Ózbekístan respublíkasi joqari hám orta arnawli bíLÍmlemdíRÍw uázirlíGÍ

4 - súwret. Zamarıqlar mitsellisinin’ mikroskop astındaǵı kórinisi. Denesiniń dúzilisi hám kóbeyiw qásiyetlerine qaray, zamarıqlar tipi tómendegi 6 klasqa bólinedi;
1. Arximitsetlar yamasa xitridiomitsetlar klası - Archimycetes yamasa chytridiomycetes.
2. Oomitsetlar klası - Oomycetes.
3. Zigomitsetlar (bular tómen zamarıqlar ) klası - Zygomycetes.
4. Qapshıqlı zamarıqlar yamasa askomitsetlar klası - Ascomycetes.
5. Bazidiyali zamarıqlar yamasa bazidiyamitsetlar klası (bular joqarı zamarıqlar ) - Basidiomycetes.
6. Rawajlanıwlashmagan zamarıqlar klası - Fungi imperfecti.
Arximitsetlar (xitridiomitsetlar), oomitsetlar hám zigomitsetlar klassları tómen zamarıqlar, askomitsetlar (qapshıqlı zamarıqlar ), bazidiyamitsetlar klassları bolsa joqarı zamarıqlar dep júritiledi. Rawajlanıwlashmagan zamarıqlar mitseliysining dúzilisi joqarı zamarıqlarǵa jaqın tursa da ol qapshıq yamasa bazidiya payda etmeydi. Sol sebepli bul klass wákillerin rawajlanıwlashmagan zamarıqlar dep júritiledi.
1. Arximitsetlar yamasa xitridiomitsetlar klası. Bul klasqa kiretuǵın zamarıqlardıń denesi jalańash yamasa onsha jaqsı rawajlanbaǵan mitseliy hám rizomitseliydan ibarat. Bir xivchinli zoosporalar járdeminde jınısız izogamiya, geterogamiya hám oogamiya jolı menen jınıslıq ko'payadi.
Biziń sharayatımızda bul klasstıń kóp ushraytuǵın wákili, jas kapusta nálleriniń túbir bo'g'zini zálelleytuǵın, onıń qorayishiga, keyinirek bolsa qurib qalıwına sebep bolatuǵın kapusta olpidiumi (Olpidium brassica) zamarıqı bolıp tabıladı. Bunday kasllikni kapustanıń,, qara ayaq” keselligi dep da júritiledi. Ósimliktiń zálellengen jayında yadrolı, jalańash kletkalardan ibarat bolǵan parazit deneler payda boladı. Keyinirek bul deneler qabıq menen o'ralib, zoosporangiylarga aylanadı. Zoosporangiylar ósip, tısqarına shıǵıp turatuǵın uzın kúshen payda etedi hám sol kúshenlerden kóplegen bir xivchinli zoosporalar tısqarına shıǵadı. Qolay jaǵdayǵa túsken zoosporalar jańa kapusta nállerine túsip, olardı zıyan jetkeziwdi taǵı dawam ettiredi.
Jınıslıq kóbeyiwden payda bolǵan zigota daslep eki yadrolı, keyinirek olar bir-biri menen qosılıp, haqıyqıy diploid yadronı payda etedi. Izogametalar óz-ara qosılıp, zigota payda bolǵanda olardıń xivchinlari saqlanıp qaladı. Sol xivchinlar járdeminde háreketlenetuǵın zigota jańa kapusta nálleriniń kletkalarına kirip, olardı zálelleydi hám cistalarǵa aylanadı.
Kapustanıń bul keselligine qarsı gúres ushın nállerdi tıǵız qaldırmaslik, hawa almasınıwın jaqsılaw hám artıqsha ızǵarlıqqa jol qoymaw ilajları kóriledi.
2. Oomitsetlar klasınıń mitseliysi shaqalang’an bólek kletkalarǵa bólingen wákili - fitoftora (Phytopthora infestans) kóbinese kartoshka, pomidor sıyaqlı palız eginleri hám palız eginleriniń vegetativ shólkemleri hám de kletka aralıqlarında parazit halda turmıs keshiredi. Fitoftora zamarıg’ı kartoshka, pomidor hám palız eginleri japirag’inda gúńgirt daqlar payda etedi.
Kartoshka pisip jetiliwi aldından, onıń japıraqlarında gúńgirt daqlar payda boladı. Olar japirag’inin’ hámme bólegine tarqalıp ósimlikti nabit etedi.
Fitoftora sporalar payda etip ko'payadi. Sporangiylar mitseliyning arnawlı shoxchalarida payda bolıp, bul shoxchalar kartoshka bargining awızchalaridan tısqarına shıǵıp turadı. Olarda ańsat ajralıp ketetuǵın birden ovalsimon sporangiy jetiwedi. Ol ızǵarlıq tásirinde kógerip, 8-16 ge shekem eki xivchinli zoosporalar keyinirek japıraq epidermasidagi awızshalar arqalı onıń toqımasına kiretuǵın gifalarni payda etedi. Eger sporangiy suwsız ortalıq tásirinde bolsa, ol zoospora payda etmesten, tikkeley ósip, gifalarga aylanadı. Bul hoda sporangiy qurǵaqlıqqa maslasqan zamarıqlarǵa tán bolǵan jınısız kóbeyiwge ótedi hám sporangiy yamasa konidiya payda etedi.
Fitoftora mitseliysi, tiykarınan japıraq plastinkasınıń gewek bulit ta’rizli toqıması aralıǵinda jaylasıp, kletka citoplazması hám shiresin sıpab alatuǵın gaustoriylarni payda etedi. Bunda sonıń menen birge, mitseliydan iri, shar ta’rizli, qislaytug’in sporalar da payda boladı. Olar ósimlik qaldıqları yamasa topıraqta qislaydi. Fitoftora mitseliysi kartoshka túyneklerinde de qislaydi. Bunda zamarıqlar tásirinde kartoshka túyinegide bawırreng daqlar payda boladı, ónimniń kóp bólegi shiriydi. Bul kesellikke qarsı gúres, tiykarınan zálellengen ósimliklerdi terip alıw, olardı kúydiriw hám zálellengen miywelerdi ajıratıw menen alıp barıladı.
3. Zigomitsetlar genje klasına 500 ge jaqın tur kiredi. Onıń eń kóp tarqalǵan, saprofit halda jasawshı wákillerinen biri aq jasıl zammarrıq (Mucor mucedo) zamarıqı bolıp tabıladı. Aq jasıl zammarrıq mitseliysi tiykarınan substrat ishinde, bólekan onıń maydanında jaylasıp, olarda sporangiybandlari kóterilip turadı. Bántlerdiń úshleri isip, shar formasındaǵı sporangiylardi payda etedi. Olardıń tiykarında tosıq júzege keledi hám ol sporangiy ishine batip, kishkene kórinistegi ústinshe payda etedi. Sporangiy ishindegi kóp yadrolı sitoplazma bólek-bólek bir qansha sporalarga aylanadı. Sporangiy qabıg’ı jarılıwı menen sporalar tısqarına shıǵadı hám samal tásirinde tarqalıp, qolay sharayatta jańa mitseliyga aylanadı. Porsıǵan nanda, tezekte hám basqa organikalıq substratlarda aq tu’k ta’rizli shań formada payda boladı.
Substratdagi azıq elementler azayǵanda olar jınıslıq (zigogamiya) kóbeyiwge ótedi. Bul process nátiyjesinde hár túrlı tu’binnen shıqqan gifalar úshlari menen bir-birine qaray ósedi. Úshlari isip tutasqan jerinde olardı ekige ajıratıwshı tosıqlar payda boladı. Keyinirek bul tosıq eriydi, elementlar bolsa qosılıp zigospora payda etedi. Zigospora o'simteli qalıń, qaralaw qabıq menen oraladi. Málim waqıt tınım dáwirin keshirgennen keyin ósip, shaqalanbag’an qısqa sporangiy ba’ndi ushinda jas sporangiyga aylanadı. Bul embrion sporangiy dep ataladı.
4. Qapshıqlı zamarıqlar klası. Bul klass wákilleri arnawlı qapshıqlar ishinde spora payda etiwi menen xarakterlenedi. Mitseliysi bir yamasa kóp yadro'li kletkalardan shólkemlesken. Sporalari tiykarınan qapshıqlarda yetiladi. Eń soda wákillerinde qapshıq tuwrıdan-tuwrı zigotadan payda boladı. Mitseliyning eki kletkası bir-biri menen qosılıp payda bolǵan zigota qapshıqǵa aylanadı. Sol sebepli de bul klasqa kiretuǵın zamarıqlar qapshıqlı zamarıqlar dep ataladı. Bul klasqa dúzilisi hám jasaǵıshlıǵı túrme-túr bolǵan 250. 000 den artıq tur kiredi. Qapshıq ishinde kóbinese segiztadan spora qapshıq, yaǵnıy askospora jetiwedi. Qapshıqlar payda bolıwı aldından jınıslıq process bolıp ótedi. Bul zamarıqlardıń kóp wákillerinde qapshıqlar mevatanalarida yetiladi. Mevatanachalari tómendegishe boladı :
1. Kleystokarpiylar - jabıq miywe denesheler. Qapshıqlar miywe denesinin’ ishinde turadı. Qapshıq sporalar jetilgen mıywe qabıǵınıń sirtqi ta’sirler sebepli yamasa jarılıwı nátiyjesinde tısqarına shıǵadı.
2. Peritetsiylar - shala ashıq miywedene. Olar gúze ta’rizli bolıp, onı bir shekem ashıq boladı. Qapshıqlar miywedenesinin’ astinda top bolıp vertikal jaylasadı, jetiliwi menen sporalar tesikshe arqalı izbe-iz sirtqa atilip shıǵadı hám átirapqa tarqaladı.
3. Apotetsiylar - ashıq mevatana. Kóbinese tabaǵımon yamasa kesesimon bolıp, qapshıqlar betida keń qatlam payda etedi hám erkin jaylasıp ańsatlıq penen tarqala aladı.
Qapshıqlı zamarıqlardıń kóplegen wákillerinde mevatana hám qapshıqları payda bolıwı aldından bir neshe jup jınıslıq organlar (topar -topar bolıp ) payda boladı. Bul jınıslıq organlardıń payda bolıwı mevatanasining baslanıwı bolıp tabıladı.
Qapshıqlı zamarıqlardıń urǵashı jınıslıq organı arxikarp, er adam jınıslıq organı bolsa anteridiy dep ataladı. Arxikarp eki kletkadan ibarat bolıp, olardıń ostki sharsimon formadaǵısı askogen, ústki silindirsimoni bolsa trixigina dep ataladı.
Anteridiy bir silindirik kletkadan ibarat. Bul er adam hám urǵashı jınıslıq organlardıń kletkaları kóp yadrolı bolıp, ishindegi statyası endomitsetlarnikiga uqsas, ayırım gametalarga differensiallashmagan emes. Bulardıń atalıw procesi tómendegishe: anteridiy trixoginaning uchi menen qosılıp, ishindegi statyasın oǵan qóyadı. Trixoginaning tagidagi tesiksheden anteridiy yadroları askogenga ótip, onıń yadrosı menen juftlashib, óz-ara qosılmay turadı, tek olardıń sitoplazmalarigina birlesedi tek. Bunnan qos yadro yamasa dikarion dep atalatuǵın shoxlangan o'simtachalar payda boladı. Onda olardıń juftlashgan yadroları bir waqıtta teńdey hám teń bolına baslaydı. Sebebi dikariondagi yadrolardıń biri er adam, ekinshisi urǵashı bolıwı kerek. Keyin dikarionlar askogen sabaqlarına ótip shoxchalarning ózinde taraqqiy etedi. Askogen ishindegi yadrolar qosıladı, keyininen diploid yadro izbe-izlik menen úsh ret (birinshisi reduksion) bólinedi. Nátiyjede segizta gaploid yadro payda boladı. Olar rawajlanıp segizta qapshıqlı sporaga aylanadı.
Sonday eken, otalangan bir askogendan askogen sabaqlar arqalı bir qansha qapshıqlı sporalar payda boladı.
Usınıń menen birge, jınıslıq organlardı payda etgen mitseliy gifalari qapshıqlar átirapında o'ralib, jınıslıq organlarǵa hám odan payda bolǵan askogen sabaqlarına mevatanasining kiyizsimon toqımasın payda etedi.
Qapshıqlı zamarıqlardıń kópshilik túrlerinde jınıslıq organlardıń qosılıwı reduksiyalangan. Geyde er adam jınıslıq organı bolmaydı yamasa urǵashı jınıslıq organı o'smay qaladı. Keyingi ósiw bolsa oogamiya (askogen yadrolar jaqınlasıp qos yadroǵa aylanadı ) járdeminde bolıp, askogen sabaqları yetilgach, uchida qapshıqlar payda boladı.
Qapshıǵı tikkeley mitseliyda payda bolatuǵın zamarıqlarǵa achituvchi zamarıqlar mısal bóle aladı. Dáslepki qapshıqlılar (Protoascales) rejiminiń wákili qamır tırıs yamasa uyıtqı zamarıqı bolıp tabıladı (Saccharomyces cerevisiae). Kóbinese onıń haqıyqıy mitseliysi bolmay, denesi bólek-bólek kletkalarǵa ajraladi`ǵan, urıqlanıp shoxlangan shınjır payda etiwshi kletkalardan ibarat.
Urıqlanıw waqtında, kletkada o'simta yamasa urıqsha payda boladı. Bul o'simta az-azdan úlkenlesip o'saveradi hám ana kletkadan ajralıp ketedi. Tap sonday jol menen ekinshi, úshinshi hám taǵı basqa urıqlar payda bo'laveradi. Nátiyjede domalaq yamasa ovalsimon kletkalardan shólkemlesken hám ańsatǵana uzilib ketetuǵın shınjır payda boladı. Urıqlanıw waqtında birpara kletkalar bir-birine keri tárepden o'simtalar shıǵaradı hám olar ósip birlesedi. Áyne waqıtta olardıń yadroları da qosıladı, yadro úsh ret bolıngenen keyin, kletkada segizta askospora payda boladı. Uyıtqı zamarıqları kóbinese qumshekerli ortalıqta saprofit turmıs keshiredi jáne onı bıjıp ashıwǵa alıp keledi. Bunda, tiykarınan, spirt payda boladı. Bul process qandning etil spirti menen karbonat angidridke bólekleniwinen ibarat.