Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

11-tema. Islam dini hám tariyxı

1. 
   Islam dininiń payda bolıwı
   
2. 
   Islam dini qádiriyatları
   
3. 
   Hadis ilimi
   

Orta ásirlerde arab xalifalıǵı kúshli mámleketke aylanadı. Arablar kóplegen jerlerdi basıp aladı hám olar bul jerlerde ózleriniń húkimranlıǵın ornatadı. Islam dini orta ásirlerde arablardı birlestirip turıwshı diniy ideologiya wazıypasın da atqarǵan. Olar ózleri basıp alǵan jerlerinde islam dinin eń jaydıra basladı. Muhammed payǵambar dúnyadan ótkennen keyin xalifa Abu Bakir hákimiyat basına keledi. Ol islam dininiń múqáddes kitabı bolǵan «Quran»nıń (Quran sózi arab tilinen alınǵan bolıp qıraatqa salıp oqıw degendi bildiredi) birinshi nusqasın islep shıǵadı. Onıń dáwirinde qurannıń súrelerin yaddan biletuǵın adamlar jasap turǵan waqtında, bul súrelerdi toplaw zárúrligi payda boldı hám bul is payǵambar ómiriniń keyingi bes jılı dawamında onıń eń jaqın járdemshisi bolǵan hám kóplegen súrelerdi yaddan biletuǵın Zayd ibn Sabitke tapsırıldı. Ol barlıq dereklerden toplanǵan súreler toplamın dúzdi. Súrelerdiń bul toplamı «Suhuf» dep ataldı. Bul toplam jáne qurannıń Abu Bakir nusqası dep te ataladı. Bul nusqa Abu Bakir ólimine shekem saqlandı. Biraq xalifa Ospan dáwirinde Qurannıń jańa nusqasın dúzip shıǵıw zárúrligi payda boldı. Sebebi bul dáwirde arab xalifalıǵı júdá keń territoriyalardı iyelegen edi. Bul jaǵday Quran súrelerin hár jerde hár túrli oqılıwına alıp keldi hám adamlar ortasında ala-awızlıqtı payda etetuǵın qáwip tuwıldı. Islam jámiyetiniń ıdırap ketiwiniń aldın alıw ushın xalifa Ospan ibn Affan qısqa múddet ishinde Quranı kárimnıń birden bir ideal nusqasın dúziw haqqında buyrıq berdi. Qurannıń bul nusqası «Mushaf» kóbinshe bolsa «Usman toplamı» yaki «Musxafiy Usman» dep te ataladı. Usman Qurandı kiyik terisine jazdırdı. Keleshekte bul tarawda barlıq kelispewshiliklerdiń aldın alıw maqsetinde qalǵan bárshe toplamlar sonıń ishinde «Suhuf» da joq etildi. Jańa toplamnıń orginal nusqası Madina qalasında qaldırıldı, Mushaf toplamınan úsh nusqa kóshirtirilip Kufa, Basra hám Damashq qalalarına jiberildi. Qurannıń «Usman toplamı» múqáddes kitab sıpatında tán alınadı. Oǵan bir awız sóz qosıw qadaǵan etildi. Bunday jaǵday 50 jıl dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malik ibn Marvan dáwirinde jaǵday ózgerdi. Bul dáwirde qurannıń «Usman toplamı»nan nusqalar kóshiriw zárúrligi payda boldı, sebebi arab xalifalıǵı basqınshılıq urıslar nátiyjesinde keńeyip bardı. Bul waqıtta islamda arqa Afrika, Iran hám Oraylıq Aziyaǵa tarqalǵan edi. Tábiyiy ráwishte bul jerlerge islam menen birge Arab tili ham kirip barǵan edi. Bul tildegi quran ayatlarına ózgerisler kirmey qalmas edi. Nátiyjede Qurannan nusqa kóshiriwdi, onı oqıwda túsinbewshilikler bolmaslıǵı ushın, oǵan arab jazıwına tiyisli bolǵan belgiler qoyıp shıǵıldı hámde hárbir súreniń atı jazıp shıǵıldı.

«Quran karim» 1992-jılı Alawiddin Mansur tárepinen ózbek tiline awdarıldı hám baspadan shıqtı. Bul múqáddes kitapta islam dinniń táliymatı bayan etilgen bolıp oǵan kóre islam táliymatınıń tiykarǵı ideyası Allanı jalǵız hám ullı dep tán alıw hám de hámme oǵan boysınıw hám sıyınıw edi. Quranı karim 114 súreden ibarat bolıp, ayatlar sanı quran tekstiniń toplanıwınıń túrli jollarına qarap 6204, 6232 hátte 6666ǵa deyin belgilengen. Bul nárse quran nusqalarınıń bir birinen ajıralıp turatuǵınlıǵı emes, al ondaǵı ayatları túrlishe bólingenligin bildiredi. Súreler Quranda óz mazmunına yamasa oqılǵan waqtına yaǵnıy xronologiyalıq tártipte emes, al kólemine qarap dáslep úlken súreler, onnan keyin kishi súreler Muhammed payǵambar kórsetpelerine ilayıq jaylasqan. Súrelerdiń kólemi hár túrli mısalı, eń úlken súrede 286 ayat bar, al kishkentay súrede úsh ayattan ibarat.
Súreler jıllar dawamında jıynala baslaǵan. Súreler jıynalıw tariyxın eki dáwirge bólinedi: 1) Mekke súreleri 610-622-jılları 90 súre. 2) Madina súreleri 622-632-jılları 24 súreden ibarat. Bul eki dáwirlerdi xronologiyalıq tártibin tómendegi formada kórsetiwge boladı. Mekke dáwiri (610-615) ilimpazlar bul dáwirde payda bolǵan súrelerdi «Nazmiy súreler» dep ataǵan. Mekke dáwiri (616-619), Muhammed payǵambar hám onıń tárepdarlarınıń quwdalaw astında jasaǵan dáwirde payda bolǵan súreler. Bul súrelerde Alla-taala «Raxman» atı menen atalǵan hám sol sebepten alımlar olardı «Raxman súreleri» dep ataǵan.

1. 
   Mekke dáwiri (620-622 sentyabrge deyin). Bul dáwirde Muhammed payǵambar hám onıń tárepdarları jánede qattı quwdalawlarǵa ushıraǵan hám kóbinshe qala sırtında ibadatqa toplanǵan.
   

Ekinshi dáwir Madina dáwiri dep ataladı hám bul dáwirge 24 súre tiyisli bolıp olardı 5 dáwirge ajıratıwǵa boladı. 1) Madina dáwiri (622 oktyabrden – 624 mart) 4 súre. 2) Madina dáwiri (624 martdan – 625 mart) 3 súre. 3) Madina dáwiri (625 mart – 627 martı) 5 súre. 4) Madina dáwiri (627 aprel – 630 yanvar) 8 súre. 5) Madina dáwiri (630 fevral – 632 may) 4 súre.
Quran qánshelli ideal múqáddes kitap bolmasın, ol musilmanlar jámáátiniń bárshe huqıqıy hám ádep máselelerine dáwir kóz-qarasınan barlıq waqıtta hám juwap bere almas edi. Sebebi xalifalıq keńeyip barǵanı sayın onda social-ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy hám mádeniy turmısı bir qansha quramalasıp barǵan hám jámiyettiń kóplegen talaplarına juwap bere almaǵanı tábiyiy hal bolıp qaldı. Nátiyjede VII-VIII ásirlerde hádisler jazıla basladı. Endi hádis tanıw sawap is bolıp esaplanǵan. Hádislerdi toplaw ǵárezsiz pánge aylanadı. Bul iske qánigelesken ilimpazlar bolsa muháddisler dep ataladı. Hádisler islam dininde qurannan keyingi ekinshi derek bolıp esaplanadı hám kóplegen máselelerdi sheshiwde olarǵa tiykarlanadı. Hádis (arabshadan gúrriń, xabar mánisin bildiredi) Muhammed payǵambardıń islegen jaqsı ámelleri, kórsetpeleriniń jıynaqlanǵan toplamı. Oǵan súnnet dep te aytıladı. Hádislerde huqıqıy hám ádep ikramlıq normalardı, máresimler hám úrip-ádetlerge tán kórsetpelerdi bayan etken. Waqıtlar ótiwi menen hádisler toplanıp tártipke salına baslaǵan. Nátiyjede «Sahih» yaǵnıy isenerli toplam, islam dininde belgili, isenimli hám abraylı insanlar tárepinen jetkerilgen hádisler «isenerli» hádisler dep atalǵan. «Ǵayrı sahih» yaǵnıy isenersiz toplam, hádisti jetkergen adamlar arasında húrmetke hám isenimge ilayıq bolmaǵan adamlar kirip qalǵan bolsa, bunday hádisler isenimsiz dep eaplanǵan. Sol sebepten hám hárbir hádis eki bólimnen ibarat. Bular birinshisinde hádisti jetkergen adamlardıń atları keltirilgen, al ekinshisinde hádistiń mazmunı keltirilgen. Hádislerdiń isenimli 6 toplamı júzege kelgen. Olardıń arasında ekewi Sahih al-Buxariy hám Sahih al-Muslim kóbirek qádirlenedi. Bul altı toplam Sahih as-Sitta (altı isenimli toplam) dep ataladı. Imam al-Buxariy 810-jılı Buxara qalasında tuwılǵan. Onıń ákesi Ismayil óz dáwiriniń sawatlı adamı bolǵan. Imam al Buxariy ómiri dawamında 600 mıńnan ziyat hádis toplaǵan hám olardan 7275 isenimli hádisler dep tabılǵan. Ataqlı shıǵarmaları «Al jomei as-Sahih» (isenimli toplam) hám «Ál adab ál Mufrad» (ádep marjanları) bolıp esaplanadı. Onıń «Ál adab ál Mufrad» shıǵarması 1322 hádisten ibarat. Bunnan basqa «Tariyx al-Kabir» (úlken tariyx) hám «at-Tariyx as-Saǵir»(kishi tariyx) sıyaqlı shıǵarmalar avtorı esaplanadı. Mámleketimizde Imam al Buxariydiń 1998-jılı 23-oktyabrde 1225 jıllıǵı belgilendi. Musilman huqıq tanıwında Quran hám hádisden basqa dereklerdi de keltirsek boladı. Bular, Ijmo, Qiyas hám SHáriyat. Bularǵa qısqasha túsinik beretuǵın bolsaq: Ijmo – Quran hám hádislerde anıq kórsetpe berilmegen huqıqıy máselelerdi sheshiwdi usı isler menen shuǵıllanatuǵın arnawlı adamlar toplanıp birden-bir pikirge kelgen túrde húkim shıǵarıw. Qiyas – Quran, hádis, hám ijmoda qanday da bir huqıqıy máselege anıq juwap tabılmaǵanda, onı usıǵan uqsas máselege salıstırıw jolı menen húkim shıǵarıw. SHáriyat (arabsha: tuwrı jol, ilahiy jol degen mánisti bildiredi) - bárshe musilmanlar ushın orınlanıwı, májbúriy bolǵan nızamlar, huqıqıy ádep-ikramlılıq kórsetpeler jıyındısın ańlatadı. SHáriyattıń ózgeshelik tárepi basqa dinlerde sháriyatqa uqsas bolǵan nárse joq. SHáriyat, dúnyalıq hám diniy talaplardı óz ishine aladı. SHáriyat jámiyettiń huqıqıy, ádep-ikramlılıq hám diniy turmısın tártipke salıw deregi sıpatında, islam dinindegi ǵárezsiz tarawı bolıp esaplanadı. SHáriyatta turmıstıń bárshe máseleleri, atap ótkende múlk, múlkshilik, miyrasxorlıq, miyras, qarız, jarıma, girew, shańaraq hám neke máseleleri, jámiyet aǵzalarınıń júris turıs qaǵıydaları, jinayat ushın belgilengen jaza hám basqalar sáwlelengen