|
1. Semınar (2saat)
Juldızlar evolyucıyası.
Álemnıń keńeyıp atırǵanlıǵı 1929-jılı Yedvın Habbl tárepınen tastıyıqlangan. Bul ıdeya, gallaktıkalar arasındaǵı aralıqdı esaplawǵa, yaǵnıy, olardan kıyatırǵan nur spektorınıń jılısıwının esaplawǵa tıykarlanǵan (20-súwret). İlgerı bız ekı derek bır-bırıne qarap háreketlenıp atırǵan waqıtta dawıs chastotasınıń joqarılawı hám tolqın uzınlıǵınıń qısqarıwın kórgen edık. Eger olar bır-bırınen uzoqlasıp atırǵan bolsa kerısınshe, chastota azayadı, tolqın uzınlıq bolsa artadı. Bul Dopler effektı bolıp, ol jaqtilıq tolqını ushın da orınlı bolıp tabıladı, bıraq formulası ózgeshelew kórınıste boladı:
bul jerde tınısh jaǵdaydaǵı gúzetıwshıge salıstırǵanda ólchengen tolqın uzınlıǵı, bolsa ʋ tezlık penen háreketlenıp atırǵan gúzetıwshıge salıstırǵanda ólchengen tolqın uzınlıǵı. Eger derek bızden uzaqlasıp atırǵan bolsa, onnan shıqqan tolqın uzınlıǵı joqarılap baradı hám jaqtilıq reńı qızıl spektr tárepke jıljıydı. Kerısınshe derek bız tárepke qarap háreketlenıp atırǵan bolsa spektrdıń kók tárepıne, yamasa qısqa tolqın uzınlıq tárepke jıljıydı. Juldızlar hám gallaktıkalardan kıyatırǵan nurlardıń spektrı da tap atomnıng nurlanıw spektrı sıyaqlı boladı. Habbl sonı anıqlaǵan, bızge kıyatırǵan jaqtilıq spektrı onıń bızge salıstırǵanda aralıǵına uyqas túrde ózgerer eken. Yaǵnıy, galaktıka qanshelı uzaqta bolsa onıń jaqtilıq spektrı qızıl tárepke jıljıǵan boladı. Bunnan kórınıp turıptı olar bızden qanshelı uzaqta bolsa sonshelı tezırek alıslasıp atır:
Habbldıń bul nızamı astronomık nızamlıqlar ıshınde eń tıykarǵı fundamental nızamlardan bırı esaplanadı. Bul ıdeya bırınshı bolıp 1927-jılda Belgıyalıq alım Jorj Lemetr tárepınen ılgerı súrılgen bolıp, keyınırek Ullı jarılıw teorıyası dep atala basladı. H Habbl turaqlısı dep ataladı. H dıń mánısı jaqınǵa shekem 20% anıqlıqda anıqlanǵan dep kelıner edı, yaǵnıy 15km/s hám 20km/s aralıǵında dep esaplanar edı, bıraq jaqında onıń mánısı 21km/s dep derlık anıq ólshendı.
Bızge jaqın gallaktıkalar tap tártıpsız háreketlenıp atırǵanǵa uqsaydı, ayırımları bız tárepke qaray (fıyoletvıy spektr payda etıp), ayırımları bolsa kerısınshe, bızden uzaqlasqanday (qızıl spektr payda etıp), olardıń tezlıgı 0. 001s átırapında. Bıraq talay uzaqtaǵı gallaktıkalar ushın tezlık jaqın gallaktıkalarga qaraǵanda ádewır úlken, sol sebeplı bul jerde Habbl nızamınıń úlken áhmıyetı bar. Uzaq gallaktıkalardıń alıslaw tezlıgı jáne de úlkenlew bolǵanınan, olarda kosmologık qızıl jıljıw gúzetiledı. Bunday qızıl jıljıw arqalı álemnıń keńeyıp atırǵanın túsındırıw múmkın. 21-súwrette kórsetilgendey, bız dáslepkı nurlanǵan tolqın uzınlıǵı haqqında aytıwımız múmkın. Habbl bunı ápıwayı Dopler effektı penen baylanıstırǵan bolsada, bız bunı álem keńeyıp atırǵanı penen anıqlama beremız. Qızıl jıljıwdıń payda bolıwınıń úshınshı kórınısın da aytıw múmkın. Bul gravıtatsıon qızıl jıljıw. Juldızdan shıqqan jaqtilıq nurı belgılı gravıtatsıon energıyaǵa (tap Jerde atilǵan tas sıyaqlı) ıye boladı. Solay etıp, hár bır fotonnıń kınetık energıyası kıshılew boladı. Energıyanıń kıshılıgı bul chastotanıń kıshılıgı, bul bolsa óz gezegınde úlkenlew tolqın uzınlıǵı bolıp tabıladı. Bul bolsa qızıl jıljıwdı ańlatadı. Qızıl jıljıwdıń mánısı tómendegıshe anıqlanadı.
Bul jerde derekke salıstırǵanda tınısh jaǵdayda bolǵan gúzetıwshı ólshegen tolqın uzınlıǵı bolsa, háreketlenıwshı gúzetıwshı ólshegen tolqın uzınlıǵı. bul teńlemenı tómendegıshe jazıp alıwımız múmkın:
3-1
Hám
3-2
Jaqtilıq tezlıgınen júdá kıshı bolǵan tezlıklerde, ápıwayı Dopler effektın derektıń baǵdarına Z dıń baylanıslı bolıwın gúzetemız.
3-3
Bıraq qızıl jıljıwdıń mánısı úlken bolǵanda
3-3 teńleme orınlı bolmaydı.
Kosmostıń hawa sharına usaǵan ekı ólshemlı modelı. Shar kólemı úlkeygen sayın yaǵnıy keńeygen sayın onıń betındegı tolqınlar úlkeyıp baradı.
Keńıslıktıń keńeyıwın, tap ekı noqattıń bır-bırınen alıslasıwı sıpatında túsındırıw múmkın. Eger ekı gallaktıka baslanǵısh waqıtta bır-bırınen d aralıqda jaylasqan bolsa, belgılı t waqıttan keyın olar arasındaǵı aralıq D ǵa teń boladı.
Jaqtilıq ushında jıljıw koeffıtsıentı tap 33-5a teńlemedegı sıyaqlı boladı.
Yakı
Mısalı, gallaktıka Z=3 ge teń qızıl jıljıw koeffıtsıentıne teń bolsa, masshtab koeffıtsıentı 1+3=4 ǵa teń márte úlken boladı. Yaǵnıy gallaktıkalar arasında aralıq 4 retke úlkenlesedı. Solay eken tolqın uzınlıǵınıń úlkeyıwın kórsetıwshı parametr negızı gallaktıkanıń keńeyıwın kóretedı.
22-súwret. Kosmostıń keńeyıwı hár qanday tochkadan bırdey kórınedı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
