1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchasi hamda uning mohiyati

Qishloq xo’jalik subyektlari deganda, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarda qatnashuvchi yuridik va jismoniy shaxslar yoki koxonalar tushuniladi. Qishloq xo’jalik subyektlarining o’ziga xos jihatlarii hamda umumiyligini ularning bevosita qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi bilan shug’ullanishlari izohlaydi.
Agrar siyosatning asosiy maqsadi va vazifasi qishloq xo’jaligida xilma-xil mulkchilik shakllarini joriy etish, xususiy mulk manfaatlarinii himoya qilish, tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash hamda qishloq xo’jalik infratuzilmasini rivojlantirish asosida qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlab xalqimiz ehtiyojini qondirishdan iborat. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan tub islohotlar milliy xususiyat va qadriyatlar, demokratik qonuniyatlar hamda milliy dehqonchilik an’analari asosida qabul qilingan qonunchilik hujjatlari orqali amalga oshiriladi.
Qishloq xo’jalik huquqi – huquq tizimining majmualashgan (kompleks) huquq sohasi sifatida o’z manbalari asosida rivojlanadi va agrar huquqiy munosabatlarni tartibga soladi.
Qishloq xo’jalik huquqi manbalari deb – agrar munosabatlarnii tartibga soladigan qonunchilik hujjatlarining yig’indisiga aytiladi.
Agrar munosabatlar deganda biz, qishloq xo’jalik ekinlarini ekish, yetishtirish, ishlov berish, yig’ib-terib olish, xom ashyo mahsulotlarini qayta ishlash, qishloq xo’jalik oziq-ovqat mahsulotlarini sotish, ayirboshlash, daromadnitaqsimlash bilan bog’liq agrosanoat majmui jarayonida subyektlar hisoblangan yurilik va jismoniy shaxslarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy va tashkiliy-texnikaviy jabhalardagi faoliyatni tushunamiz.
Aholini qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini qonlirish, qishloq xo’jalik infratuzilmasini rivojlantirish, mulkchilikni shakllantirish, mahsulotni yetishtirish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda qishloq xo’jaligiga oid xususiy tamoyillar, institutlar, qoida-talablar va tuzilmalar bilan birgalikda boshqa asosiy sohalarining ma’lum bir jarayonidagi munosabtlarni tartibga solishga qaritlgan qoida-talablari keng qo’llaniladi.
Shuning uchun ham qishloq xo’jalik sohasi sifatida keng qamrovli, ko’p qatlamli tizimidan iboratdir. Qishloq xo’jalik yer-suvlaridan foydlanish va muhofaza qilish bilan bog’liq munosabatlar ekologiya, yer va suv qonunchiligi; qishloq xo’jaligida mehnat bilan bog’liq jarayonlar mehnat huquqi; mulkiy va xo’jalik yuritish jarayoni fuqarolik va xo’jalik qonunchiligi; agrosanoat majmuini boshqarish esa ma’muriy qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy – xuquqiy shakllari respublika mustakilligining dastlabki yillaridayok tugri yulga kuyilgan. Uzbekiston Respublikasi "Tadbirkorlik tugrisida"gi Konunga kura Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi tadbirkorlikning tashkiliy shakllaari kuyidagilardan iborat:
- yakka tatibdagi mexnat faoliyati;
- ayrim fukaro tomonidan yollanma mexnatni jalb etish asosida amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi;
- bir gurux fukarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi;
- yuridik shaxslar va fukarolar uz mulklari va mulkiy xukuklarini birlashtirish asosida amalga oshiriladigan xamkorlikdagi tadbirkorlik.
Tadbirkorkorlik faoliyatini tadbirkorlik subyektlari tamonidan (korxona) tuziladi. Uzbekistonda tadbirkorlik subektlarini tashkil etish, ularning faoliyat kursatishi, kayta tashkil etish va tugatishning xukukiy, iktisodiy va ijtimoiy asoslari Uzbkiston Respublikasi "Uzbekiston Respublikasidagi korxonalar tugrisida"gi qonuni bilan tartibga solindi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tashkiliy-xukukiy tizimida yakka mexnat faoliyati, xususiy tadbirkorlik faoliyatining eng oddiy shaklidir. Yakka mexnat faoliyati tarixda xunarmandchilik va oilaviy mexnat bilan shug’ullangan. Yakka mexnat qiluvchining faoliyati konun xujjatlarida soddalashtirilgan tartiblarida belgilangan. Yuridik shaxs maqomini olmay faoliyat yuritish konun xujjatlarda ruxsat etilmagan. Tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi jismoniy shaxslar faoliyati Uzbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi jismoniy shaxslardan ruyxatdan utkazish tulovini olish va ruyxatdan utkazish tartibi tugrisida"gi qonunga muvofik amalga oshiriladi. Tadbirkor maxsulotlarni tayyorlash va sotish bilan shug’ullanish mobaynida yollanma menatdan foydalansa, u yuridik shaxs xisoblanib uni O’zbekiston Respublikasining "Korxonalar tugrisida"gi, "Tadbirkorlik tugrisida"gi, "Mulkchilik tugrisida" gi konunlari va boshka me’yoriy xujjatlar asosida amalga oshiradi.
Kishlok xujaligida xususiy tadbirkorlikning tashkiliy-xukukiy shakllari Uzbekiston Respublikasining 1998 yil 30 aprelda kabul kilingan "Fermer xujaligi tugrisida", "Dexkon xujaligi tugrisida", "Kishlok xujaligi kooperativi(shirkat xujaligi)tugrisida"gi konunlarida uz ifodasini topgan.
Ishlab chikarish kooperativlari kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy xukukiy shakli bulib, yirik tovar xujaligi ekanligi bilan ajralib turadi.
Xujalik shirkati umumiy nom ostida birgalikda tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir nechta shaxsning birlashuvidir.
Xujalik jamiyati tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir shaxs yoki bir nechta shaxsning mulklarini birlashtirish (ajratish) yuli bilan tashkil etiladigan korxonadir.
Xujalik shirkatlari va jamiyatlari tulik shirkat, kommandit shirkat,ma’suliyati cheklangan jamiyat, kushimcha mas’uliyatli jamiyat, aksionerlik jamiyati kabi shakllarga ega. Qishloq xo’jaligida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlar shirkat xo’jaligi, dehqon va fermer xo’jaliklari uning shakllari deb ham yuritiladi.
Sho’ba va qaram korxonalarga quyidagi tarif berilgan. Ustav fondiga hissa qo’shishda xo’jalik jamiyatida ishtirok etgan jamiyat sho’ba xo’jalik jamiyati deyiladi. Ustav fondida ishtirok ustun mavqyega ega bo’lgan xo’jalik asosiy xo’jalik deyiladi. Xo’jaliklarning sho’ba va asosiy darajaga ega bo’lishi ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida yoki biri ikkinchisining qarorlpariga muvofiq ish tutishibilan ham ifodalanadi.
Qaram xo’jalik jamiyatlari ancha boshqa iqtisodiy statusga ega. Xo’jalik jamiyatida qatnashuvchi jamiyatning biri 20 %dan ko’proq yoki mas’uliyati cheklangan jamiyatning ustav fondining yigirma foizidan ko’prog’iga ega bo’lsa, ikkinchi jamiyat qaram xo’jalik jamiyati deyiladi. Bunday jamiyat ham yuridik shaxs hisoblanadi.
Ishlab chiqarish kooperativlari fuqarolarning shaxsiy ishtirok etish hamda a’zolarning g’ishtirokchilarning mulk bilan qo’shiladigan pay badallarini birlashtirish asosida birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo’jalik faoliyatini olib borishi uchun a’zolik negizida ixtiyoriy birlashmasi hisoblanadi.
Kooperasiya jismoniy va yuridik shaxslarning turli xil iqtisodiy va ijtimoiy faoliyat sohalarida umumiy maqsadlarga erishish uchun tashkiliy rasmiylashtirilgan shirkat (jamoa) mulki shakliga asoslangan o’z xoxishi bilan birlashuvini aks ettiradi.
Unitar korxonalar tadbirkorlik korxonalari o’rtasida alohida o’rin egallaydi. O’zi mulk egasi bo’lmasdan unga mulkdor tomonidan berilgan mulk asosida faoliyat yurituvchi tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi.
Unitar korxonaning mol-mulki bir butun bo’lib, bo’linmasdir va unga qo’shilgan hissalar (ulushlar, paylar) korxona xodimlari o’rtasida ham taqsimlanmaydi.
Unitar tarzda faqat davlat va munisipial korxonalar tuzilishi mumkin. unitar korxonaning mol-mulki davlat yoki mahalliy hokimiyatning mulki hisoblanib, unga xo’jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi bilan beriladi. Xo’jalik yuritish huquqiga ega korxona mulkdor va vakolatli organning qaroriga muvofiq, operativ boshqarish huquqiga ega korxona O’zbekiston hukumati qaroriga asosan tashkil etiladi.
Xususiy tadbirkorlik - xo’jalik yuritishning shunday tashkiliy huquqiy shakli-ki, unda mulk egasi bitta shaxs yoki oila buladi va faoliyatdan kelgan daromadni hammasiga egalik kiladi, biznesdagi xavf-xatar va tavakkalchilik uchun yakka uzi javob beradi.