|
C6H12O6 – 2C2H5OH + 2CO2 +25 kkal
Payda bolǵan karbonat angidrid qamırdı ko'pchitadi, nan bolsa gewek boladı.
Uyıtqı zamarıqlardıń bir qansha túrleri sanaat tarmaqlarında keń qollanıladı. Bul zamarıqlar ishinde eń áhmiyetlileri pivo uyıtqısı (Saccharomyces cerevisiae) hám vino uyıtqısı (Saccharomyces ellipsoids) bolıp tabıladı.
5. Bazidiyali zamarıqlar klası. Olardıń mitseliysi kóp kletkalı, jaqsı rawajlanǵan, sporalari arnawlı bazidiyalarda yetiladi. Olarda ana kletka - bazidiya payda boladı. Bazidiyaning sırtında bazidiya sporalar ekzogen usıl menen payda boladı.
Mitseliyning eki kletkası óz-ara qosılǵannan keyin, yadro eki ret bolınıp, bazidiyali tórtew o'simta payda boladı. Bul o'simtalarning uchi sharsimon qavarib, olarǵa birden yadro ótedi hám bazidiya spora dep atalatuǵın tórtew spora payda boladı. Bazidiya sporalar bárháma bir kletkalı, kóbinese bir yadrolı, domalaq yamasa ipsimon shozılǵan boladı. Bazidiyada sporalar eki, segizta hám birden bolıwı múmkin.
Bazidiyali zamarıqlardıń kóbisinde bazidiya kletka, yaǵnıy spora payda etiwshi ana kletka bólimlerine bólindiy pútkil jaǵdayında qaladı. Bular xolobazidiya dep ataladı. Birpara qallarda bazidiyaning diploid yadrosı bóliniwi menen bazidiya da enine yamasa boyına qaray tórtew kletkaǵa ajraladi`. Bular fragmabazidiya dep ataladı. Bazidiyalarning áne sonday eki qıylı payda bolıwına qaray bazidiomitsetlar klası xolobazidiyamitsetlar hám fragmobazidiyamitsetlar genje klasına bólinedi.
Xolobazidiyamitsetlar genje klası (Holobasidiomycetidae) ga bazidiyalari bir kletkalı, túrme-túr kóriniske iye bolǵan, mevatanalarda jetiwetuǵın zamarıqlar kiredi. Fragmobazidiyamitsetlar bazidiyasi kóp kletkalı, kóbinese tórt bólekke bóliniwi menen xarakterlenedi. Ulıwma bazidiyali zamarıqlarǵa 25. 000 den zıyatlaw túrler kiredi. Bular arasında paydalı, awıl xojalıǵına úlken zıyan jetkizetuǵın parazit hám uwlı zatlı túrleri de bar.
Tábiyaatda kóp ushraytuǵın xolobazidiyamitsetlar genje klası wákili shın qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material (Fomes fomentarius) bolıp tabıladı. Bul zamarıq tereklerdiń denesinde charimdek yamasa aǵash sıyaqlı qattı, kóbinese formaan taqaga uqsas mevatanalar payda etedi. Mevatanalardagi gimeniy qatlamında bazidiyalar payda etedi. Mevatananing maydan bólegin gimenofor dep júritiledi. Bazidiyasporalar bazidiyalardan otilib, naychalar boslig'iga túsedi, ol orından tómenge, tısqarına shıǵadı hám samal tásirinde átirapǵa tarqaladı. Mevatanasi kóp jıllıq hám bir jıllıq bolıwı múmkin. Kelesi báhárde eski naychalar ústinde jańa qatlam payda boladı. Mevatanasining bólegindegi sol qatlamlar sanına qaray, onıń jasını anıqlaw múmkin. Tábiyaatda on jıllıq hám odan da kóbirek mevatanalar ushraydı. Mevatanalarning maydan bólegi túkli hám túrme-túr reńde kórinedi. Bul zamarıq biziń sharayatımızda tok, tut, shınar, terak, alma, shıye, almurt denelerinde qattı tuyaq formasında mevatana payda etedi.
6. Rawajlanıwlashmagan zamarıqlar klası (Fungi imperfecti) ga mitseliysi joqarı dárejeli, kóp kletkalardan shólkemlesken, biraq qapshıq hám bazidiyalar ónim Etpey, konidiyalar járdeminde hám de tikkeley mitseliy menen ko'payadigan zamarıqlar kiredi. Olar tábiyaatda júdá keń tarqalǵan bolıp, topıraq hám ósimlik qaldıqlarında saprofit, joqarı ósimliklerde parazit halda jasaydı. Zamarıqlardıń paydalı túrleri de bar. Buǵan elementlar almasinuvida aktiv qatnasuvshı topıraq saprofitlari, nematodlarni tutıwǵa qábiletli jırtqısh zamarıqlar, ózinden hár túrlı fermentler, antibiotiklar, júzimsinlar shıǵarıwshı zamarıqlar mısal boladı. Bul klass tómendegi ush tiykarǵı tártipke bólinedi.
1. Gifomitsetlar (Hypomycetales) tártibi wákilleriniń konidiyabandlari vegetativ mitseliyda birden jaylasadı yamasa olar qosılıp ensiz baylam payda etedi.
2. Melankoniumlar (Melanconiales) tártibi wákilleri konidiobandlari shataq gifalarning ústinde tıǵız qatlam payda etedi.
3. Sferopsidlar (Sphaerosidales) tártibi wákilleri konidiobandlari kóbinese uchi jińishke tesikli, ishi bos, dumaloq yamasa máyeksimon deneshe - piknidiya rawajlanadı.
Gifomitsetlar tártibi arasında materiallıq ósimliklerge úlken zálel jetkizetuǵın túrleri júdá kóp.
Zamarıqlar organikalıq elementlardı shiritiwde qatnasadı. Simbioz turmıs keshiredi (mikoriza). Zammarrıq hám qalpoqchali zamarıqlar azıq - awqat retinde paydalanıladı. Achituvchi zamarıqlar spirtli ishimlikler tayarlawda, nanbayshıchilikda, olardan alınǵan fermentler, jeńil sanaat hám azıq - awqat sanaatında isletiledi, hám de achituvchi zamarıqlardan polivitaminler tayarlanadı. Unamsız tárepi, azıq - awqatlardı buzadı, taxtalardı shiritedi. Keselliklerdi keltirip shıǵaradı.
Qániygelerdiń bergen maǵlıwmatına kóre aǵashnı chirituvchi zamarıqlar onıń 30% ini ulıwma jaramsız halǵa keltiriwi múmkin eken.
Mitseliysi kóp jıl jasaytuǵınlıq zamarıqlar da bar. Atap aytqanda, patogen hám parazit zamarıqlar mitseliysi bir neshe yillab jasaydı. Sonıń menen birge, sklerotsiylari hám túrli rayon sporalari menen uzaq waqıtqa shekem saqlanatuǵın zamarıqlar da boladı. Kóp sporalar qurǵaqlay jaǵdayda ómirsheńligini on yillab saqlawı múmkin. Zárúrli fiziologikalıq qásiyetleri; zamarıqlardıń rawajlanıwı ushın kislorod zárúr bolıp, aerob organizm esaplanadı. Lekin ayırım zamarıqlar, mısalı, uyıtqı zamarıqlarına azǵantay kislorod da jetkilikli. Kóp zamarıqlar hár qıylı (spirtli, limonlı ) ashıtıw ózgeshelikine iye. Zamarıqlar 20 -250 C de jaqsı ósedi, geyparaları 2-40 C de da o'saveradi. Zamarıqlardıń ósiwi ushın jaqtılıq zárúr emes, lekin quyash nurı olardıń ósiwi hám spora payda etiwine unamsız tásir etedi.
Túrleri. Respublikamızda tiykarınan tutınıwbop túrlerden shampinon, kók ayaq (sinyaya nojka), veshenka, zammarrıq (smorchok), qóziquyruq (bely grib), shampinon sıyaqlı túrler, uwlı zatlı túrlerden bolsa lepiota gruppasınıń kópshilik wákilleri, Agaricus, xonthodefmus, Agaricus gennadii hám basqalar keń tarqalǵan.
Uwlı zatlı túrleri. Qızıl pilis, aq jasıl zammarrıq, satanin zamarıqı sıyaqlılar uwlı zatlı esaplanadı. Eger zammarrıq reńi jasılsimon, kógildir yamasa qaralaw bolsa, yoqimsiz iyis taratib, qolıngizga jabıwsa, bilingki, bul ónim tutınıwǵa jaramlı emes! Qolaversa, zammarrıqlardı normada tutınıw qılıw kerek.
Do'stlaringiz bilan baham: |
