1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchasi hamda uning mohiyati

Uchinchi davr (2003-2008 y.) kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirig dasturi ishlab chiqilib, unda texnika va texnorlogiya bilan qurollanish, modernizasiyalash, sanoat qurilishi va yangi tizimi shakllandi. Tadbirkorlikni rag’batlantirish to’g’risida Prezident farmoni qabul qilindi. Farmonda kichik biznes korxonalari va mikrofirmalarga soliq stavkasinii 13-10 foizga kamaytirish, ishlab chiqarish va servis xizmat ko’rsatishga imtiyozli kreditlar berish, korxonani ro’yxatga olish hujjatlarini yanada soddalashtirish, korxona faoliyatini tekshirishlar soni qisqartirildi. Yirik korxonalar tarkibida, o’z uyida shartnoma bilan ishlaydigan kasanachilik tizim shakllandi. Yuqoridagi islohotlar tufayli YaIMda kichik biznes va tadbirkorlikning iqtisodiy o’sishi 2003 yilda 35 foiz bo’lgan bo’lsa, 2008 yilda 48,2 foizni yoki YaIM 1,4 foizdan 4,6 foizga ortidi.
To’rtinchi davr (2009 yildan boshlab) kichik biznes va tadbirkorlik rivojlanishida jahon moliyaviy inqirozi va uning oqibatlarini barataf etish, tadbirkorlar faoliyatini yaxshilash bo’yicha dasturlar qabul qilindi. Soliq stavkalari sanoat sohasida 2009-2010 yillarda 7 foizga, 2011 yilda esa 6 foizga kamaytirildi. Bank kreditlaridan foydalanish muddatlari 12 oydan 18 oyga, bank resurslarini ko’paytirish unda imtiyozli fond kreditini tashkil etildi. Kichik biznesning rivojlanishida kichik tadbirkorlikni kichik innovasiya korxonalariga o’tish, yangidan tashkil etilgan korxonalar soni ko’payishi, faoliyat yuritmayotgan korxonalar soni keskin kamaydi. 2010 yil Konstitusiya kunida 2011 yilni Prezident tomonidan “Kichik biznes va tadbirkorlik yili” deb nomlandi.
2012 yilda Respublika Prezidentining 2011yil yakunlvri va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ,soliq yukini kamaytirishga qaratilgan soliq siyositida 2011 yilda soliq yuki 1991 yil bilan solishtirilganda yalpi ichki mahsulotga qaraganda qariyib 2 baravargakamayib, 41.2 foizdan 22 voizga tushdi. 2011 yilda mikrofirma va kichik bizkes korxonalari uchun yagona soliq to’lovi stavkasining 7 foizdan 6 foizga kamayishi tadbirkorlarning investtisiya faoliyatinig kengayishiga xizmat qiladi. 2012 yilda solik stavkosi foizi 6 foizdan, 5 foizga tushushi ko’zda tutilgan.”Kichik biznes va xususiy tadbirkolik yili” Davlat dasturi bo’yicha kichik biznes va xususiy tadbirkolikni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhiti yaratildi. 2011 yil yakunlari bo’yicha malakat yalpi ichki mahsulotida kichik biznesning ulishi 2010 yildagi 52,5 foiz o’rniga 54,0 foizga ko’paydi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning markazida turgan asosiy masala - kichik tadbirkorlikni rivojlantirish orqali aholi bandligini oshirish, shuningdek, ishlab chiqarish subyektlarni bozor mexanizmiga moslashtirishdir.
Prezidentimiz ta’biri bilan aytilganda, iqtisodiy o’sishning bosh omillaridan biri bo’lgan tadbirkorlikni yanada jonlantirish va bu bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlarni tahlil qilish iqtisodiyotni rivojlantiradi. Jumladan, 2013 yilda O’zbekistonda: “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va o’rni tobora mustahkamlanib borayotganining o’zi iqtisodiyotimizning tarkibida bo’layotgan ijobiy o’zgarishlardan dalolat beradi. Faqatgina o’tgan yilning o’zida yurtimizda 26 mingdan ziyod kichik biznes subyekti ish boshladi, ushbu sektorda faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning umumiy soni yil oxiriga kelib 190 mingtaga yetdi”¹. Bu shundan dalolat beradiki, O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlar yaratilib kelmoqda.
Lekin xozirgi kunda tadbirkorlikning jadal rivojlanishi uchun ma’lum muammolar, ayiniqsa, qishloq xo’jaligida uchrab turibdi. Kichik korxonlarning tugatilishiga ularda ixtisoslashgan boshqaruv tuzilmasining mavjud emasligi, asosiy resurslar taqchilligi sharoitida amal qilishi va bozor kon’yukturasiga moslasha olmasligi sabab bo’lmoqda. Bunga ikki tomondan qarash mumkin.
Birinchidan, moddiy va moliyaviy resurslar, ikkinchidan, mehnat resurslari. Agrosanoat majmuida birinchi turdagi resurslar yetishmagan holda ikkinchi turdagi resurs ortiqcha va arzon. Bu holat ishlab chiqarishda nomutanosiblikka olib keladi. Mehnat resurslarining ortiqchaligi yangi imkoniyatlar berishi bilan birga ijtimoiy muammolar keltirib chiqaradi, ularning arzonligi esa mehnat bozorida raqobatni susaytiradi va ish beruvchi ko’proq qo’l mehnatidan foydalanishga urinadi. Natijada kichik korxonlarda fan-texnika yutuqlaridan foydalanishni kechiktiradi.
Yangi ish o’rinlarini tashkil etish, bandlikni ta’minlash va aholi daromadlarini oshirish iqtisodiy isloxotlarining ustuvor vazifalaridan biri bo’lib kelmoqda. Ish o’rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash bo’yicha mintaqaviy dasturlarning amalga oshirilishi natijasida 2013 yilda qariyb 970 ming kishi ish bilan ta’minlandi. Bu ish o’rinlarining 60,3 foizdan ortig’i qishloq joylarida yaratildi. Bu borada kichik korxonalar, mikrofirmalar va yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish evaziga 480 mingdan ortiq, kasanachilikni kengaytirish hisobidan esa 210 mingdan ziyod ish o’rni tashkil etildi.
Lekin, shu bilan birga qishloq xo’jaligi mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha bir qancha muammolar mavjud:

• 
  iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar salmog’ining yuqoriligi;
  
• 
  ish bilan bandlikning oshishi ko’p jihatdan beqaror ish o’rinlarini yaratish hisobiga, xususan, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan tadbirkorlik sohasida faoliyat ko’rsatayotganligi;
  
• 
  yashirin ishsizlik ko’lamlari saqlanib qolganligi;
  
• 
  malakali ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif orasidagi nomuvofiqlikning mavjudligi.
  

Yuqoridagi mavjud muammolarni hal qilishda yaqin kelajakda qo’yidagi vazifalarni bajarish kerak deb hisoblaymiz:

• 
  aholining ish bilan bandlik darajasini oshirish, ayniqsa qishloq aholisi hamda mehnat bozorida yetarli darajada raqobatbardosh bo’lmagan ijtimoiy-demografik guruhlarning ish bilan bandlik darajasini oshirish;
  
• 
  ish bilan bandlikning tarmoq va hudud tarkibini takomillashtirish;
  
• 
  mehnat bozorida talab va taklifning miqdor va sifat (kasb-malaka) jihatdan mutanosibligini ta’minlash;
  
• 
  ishchi kuchining sifatini, kasbiy va hududiy harakatchanligini oshirish.
  

Kishilarning xayotini korxona va tashkilotlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ularning turmush farovonligining oshishi korxonalarning samarali faoliyatiga bog’liq. Ish bilan bandlikni ta’minlash bilan bog’liq vazifalarni bajarishni va muammolarni mamlakatimiz iqtisodiy strategiyasining markazida turgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali hal qilish mumkin. Buning uchun esa:

• 
  sanoatning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirishni, ayniqsa qishloq xo’jalik va yengil sanoat mahsulotlarini qayta ishlashni rag’batlantirish;
  
• 
  mehnatni tashkil qilishning kasanachilik turlarini rag’batlantirish va sharoitlar yaratish, bunga birinchi navbatda qishloq aholisini jalb qilish;
  
• 
  ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo’lgan hududlar va qishloq joylarida investisiya faolligini va ish joylari yaratishni rag’batlantirishga qaratilgan faol hududiy sanoat siyosatini amalga oshirish.
  

Shunday qilib, qishloq joylarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik jadal rivojlantirilsa aholi banligini yanada oshishiga va uning natijasida aholining farovonligi yuksalishiga erishiladi.