmet ha`m isenimdi talap etedi. Bul pedagogikalıq ta`sirde na`tiyjeli jol bolıp, ta`jriybeli pedagoglar balanı o`z-o`zin hu`rmetlewge tiykarlang`an halda mu`na`sibetlerdi sho`lkemlestiredi ha`m usı arqalı bekkem o`z-ara mu`na`sibetlerdi a`melge asıradı.

Bu`gingi ku`nde mekteplerimizde buyrıqpazlıq usılları tez-tez ushırasıp turadı. Bul haqqında prezidentimiz Ι.A.Karimov «Mekteplerdegi protseste oqıtıwshı-basshı ol baladan tek bul tu`sindirgen zattı talap etedi». Printsip te tayın «Menin` aytqanım aytqan, degenim degen» oqıtıwshının` baslı wazıypası oqıwshılarda o`z betinshe pikir ju`ritiw ko`nlikpelerin payda etiwden ibarat ekenligin ko`binese jaqsı tu`sinemiz, biraq a`melde ta`jriybemizde og`an boysınbaymız» dep jan ku`ydirgeni biykar emes.

Buyriqpazliqtan keship pedagogikaliq birge islesiwge o`tiw ushın oqıw ta`rbiyali protsestin` mashqalalarin sheshiwdin` en` na`tiyjeli joli.

Qarım-qatnastın` o`zine ta`n da`rejeleri bar. Psixologiyada ol u`shew: makro, mezo ha`m mikro da`rejeleri.

1. Makro da`rejede (u`lken)  adamlar menen Qarım qatnas etiw barlıq a`dep normalarina tayang`an tu`rde a`melge asiriladi.

2. Mezo da`rejede (orta)  qarım qatnas ma`lim tema tiykarında boladı (Mısalı, a`n`gimede ma`lim temadan sheginiw).

3. Mikro da`reje (kishi)  qarım-qatnastın` a`piwayı formaları soraw juwap tu`rinde ju`z beredi.

Qarım-qatnas tu`rleri:

 adamlar arasındag`ı (adam-adam);

 jeke toparlıq (topar-topar). (Mısalı, xokkey oyını);

 Xalıqaralıq kommunikatsiya (radio, televidenie, gazetalar ha`m jurnallar).