1- ma'ruza. Kirish. Tinchlik va qo`zg`alish potensiallari. Neyronlararo aloqalar. Markaziy nerv tizimi

2. Fiziologiyaning o’rganish usullari. 

 

Fiziologiya  ko’pgina  fanlardan  farq  qilib  undagi  barcha  qonuniyat  va 

mexanizmlar tajribalarga, ya'ni eksperimentlarga asosan o’rganiladi. Bunday usul 

tirik  organizmdagi  u  yoki  bu  hayotiy  funksiyalarning  qanday  ekanligini  kursatib 

qolmasdan, nega shunday ekanligini ham tushuntirish imkoniyatiga ega. 

 

Hozir  fiziologik  tajriblarda  tahliliy  tekshirishlar  olib  borilmoqda,  ya'ni 

hayotiy jarayonlarni mukammal o’rganish uchun tadqikotlar nerv, muskul va bez 

to’qimalarida molekulyar darajada olib borilmoqda. Bu yo’l hujayra sitoplazmasi, 

membranasi  va  boshqa  organellalardagi  fiziologik  funksiyalarni  o’rganish 

mumkin. Shu bilan bir vaqtda hayotiy jarayonlarni bitta hujayra yoki uning ayrim 

olingan  bitta  organellasida  o’rganish  haqikatdan  ancha  uzoq  bo’lib,  ob'ektiv 

natijalar  olish  qiyin.  Shuning  uchun  fiziologik  tadqiqotlarda  sintetik  tekshirishlar 

keng  o’rin  tutadi,  ya'ni  tajribalar  organizmning  tabiiy  yashash  muhitidan 

ajratilmagan holda o’rganiladi. 

---

 

Fiziologiyaning dastlabki rivojlanish paytlari ekstraksiya va transplantatsiya 

usullari  keng  ko’lamda  qo’llanildi.  Ichki  a'zolar  funksiyasini  o’rganishga  fistula 

usuli qo’llanib kelindi. Hozirgi paytda  qo’llaniladigan katetrizatsiya usulini fistula 

usulining ma'lum varianti deb qarash mumkin. 

 

Har  bir  ishchi  a'zo  bilan  nerv  tizimi  orasidagi  bog’lanishni  aniqlashda 

denervatsiya usuli ishlatiladi (a'zolarga keladigan nerv tolalarining butunlay kesib 

tashlash yoki elektr toki bilan qitiqlash). 

 

Fiziologik tadqiqotlarda qo’llaniladigan o’tkir va surunkali (xronik usullarni 

batafsil bayon qilish). Alohida a'zolar  faoliyati perfuziya  usuli bilan olib  boriladi. 

Hozir fiziologik tekshirishlarda oldin qo’llanib kelingan mexanik asboblar o’rniga 

elektron qayd qilgichlar ishlatilib, olingan natijalar kompyuterlar yordamida tahlil 

qilinmoqda. 

 

 

3. Fiziologiyaning rivojlanish tarixi. 

 

Tirik  organizmning  hayotiy  funksiyalarini  o’rganish  bilan  bog’liq  hatti 

harakatlar  kishilik  jamiyatining  taraqqiyoti  bilan  bog’liq.  Qadimgi  Yunoniston, 

Rim,  Xitoy,  Hindiston  va  Misr  mamlakatlarida  olim  mutafakkirlar  tirik  organizm 

funksiyalari haqida ma'lumotlar to’plashni qadim zamonlardan boshlagan. 

 

Gippokrat  yoki  Buqrot  (yangi  eradan  oldin  460-377  yillar)  mijoz  bo’yicha 

ish olib borib insonlarni hulq-atvori, his-tuyg’u va hatti-harakatlariga ko’ra to’rtta 

guruhga  bo’lgan  (sangvinik-serharakat,  ildam,  issiq  qonli  odamlar:  flegmatik-

badanida  sovuq  shilimshiq  modda  ko’p  bo’lgan,  sovuq  qon  vazmin  odamlar: 

Melanxolik-tanasida  qora  o’t  ko’p  bo’lgan,  ivirsiydigan,  o’ziga  ishonmaydigan 

odamlar:  xolerik-serjahl  o’zini  tutolmaydigan  odamlar).  Vaqt  o’tib  Buqrotning 

odamlarni  temperaturasiga  qarab,  to’rt  guruhga  bo’lish  I.I.Pavlov  tadqikotlarida 

tasdiqlandi. Uni tibbiyot asoschisi deb qarash mumkin. 

 

Fiziologiyaning  rivojlanishiga  muhim  hissa  qo’shgan  qadimgi  olimlardan 

Galen  (Jolinus)ni  (134-211  yillar)  olish  mumkin.  U  cho’chqa  va  maymunlarda 

tajriba  o’tkazib  anatomiya  va  fiziologiyani  davriga  nisbatan  ancha  chuqur 

o’rgangan.  Biologiya  va  tibbiyotga  tajribalar  kiritish  lozimligini  birinchi  bo’lib, 

Galen  taklif  qilgan.  Kishilardagi  ruhiy  xususiyatlar  bosh  miya  bilan  orqa  miya 

oldingi  ildizlarining  harakat  qiyinchiliklarini  sezgi  bilan  bog’likligini  ilk  bor  u 

aniqlagan. 

 

Sharq mamlakatlaridan chiqqan mutafakkirlar ham fiziologiya rivojlanishiga 

o’z hissalarini qo’shishgan, masalan, Abu NosirMuhammad  Al-Farobiy (873 yilda 

---

tugilgan)  miya  va  undagi  markazlarning  odam  faoliyatida  muhimligini  tushungan 

va nervlarni harakatga keltiruvchi ham sezuvchilarga guruhlagan. 

 

Abu  Ali  ibn  Sino  (980-1037)  o’zining  «Tib  qonunlari»  va  boshqa  kitoblari 

bilan jahonga mashhur. Uning «Tib qonunlari» asari  XYIII asrgacha tibbiyotdagi 

asosiy adabiyot bo’lgan. 

 XYI asrlarning o’rtalarida ijod qilib o’tgan anatom olim A.Vazeliy Ibn Sino 

asarlarini  sinchiklab  o’rgangan.  U  birinchi  bo’lib,  hayvonlarda  tajriba  o’tkazish 

uchun maxsus qo’llanma yaratdi. 

 

Fiziologiya  tarixida  1628  yil  uning  fan  sifatida  shakllanish  yili  deb  qabul 

qilingan. Chunki aynan shu yili ingliz olimi U.Garvey «Hayvon yuragi va qonining 

harakati  to’g’risida  anatomik  tekshirishlar»  degan  kitobini  chop    qilib,  unda  qon 

aylanish  haqidagi  Galenning  noto’g’ri  fikrlarini  inkor  qildi.  Uning  buyukligi 

shundaki,  arteriya  va  vena  qon  tomirlari  bir-biriga  juda  mayda  tomirlar  bilan 

bog’lansa kerak deb to’gri taxmin qiladi, chunki bu davrda hali kapilyar tomirlar 

ochilmagan edi (kapilyar tomirlar 1661 yili Malpigi tomonidan ochiladi). 

 

Fransuz  mutafakkiri  R.Dekart  refleks  haqida  dastlabki  tushunchani  bergan 

(XYII asr). 

 

XYIII  asrdan  boshlab  ko’pgina  nufuzli  o’quv  yurtlarida  (universitetlarda) 

fiziologiya  mustaqil fan  sifatida  o’tila boshlandi.  Bu  davrga  kelib  fizika,  ximiya, 

mexanika,  gidravlika,  optika  qonunlarini  fiziologiyada  qo’llash  qon  bosimini  va 

nafas  olishni  o’lchash,  ko’z  faoliyatini  o’rganish  imkoniyatlarini  yaratdi 

(R.Reomyur va L.Spalansini ovqat hazm qilishni, A.Lavuaze va P.Laplas energiya 

sarfini o’lchashni, M.L.Lomonosov, J.Joul va G.Gelmgolslar moddalar va energiya 

saqlanish qonunini ochishdi). 

 

XYIII    asrning  oxirlariga  kelib  L.Golvani  elektrofiziologiyaga  asos  soldi 

(uning  «hayvon  elektri»  kitobi).  1847  yili  K.Lyudvig  kimograf  kashf  qildi.  1842 

yili rus vrachi V.A.Basov me'daga fistula qo’yishni kashf etdi. 

 

I.M.Sechenov  rus  fiziologiyasining  otasi  hisoblanadi,  uning  1863  yili 

chiqqan  «Bosh  miya  refleksllari»  kitobida  ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  harakatilarning 

barchasi  refleks  ekanligi  ta'riflangan.  Bu  kitobda  u  birinchi  bo’lib,  ongni  tajriba 

yo’li  bilan  o’rganishni  taklif  qildi.  I.M.Sechenov  mehnat  fiziologiyasining 

asoschisi  bo’lib  ham  hisoblanadi.  Uning  shogirdi  N.ye.Vvedenskiy  parabioz 

ta'limotini yaratdi. 

 

Fiziologiya tarixida I.P.Pavlov alohida o’rin tutadi. U dastlab yurak va qon 

aylanish  fiziolgiyasi  bilan  shug’ullandi  (yurak  ishini  susaytiradigan  va 

---

kuchaytiradigan  maxsus  nervlarni  kashf  qildi).  Keyin  u  ovqat  hazm  qilish 

fiziologiyasini  rivojlantirdi.  Uning  bu  boradagi  ishlari  1904  yili  Xalqaro  Nobel 

mukofoti bilan taqdirlandi. 

 

Fiziolog  olimlardan  B.P.Babkin,  L.A.Orbeli,  K.M  Bikov,  I.P.Razenkov, 

P.K.Anoxinlar,  I.P.Pavlov  shogirdlari  bo’lib  hisoblanadi  (ularning  ishlari  haqida 

ma'lumot berish).  

 

XX  asrda  fiziologiya  sohasida  qilingan  muhim  ishlar  elektrofiziologik 

tadqiqotlar  va  A.M.Ugolev  tomonidan  membranada  ovqat  hazm  bo’lishining 

ochilishdir. 

 

O’zbekistonlik 

fiziologlar 

(A.I.Izrael, 

A.S.Shatalina  N.V.Danilov, 

A.Yu.Yunusov,  A.X.Xoshimov,  A.S.Sodiqov,  G.F.Korotko,  Z.T.Tursunov, 

K.R.Rahimov, 

X.Sh.Xayritdinov, 

U.Z.Qodirov, 

E.S.Mahmudov, 

M.G.Mirzakarimova,  R.A.Axmedova,  Sh.Q.Qurbonov  va  boshqalar  ishi  haqida 

to’xtalish kerak). 

4. Fiziologiyaning bo’limlari. 

 

Umumiy  fiziologiya,  juz'iy  fiziologiya,  amaliy  fiziologiya  (mehnat 

fiziologiyasi,  sport  fiziologiyasi),  ovqatlanish  fiziologiyasi,  ekologik  fiziologiya, 

qishloq  xo’jalik  hayvonlari  fiziologiyasi.  Yana  fiziologiya  shartli  ravishda 

patologik va me'yoriy fiziologiyaga bo’linadi (tushuntirish kerak).