Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Lektsiya –13. Diniy fanatizm hám dinshıllık

1. 
   Ekstremizmnin` mazmuni-mag`anasi.
   
2. 
   Diniy ekstremizm: tariyx ha`m shinliq.
   
3. 
   Terrorizm tu`sinigi.
   
4. 
   Xaliq araliq terrorizm.
   
5. 
   Terrorizmnin` finansliq derekleri.
   

1. 
   Ekstremizmnin` mazmuni-mag`anasi.
   

«Ekstremistlik» so`zi «aqilg`a ug`ras kelmeytug`in da`rejede», «ha`dden asiw» ma`nilerin bildiredi. Ja`miyette qabil etilgen qa`diriyatlarg`a ha`m normalarg`a qarsi n`o`z-qaraslardi ilgeri su`riw, keskin ko`z-qaraslar ha`m sharalarg`a meyillik ekstremizmnin` tiykarg`i o`zgesheligi bolip esaplanadi.
Ha`r tu`rli ekstremistlik toparlardin` o`z-ara mu`na`sibetlerinde udayina kelispewshilik ha`m ja`njeller, real halattin` keskin o`zgeriwi sharayatinda olar bo`linip ketetug`in toparlar arasindag`i
«revolyutsionerlikte» jarisiw ko`zge taslanadi. Olarg`a jabiq sektalarg`a ta`n mistikaliq tilden, isenimge shaqiriw yaki onnan «shetlesiw», «isenimsizlik» ushin jazalaw siyaqli usillardan paydalaniw ta`n boladi. Amerikali sotsiolog K. Keniston «bunday toparlarda a`dettegi jeke tartislar, liderlik ushin gu`res, talg`ami ha`m ko`z-qaraslarindag`i ayirmashiliq sezilerli da`rejede bolip, ha`tte, o`mir yaki o`lim ma`sselesine shekem jetip baradi»,-dep jazg`an edi.
Jasirin «armiya»lardin` ishki ta`rtibi, a`dette, «kommandos» (ital`yan terrorshilarinda –
«kolonnalar», «musilman biradarlar»da – «jovalalar») dep atalatug`in operativ birliklerden quraladi. Olar bir-birin tek laqaplari menen g`ana biletug`in u`sh yamasa bes adamliq toparlardan ibarat piramida tu`rinde du`ziledi. Olardin` sho`lkemlestiriw du`zilisi barliq ma`mleketlerde derlik birdey. «A`skeriy topar» sho`lkem ag`zalarinin` tiykarg`i talaplarin qanaatlandiriw, a`skerler sirtqa shiqpaytug`in tikkeley jabiq sotsialliq ortaliqti jaratiw siyaqli ko`plegen waziypalardi atqaradi. Bir so`z benen aytqanda, a`skeriy topar terrorshiliq topilisin sho`lkemlestiriwdey tiykarg`i waziypasinan tisqari onin` quramindag`i adamlar ushin sotsialliq ortaliq waziypasin da atqaradi.
Ekstremistlik ha`m terrorshiliq sho`lkemlerge jan`a ag`zalardin` qosiliwi, ko`binese, dinge kirgiziw, qabil etiw siyaqli ko`riniste boladi ja`ne bir qansha tan`law ha`m sinaq basqishlarin o`z ishine aladi. Ekstremistlik ha`reketlerdin` en` to`mengi qatlami ko`binese siyasiy tu`ste bolmag`an, mayda zorliq ha`m jinayatlar isleytug`in elementlerge baylanisli boladi. Bunday zorliqtin` siyasiylestiriliwi terrorizmge qaray qoyilg`an birinshi qa`dem boladi. O`z qatarina jan`a adamlardi tartiwda terrorshiliq topari yaki onin` basshilari so`zsiz boysiniwdi ha`m «is»ke fanatikaliq sadiqliqti talap etedi. Keyinirek bolsa jallaniwshilar «ha`mme na`rseni biletug`in» ha`m olarg`a jolbasshiliq etetug`in basshig`a dus keledi.
Ha`zirgi da`wirde en` da`slep ma`limleme shegaralarinin` saplastiriliwinda o`zin ko`rsetip atirg`an globallasiw sharayatinda ha`m bir waqitlari xaliq araliq qatansiqlar mazmunin belgilegen eki qarama- qarsi ku`sh – sotsializm ha`m kapitalizm arasindag`i o`z-ara gu`restin` toqtawi na`tiyjesinde ekstremizm ha`m terrorizm ma`mleketlerdin`, aymaqlardin` ha`m uliwma du`n`ya ju`zi qa`wipsizligine tiykarg`i qa`wip sipatinda birinshi oring`a shiqti. Qopariwshiliq ha`reketlerinin` ha`r tu`rli ko`rinislerdi o`z ishine alg`an infrastrukturani qa`liplestirgen ha`m rawajlandirg`an usi eki ko`z-qaras arasindag`i gu`res ha`zirgi waqitta ha`r qiyli ku`shlerdi birlestirgen ko`p polyusli du`n`yanin` usi infrastrukturasina qarsi gu`resindey ko`riniske iye bolmaqta.
Bul birinshi gezekte ekstremizm ha`m terrorizmnin` anarxizm ha`m fashizmnin` arxaikaliq formalari menen aralaspasi bolip esaplanatug`in ha`m xaliqtin` ken` qatlamlari menen baylanistiratug`in halqa sipatinda islam uranlarinan ustaliq penen paydalanatug`in, haslinda bolsa xaliq penen hesh qanday baylanisi joqlig`in sheberlik penen jasira alatug`in jag`day payda etti. O`z waqtinda, XX a`sirdin` 70- jillarinda terrorshilar xaliq penen birge ekenligin ko`rsetiw ha`m onin` atinan ha`reket etiw ushin kommunizm uranlari astinda is ju`rgiziw ha`m usi jol menen qarji toplawi qolayiraq edi. Usi jillarda Latin Amerikasinda ekstremistlik ruwxtag`i kommunistparaz du`zilmelerdin` a`skerleri ja`miyette ala- awizliqti keltirip shig`ariwg`a ha`m ta`rtipsizlikler tolqininda kommunistlerdin` ha`kimiyatti qolg`a aliwina sharayat jaratiwg`a qaratilg`an ko`plep terrorshiliq topilislarin isleytug`in edi. Biraq ko`pshilik
jag`daylarda olar ha`kimiyatti qolg`a aliwg`a erise almadi ha`m ja`miyet ag`zalari diqqatin o`zine qaratiw maqsetin go`zlegen shawqimli terrorshiliq topilislarin a`melge asiriw menen qanaatlaniwg`a ma`jbu`r boldi. Ekstremistlik du`zilmelerdin` tiykarg`i maqseti negizinde ja`miyetti qorqiw ha`m tinishsizliqta uslar turiw ha`m usi jol menen xaliq sana-seziminde ilajsizliq, erten`gi ku`nge isenimsizlik tuyg`ilarin qa`liplestiriwnge qaratilg`an edi. Bul bolsa, o`z gezeginde, ja`miyet rawajlaniwin ha`m ja`miyetlik turmistin` tu`rli tarawlarinda turaqliliqqa erisiwdi a`dewir qinlatiratug`in edi.
Bu`gingi ku`nde kommunistlik uranlar onshelli belgili emes, ekstremistlik du`zilmelerdi «qizil ren`i» ushin iri qarjilar menen qollap-quwatlag`an SSSR da joq. O`z gezeginde, AQSh ha`m onin` sheriklerine de juwap retinde sog`an uqsas du`zilmelerdi qollap-quwatlaw ushin iri qarjilardi suwiriwg`a hesh qanday za`ru`rlik qalmadi. Biraq jan`a sharayatta ha`r qiyli ko`rinistegi buzg`inshiliq, turaqsizliqti keltirip shig`ariwg`a qaratilg`an ha`reketler bu`gingi ku`nde de a`ne usi maqsetlerge tek islam uranlari astinda g`ana bag`darlanbaqta.

2.