1- ma'ruza. Kirish. Tinchlik va qo`zg`alish potensiallari. Neyronlararo aloqalar. Markaziy nerv tizimi

Harakat potensiali. 

 

Bu  potensial  nerv  muskul  va  bez  to’qimalarining  ta'sirlanishidan, 

qo’zg’alishidan  paydo  bo’ladi,  Harakat  potensiali  hujayra    membranasining  juda 

qisqa  vaqt  davom  etadigan  teskari  qutblanishidan  iborat  (tola  yoki  hujayra  ning 

qo’zg’algan  qismi  ichkarida  musbat,  tashqaridan  manfiy  zaryadga  ega  bo’ladi). 

Tinchlikda 70 mV bo’lgan tinchlik potensiali faoliyat boshlashi bilan +110 mV-ga 

ko’tariladi.  Demak,  membranada  manfiylik  yo’qotilganidan  (kritik  nuqtaga 

yetganidan)  keyin  (110  -  70  =  40  mV)  o’rtacha  +40  mV  zaryad  hosil  bo’ladi. 

Tezda  bu  jarayon  yana  qaytib  manfiylik  xususiyatini  qabul  qiladi  va  shu  zaylda 

davriy takrorlanish davom etaveradi. 

 

---

Bo’sag’a kuchi, reobaza va xronaksiya. 

 

Dastlabki  qo’zg’alishni  chaqira  oladigan  yoki  membrana  potensialini 

ko’tarib  kritik  nuqtagacha  yetkaza  oladigan  qitiqlanish  (ta'sirlanish)  kuchini 

bo’sag’a  kuchi  deyiladi  (bo’sag’a  osti  va  usti  kuchini  misollar  bilan  tushuntirish 

kerak).  Bo’sag’a  kuchining  miqdori,  qo’zg’aluvchi  to’qimalarning  xossalariga, 

fiziologik  holatga  ta'surot  berish  usullariga  bog’liq.  Agar  bo’sag’a  kuchi  yetarli 

bo’lsa  u  juda  qisqa  vaqt  ta'sir  etsa,  qo’zg’alish  yuzaga  kelmaydi.  Elektr  tokining 

qo’zg’alish paydo qiladigan  eng  kam  kuchi reobaza deyiladi. Bir  reobaza  sarflab 

natija  olish  uchun  ketgan  vaqt  foydali  vaqt  deyiladi.  Amalda  uni  aniqlash  juda 

mushkul,  chunki  reobaza  miqdori  membrana  funksional  holatiga  qarab  o’zgarib 

turadi.  Shuning  uchun  xronaksiya  tushunchasi  paydo  bo’ladi  (fransuz  fiziologi 

Lapik  taklifi  bilan).  Xronaksiya  ikki  reobaza  tok  kuchi  bilan  ta'sir  qilib  dastlabki 

qo’zg’alishni  olish  uchun  ketgan  vaqt.  «Bor  yoki  yo’q»  qonunini  ta'riflash 

(qo’zg’alish  boshlangan  to’qimaga  ta'sir  etuvchi  kuch  oshgan  bilan  javob 

oshmaydi.-«Bor» qo’zg’alishga kuchi yetmagan ta'sirlagich qancha vaqt berilmasin 

javob bo’lmaydi-«yo’q»). 

 

 

Labillik, refrakterlik. 

Labillik  tushunchasi  fiziologiyaga  N.ye.Vvedenskiy  tomonilan  kiritilgan, 

unga  ko’ra  har  xil  to’qimalarga  beriladigan  ta'surotlarga  nisbatan  javob  berish 

qobiliyati  har  xil,  ya'ni  harakatga  keltiruvchi  nerv  tolalariga  1  sekundda  50  ta 

impuls  berilsa,  50  ta  harakat  potensiali  hosil  bo’ladi,  qitiqlanish  sonining 

ko’paytirilishi  javobni  (potensiallar  sonini)  ko’paytirmaydi.  Sezuvchi  nerv 

tolalarida  esa  bu  ko’rsatgich  1000  ga  yetadi.  Demak  harakatga  keltiruvchi  nerv 

tolalarining  labilligi  sezuvchilarnikidan  kam  ekan.  To’qimalar  labilligi  ularning 

faoliyat holatiga qarab o’zgarib turadi.  

 

Ma'lum  ta'surotga  nisbatan  javob  olinayotgan  paytda  (membrana  potensiali 

manfiydan 

musbatga 

yetib 

borganida) 

nerv 

yoki 

muskul 

tolasining 

qo’zg’aluvchanligi tamoman yo’qoladi (absolyut refrakterlik davri). Bunda natriy 

kanallari  to’liq  inaktivatsiyalanadi,  kaliy  uchun  esa  yo’l  to’liq  ochiladi.  Vaqi 

o’tishi  bilan  (repolyarizatsiya)  holat  teskarisiga  aylanadi  kaliy  o’tishi  kamayib, 

natriy  o’tishi  tezlashadi,  natijada  quzg’aluvchanlik  tiklana  boshlaydi,  buni  nisbiy 

refrakterlik deyiladi. 

 

Nerv tolalari absolyut (mutlaq) refrakterlik 1 ms bo’lsa, nisbiy refrakterlik 5-

10 ms. Odam yuragida bu ko’rsatgich tegishli ravishda 270 ms va 30 ms-ga teng. 

---