1- ma'ruza. Kirish. Tinchlik va qo`zg`alish potensiallari. Neyronlararo aloqalar. Markaziy nerv tizimi

 

Neyronlarning turlari. 

---

Bajaradigan funksiyalariga ko‘ra neyronlar uch xil bo‘ladi: 

1. 

Sezuvchi  (sensor  yoki  afferent)  neyronlar.  Ular  o‘simtalari  yordamida 

qitiqlanishni  qabul  qilib,  MNT-ga  uzatadi.  Bundy  nerv  hujayraliri  MNT-

dan  tashqarida,  orqa  miya  yoki  bosh  miya  nervlvrining  tegishli 

gangliyalarida (tugunlarida) joylashgan bo‘ladi. 

2. 

Oraliq  neyronlar.  Ular  ko‘p  bo‘lib,  turli  xil  nerv  hujayralarini  bir-biriga 

tutashtirib turadi va MNT tarkibida bo‘ladi. 

3. 

Efferent  neyronlar.  Asosan  MNT  tarkibida  joylashgan  (ayrim  vegetativ 

nerv  hujayralaridan  tashqari),  MNT-dan  impulslarni  faoliyat  ko‘rsatuvchi 

ishchi a'zolarga olib boradi. 

Neyronlar  yuzaga  keltiradigan  nerv  jarayonlariga  ko‘ra  (qo‘zg‘alish  va 

tormozlanish) qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi nerv hujayralariga bo‘linadi. Bu har 

bir  nerv  hujayrasida  mavjud  bo‘lgan  sinapslar  faoliyatiga  bog‘liq.  Agar  ularda 

aksariyat  hollarda  tormozlovchi  possinaptik  potensiallar  hosil  qiluvchi  mediator 

bo‘lsa  neyron  tormozlovchi  hisoblanadi.  Aksincha,  sinapslarda  qo‘zg‘atuvchi 

possinaptik potensial hosil bo‘lsa – neyron qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi (3). 

 

Neyronlar chiqaradigan o‘simtalarga ko‘ra kuyidagi turlarga bulinadi: 

1. 

Unipolyar 

2. 

Bipolyar 

3. 

Multipolyalar 

Unipolyar  neyronlar  asosan  umurtqasizlarda,  qolganlari  umurtqalilarda 

uchraydi.  Unipolyar  neyronlarda  bor-yugi  bitta  usimta  buladi.  Bu  usimta  neyron 

tanasidan chikkandan biroz masofadan sung bitta akson va dendritlarga bulinadi. 

Bipolyar  neyronlar  bitta  akson  va  bitta  dendritga  ega.  Bu  kabi  neyronlar 

asosan periferik nerv tizimiga mansub buladi. 

Multipolyar  neyronlar  asosan  umurtkalilar  uchun  xos  bulib,  ularda  kuplab 

dendritlar va bitta akson mavjud buladi.  

Neyronlarni  yana  boshka  xususiyatlariga  kura  xam  tasniflash  mumkin. 

Masalan,  fakat  bir  turli  kuzgalishga  javob  beradiganlari  monosensor,  ikkita 

kuzgalishga  javob  beradiganlari  bisensor  va  kup  kuzgalishga  javob  beradiganlari 

polisensor xisoblanadi. 

Monosensor  neyronlarning  uzi  xam  sezuvchanligiga  karab  bir  nechta  turga 

bulinishi  mumkin.  Masalan,  ba'zi  eshitish  neyronlari  fakat  1000  Gs  chastotali 

tovushni  kabul  kiladi,  boshkasini  kabul  kila  olmaydi.  Bu  monomodal  neyron 

---

xisoblanadi. Ikkita tonga javob beradiganlari esa bimodal, kup ta'sirotga javob bera 

oladiganlari esa polimodal neyron deyiladi. 

Neyronlar  informatsiyalarni  qabul  qiladi,  tahlil  qiladi,  xotirada  saqlaydi 

hamda  nerv  markazlarini  tashkil  qiladi.  Ќar  xil  hayvonlar  va  odamdagi  nerv 

hujayralari  tarkibiy  va  xususiy  jihatdan  bir  biridan  farq  qilsa-da  ular  uchun 

umumiy jarayonlar ya'ni qo‘zg‘alish va tormozlanish mavjud. 

Ќamma  neyronlardagi  xususiyatlar  (informatsiya  qabul  qilish,  tahlil  qilish, 

uzatish  va  boshkalar)  harakat  potensiali  orqali  yuz  beradi.  Lokal  potensial  qisqa 

masofalarga, harakat potensiali uzoq masofaga informatsiya uzatadi.