Ózbekístan respublíkasi joqari hám orta arnawli bíLÍmlemdíRÍw uázirlíGÍ

Zamarıqlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar áyyemnen málim. Mısalı, eramizǵa shekemgi I asirde áyyemgi grek alımı Pliniy Úlken zamarıqlardıń terek paqallari hám túbirlerinde rawajlanıwın jazıp, olardı klassifikaciyalawǵa háreket etken. 1578-jıl golland botanigi K. Klauzius 221 zamarıqtıń reń suwreti berilgen atlas shıǵarǵan.
Ádetde, mikologiyaning rawajlanıwı úsh dáwir ajratıladı. Birinshi dáwir XIX ásirdiń ortalarına shekem dawam etken. Bul dáwirde hár túrlı zamarıqlardı súwretlew hám klassifikaciyalawǵa urınıslar bolǵan. Ekinshi dáwirde (XIX ásirdiń ortasından aqırıǵa shekem) zamarıqlar sistematikasiga tiyisli jumıslar menen birge olardıń ontogenezi hám filogenezi da úyrenilgen. Bul dáwirde fransuz ilimpazları ájaǵa -úke L. Tyulan hám Sh. Tyulanlar unshudring, tat hám qorakuya zamarıqlar daǵı pleomorfizm hádiysesin, yaǵnıy bir tur zamarıqta hár qıylında spora payda bolishini anıqlawdı. Nemis botanigi A. de Barlıǵı parazit zamarıqlardı eksperimental úyreniw, onıń shákirtleri saprofit zamarıqlardı egiw metodikasın islep shıqtılar. Rossiyada M. S. voroninning parazit zamarıqlar ústinde etken jumısları zárúrli áhmiyet kásip etdi. Úshinshi - jańa dáwirde zamarıqlar fiziologiyasi hám bioximiyası rawajlantiriladi. Nemis alımı G. Klebsning zamarıqlar ontogenezi ústindegi jumısları úlken rol oynadı. Mikologiyada sitologik usıl keń engizildi. Tat zamarıqlar morfologiyası, citologiyası, olardıń parazit zamarıqlar menen óz-ara baylanısları hám de parazit zamarıqlar hám olar menen kesellengen ósimlikler fiziologiyasi tereń úyrenildi. Zamarıqlar, ásirese, aktinomitsetlar roliniń asıwı sebepli kóp mámleketlerde, sonıń menen birge, Ózbekstan Pánler Akademiyası Botanika ilimiy-islep shıǵarıw orayı laboratoriyalarında olardı úyreniw keń jolǵa qoyıldı.
I-bap. Zamarıqlardıń ulıwma xarakteristikası
Zamarriqlar plastidalari joq geterotrof organizmler bolip esaplanadi. Olar a’yyemgi organizmler esaplanadi.Zamarriqlar parazit ha’m saprofit halda tirishilik etedi.Saprofitler-jansiz organikaliq zat penen aziqlanatug’in organizmler.Geybir tu’rleri suwda jasaydi. Zamarriqlardin’ 100000 g’a jaqin tu’rleri bolip,qurg’aqliqta ju’da’ ken’ tarqalg’an.Olar suw otlarinnan xlorofilldin’ joqlig’I,bakteriyalardan bolsa yadrosinin’ boliwi menen pariq qiladi.Zamarriqlardin’ vegetativ denesi-micelliy dep atalip, ol bo’lek bir jipsheler yag’niy gifalar jiyindisinnan quralg’an. Zamarriq micelliyi awqat zatlardi pu’tin beti menen sin’irip aladi.Miceliyde spora payda etiwshi organlar boladi.Ko’beyiw vegetativ, jinissiz ha’m jinisli usillarda baradi.Vegetativ ko’beyiw bu’rtikleniw yamasa micelliydin’ bo’leklerge ajiraliwi, jinissiz ko’beyiw bolsa ha’r tu’rli sporalar payda etiw menen baradi.
Jinisli ko’beyiw to’men da’rejeli zamarriqlarda suw otlarina uqsas,joqari da’rejeli zamariqlar bolsa arnawli jinisli organlarinin’ qosiliwi, bir kletka o’niminin’ ekinshige o’tiwi ha’m yadrolardin’ jup-jup bolip qosiliwi siyaqli ko’rinislerde a’melge asadi.Micelliydin’ du’zilisi ha’m ko’beyiw usilina qarap zamarriqlar to’men ha’m joqari da’rejeli zamarriqlarg’a bo’linedi.To’men da’rejeli zamarriqlar micelliyde tosiqlar bolmaydi, jinisli ko’beyiw suw otindag’iday boladi.Joqari da’rejeli zamarriqlar micelliyi tosiqli yag’niy, ko’p kletkali boladi.
Zamarıqlar insan ushın eki zárúrli, bir-birine qarsı bolǵan – jemiriwshi, lekin paydalı wazıypanı atqaradı. Zamarıqlar shıǵındılardı bóleklep, olardıń kóbeyiwine múmkinshilik bermeydi. Sonıń menen birge, olar ósimlikler rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan mineral duzlardı topıraqqa qaytaradı. Ayırım zamarıqlardan kóplegen keselliklerge em bóliwshi dárilik elementlar alınadı. Zamarıqtıń ósimlik hám haywanlardı keselge shalıntiriwshi ayırım túrlerin zıyansizlantiriw ushın insan mudam olarǵa qarsı gúres júrgizedi.
Zamarıqlar basqa ósimlikler járdeminde ko'beyedi. Basqa ósimlikler azıq ushın xlorofill járdeminde karbonat angidrid hám suwdan qumsheker isleydi. Sol sebepli de olar azıq elementti jasıl ósimliklerden aladı. Zamarıqlardıń túri kóp. Olardıń kópshiligi dúzılıw tárepinen bir-birinen keskin parıq etedi. Ayırım zamarıqlar, mısalı bakteriya hám uyıtqılar, bir kletkadan ibarat.
Shilimshiqli dawıslı motor da zamarıq túrine kiredi. Ol basqa ósimliklerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, shirigen terek denesi yamasa ızǵar dene maydanın qaplawshi juqa perdeday úlken muǵdardaǵı protoplazmadan payda boladı. Zamarıqlardıń bakteriya, uyıtqı hám dawıslı pilisten basqa túrleri reńsiz talshıqlardan ibarat. Olar,, mitseliy” yamasa,, zamarıq denesi” dep ataladı. Zamarıq o'simteleri basqa ósimlik yamasa dene ishkerisine kirip, azıqti soriydi. Zamarıqtıń rawajlanıwı hám azıqtı as sińiriw ushın suw zárúr. Usınıń nátiyjesinde de olar qurǵaqlay ıqlım sharayatında óse almaydı.
Jasıl zammarrıq zamarıqı nan hám ig’alliqta qalǵan shúbereklerdi shiritedi. Zamarıqlardıń ayırım túrleri pishloqlarga ayriqsha iyis beriw hám dári óndiriste qollanıladı.
Awqatlanıw múmkin bolǵan hám uwlı zatlı esaplanǵan zammarrıqlar da zamarıqlar shańaraǵına kiredi. Bunday zammarrıqlar ba’ndinin’ tiykarǵı bólegi jer astinda bolıp, to’besindegi spora isleytuǵın qalpaqshasi jer maydanına shıǵıwdan aldın qáliplesedi.