Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

10-tema. Din mádeniyat fenomenı

1. 
   Dinniń mádeniyat fenomeni sıpatındaǵı ózgeshelikleri
   
2. 
   Buddizm filosofiyasınıń ózine tán tárepleri
   
3. 
   Xristian dini filosofiyası
   

Jámiyette din insan menen hár dayım bolǵan ba yaki qanday da bir dáwirlerde jámiyet dinsiz jasaǵan ba, degen sorawlarǵa hár túrli pikirler bildirilgen. Ayrım kóz-qaraslarda diniy sezimlerdiń insannıń negizin onıń dúnyadaǵı háreketlerin durıs baǵdarlaw ushın zárúrligin kórsetse, basqa kóz-qaraslarda dinniń qanday da bir siyasiy kúshler qolındaǵı qural ekenligin aytıp ótedi. Máselen, sovet awqamında kommunistlik ideologiya tásirinde ateizm ilmiy teoriya sıpatında oqıw sistemasına da engizilgen. Al, házirgi kúnde tek diniy norma hám principler tiykarında jasawǵa shaqırıwshı uranlardı da ushratamız. Bul tek ǵana pikirler bolıp qoymastan, bul pikirler jámiyettegi qanday da bir ózgerislerge tásir etip konkret waqıyalarǵa da belgilewge óz tásirin tiygizedi. Máselen, XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı dindarlardıń repressiya etiliwi, házirgi kúnde dúnyanıń hár túrli regionlarında júz berip atırǵan terroristlik aktler h.t.b. Din insan ushın kerek pe yamasa din insan ushın qáwipli me? Bunday sorawlarǵa qanday juwap beriwge qaramastan biz dinniń insannıń ómirinde salmaqlı orın tutatuǵınlıǵın biykarlay almaymız. Din insannıń ruwxıy dúnyası menen úzliksiz baylanıslı bolıp, din insannıń dúnyadaǵı ornı hám onıń iskerliginiń baǵdarın belgilep otıradı. Sonıń ushında dindi úyreniw – bul insandı úyreniwdı ańlatadı.

Dintanıw tiykarları kursınıń maqseti oqıwshılarǵa bul tarawda tereń bilim beriw arqalı kursqa kirgen máselelerdi analizlewde ilimiylik hám obektivlik usılın qollap, olarda diniy qaraslar progresine, insan kamalatına xızmet qılatuǵın táreplerin ajıratıp alıw, ǵárezsiz pikir juritiw arqalı ilimiy filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qarasqa tiyikarlanǵan iyman hám isenimdi qáliplestiriwden ibarat. Dintanıw tiykarları − dinniń payda bolıwı, hám rawajlanıw tariyxı, onıń táliymatın, payda bolıwın hám qáliplesiwin úyreniwshi pán. Bul pán jámiyet rawajlanıwı procesinde din menen baylanıslı bolǵan sociallıq hádiyselerdi ideologiya, úrip-ádet hám máresimlerdi de úyreniwdi kózde tutadı. Házirgi dúnya dinleriniń mazmunında áyyemgi urıw-qáwimlik hám milliy dinlerdiń elementleri ushrasadı. Hár qıylı dinler arasındaǵı óz-ara baylanıstı dáliller tiykarında analiz qılıw dintanıw kursınıń waziypalarınıń biri esaplanadı.
“Dintanıw” páni oqıwshılarda din hám tariyxıy formaları, táliymatları, baǵdarları haqqında tuwrı juwmaqlar shıǵarǵan halda, diniy hám dúnyalıq qatnasıqlardı analizley alatuǵın tuwrı dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiredi. “Din ázelden insan ruwxıylıǵınıń quram bólegi sıpatında insaniyattıń joqarı ideyaları, haq hám haqıyqat, insap hám ádillik haqqındaǵı arzıw umitlerin ózinde sáwlelendirgen, olardı turaqlı qaǵıydalar formasında bekkemlep kiyatırǵan ideya hám kóz-qaraslardıń bir pútin sisteması” dep Prezidentimiz I.A.Karimov aytıp ótedi.
Dinlerdi úyreniw uzaq tariyxqa iye. Hárbir insan qasındaǵı adamlardıń isenimi, qaysı dinge tiyisliligine qızıqqan, olar haqqında biliwdi qáledi. Bul haqqında dáslepki maǵlıwmatlardı Áyyemgi Greciya hám Rim jazıwshıları shıǵarmalarında kóriwimiz múmkin. Olardan eń ataqlısı «Tariyx atası» atın alǵan Gerodot (b.e.sh. V ásir) ózi úyrengen xalıqlardıń dinleri haqqında maǵlıwmatlar keltirgen. Bul qızıǵıw orta ásir evropasında bar bolǵan. Biraq basqa dinler haqqında pikir bildiriwshiler, xristianlardıń itibarın tartpaw hám olardı usı dinlerge kirip ketpewin támiynlew maqsetinde, ol dinlerge qatnasta unamsız pikir bildiriw, olardı jamanlaw arqalı olarǵa jantasıwdı maqul dep tapqan.
Dindi úyrengende tek ǵana qandayda bir din kóz-qarasınan (diniy kóz-qarastan) emes, al oǵan dúnyalıq kóz-qarastan alıp qaraw tiyis. Dinniń payda bolıw sebeplerin úyreniwdiń ilimiy tiykarları dúnyalıq dintanıwda tómendegishe bayan etiledi.

• 
  Dinniń táliymatların jámiyettiń rawajlanıwı progresı menen alıp qaraw.
  
• 
  Din jámiyet aǵzalarınıń kóz-qaraslarınıń dárejesi menen baylanıslı.
  
• 
  Din tek ǵana kóz-qaraslar jıynaǵı emes, al jámiyetlik qatnasıqlardıń bir kórinisi sıpatında alıp qaraladı. Mısalı: din jámiyetlik basqarıwdıń quralı sıpatında paydalanılǵan, yaki jámiyetlik dúzimdi buzıwǵa qaratılǵan táliymat sıpatında paydalanǵanlıǵına tariyxtan hám házirgi kúnnen mısallardı keltiriwge boladı.
  
• 
  Dindi úyreniwde tábiyat hám jámiyetti úyreniwshi ilimlerdiń jetiskenliklerinen paydalanıladı.
  

Dúnyada hár qıylı dinler ishinde eń jetik hám keń tarqalǵan úsh dindi bólip kórsetiwge boladı. Olarǵa Buddizm, Xristianlıq hám Islam dinleri kiredi. Olardıń bir millettiń shegarasınan shıǵıwǵa múmkinshilik bergen eń basıl ózgesheligi retinde kosmopolitizmdi alıp qarawǵa boladı. Bul dinler barlıq xalıqlarǵa qaratılǵan bolıp, olarda kult ápiwayılastırıladı, milliy ózgeshelikler bolmaydı. Barlıq dúnya júzlik dinlerdiń eń áhmiyetli belgisi dinge sıyınıwshılardıń ózleriniń sociallıq halatınan, milletinen, rasasınan ǵarezsiz túrde quday aldında teńligi bolıp sanaladı. Jáhán dinleriniń jáne bir ózgeshe tárepi onıń tek ǵana ózleri payda bolǵan aymaqta tarqalıp qalmay, al olar jer júziniń basqa aymaqlarında da tarqalǵanlıǵı esaplanadı. Hárbir dúnyalıq din belgili bir tariyxıy jaǵdayda, xalıqlardıń belgili mádeniy tariyxıy jaǵdaylarında júzege kelgen. Sonlıqtan da dúnyalıq dinlerdiń hárbiriniń óziniń xarakterli ózgesheligi bar. Dúnyalıq dinlerdiń payda bolıwı - bul hár qıylı xalıqlar, mámleketler ortasındaǵı siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslardıń rawajlanıwınıń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Buddizm dini jáhán dinleriniń eń áyyemgisi bolıp ol eramızdan aldıńǵı VI-V ásirlerde áyyemgi Hindstanda júzege kelgen. Buddizm Hindstanda diniy filosofiyalıq táliymat sıpatında payda bolıp, onda kóplegen diniy baǵdarlar bar. Buddizmnıń túrli milletler tárepinen keń túrde qabıl qılınıwı hám onıń tarqalıp ketiwiniń sebebi onıń túrli milliy hám diniy dástúrler menen kelise alıwı bolıp, bunday ózine tán tárep buddizmnıń insaniyat turmısınıń barlıq tarawları hám qatlamlarǵa kirip barıwına sebeb boldı.
Jámiyettegi ózgerislerdiń tásirinde hindlerdiń diniy isenimleri de reformaǵa júz burdı. Nátiyjede jańa Buddizm dininiń jaratılıwı Budda laqabın alǵan shahzada “Siddhartha Gautama” atı menen baylanıslı boldı. Bul dinniń tiykarın salıwshısı tariyxıy shaxs bolıp esaplanadı. Ilimpazlar bunı bizge shekem jetip kelgen derekler menen tastıyıqlaydı. Buddizm dininiń tiykarın salıwshı insan haqqında xabar beriwshi folklor hám ádebiy shıǵarmalar onı Siddhartha, Gautama, SHakya-Muni, Budda, Tadxagata, Djina, Bxagavan sıyaqlı atlar menen belgilegen. Bul atlardıń mánisleri tómendegishe: Siddhartha – jeke atı, Gautama – urıwınıń atı, SHakya-Muni – shaklar qáwiminen shıqqan danıshpan, Budda – nurlanǵan, Tadxagata – sonday kelip sonday ketken, Djina – jeńimpaz, Bxagavan – bayramlawshı degen mánislerdi ańlatadı. Bul atamalar ishinde eń belgilisi budda bolıp, usı attan kelip shıǵıp bul dinge buddizm ataması berilgen. Siddharthanıń jasaǵa jılları ortasında qarama-qarsılıq bar. Olar eramızdan aldıńǵı IX-III ásirler arasında túrli múddetlerdi kórsetedi. Rásmiy buddalıq esapqa bola budda eramızdan aldınǵı 623-jılda tuwılıp, 544-jılı dúnyadan ótken dep keltiriledi. Biraq kópshilik izertlewshiler eramızdan aldınǵı 564-483-jıllarda jasaǵan dep esaplaydı. Geyparaları 560-480-jıllar dep kórsetedi. Siddharthanıń jasaǵan jılları haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń hár qıylı bolıwınıń sebebi onıń haqıyqıy turmısı menen ápsanalıq turmısı aralasıp ketekenligi esaplanadı. Siddharthanıń dúnyaǵa keliwi hám ómiri haqqında diniy ráwayatlar da bar bolıp buǵan kóre Siddhartha (b.e.sh 560-480) shak qáwimi aqsaqalları biriniń balası edi. Onıń sarayı Gimalay taw etegindegi Kapilavasta degen awılda bolǵan. Anası malika Mayya perzentsiz bolǵan. Kúnlerdiń bir kúninde ol perzent kóredi. Bala tuwılǵanda ǵayrı tábiyiy waqıya júz beredi. Jer silkiniwi, shaqmaqlar shaǵıp, aspan gúmbirlep turǵan. Onıń dawısın dúnyadaǵı ilahiy kúshlerden basqada, dúnyadaǵı bárshe tiri janzatlar esitip turǵan. Jańa tuwılǵan nárestege Siddhartha (jaqsılıq keltiriwshi) dep at qoyǵan. Ol jeti kúnnen keyin júrip ketken hám sóyley baslaǵan. Bunnan soń bunday waqıyalardan qáweterlengen patsha Siddharthanı diniy ruwxta tárbiya alıwın qálemedi. Ol ómirdiń mashaqatlı tárepin balasınan jasırıp, balasına saltanatlı ómirdi jaratıp berdi. Siddharthaǵa dúnyalıq bilimlerdi berdi. Ol 7 jıl dawamında ruwxanıy braxmanlardıń kitapların oqıdı. Ráwayatlarǵa qaraǵanda shahzada Siddhartha Gautama 20 jasqa tolǵanǵa shekem húkimdar ákesiniń sarayında táshwıshsiz abadan kún keshirgen. Qıyınshılıq kórmey ósken Siddhartha kúnlerdiń birinde saraydan sırtqa shıǵadı hám ol jerde qartayǵan, awırıw, qálender ǵarrını kórip qattı tásirlenedi. Bunday waqıyalardı kórgen Gautama insan basına túsetuǵın azap-aqıretler sebeblerin úyreniw hám insaniyatdı olardan qutqarıw ushın ózin baǵıshlawǵa qarar qılıptı. Insandı qıyınshılıq hám azaplardan qutqarıw jolların izlep saraydı taslap ketipti. Siddhartha altı jıl dawamında Ganga dáriyası atrapında ruwxanıyler arasında kún keshiredi. Aqır ayaǵında bul jollarda belgili maqsettiń joq ekenligin ańlap jetken Siddhartha, bul jol onı óz aldına qoyǵan maqset, yaǵnıy insaniyatdı azap-aqıretten qutqarıwǵa alıp barmaytuǵınlıǵı, haqıyqat jolı emesligine isenimi kamil bolǵannan keyin, ruwxaniyler jámáátın taslap ketedi. Olardan ayrılıp toǵaylıqlardı kezip júrip, bir terek astında barıp otıradı hám de ol óz-ózine men haqıyqatlıqtı tappaǵansha bul jerden turmayman dep sóz beredi. Bul waqıya qırıq toǵız kún dawam etedi. Tek ǵana 49-kúni qálbine «Sen haqıyqatlıqtı taptıń degen dawıs keledi». Onıń kóz aldında pútkil bolmıs sáwlelenedi. Ol hámme jerde asıǵıslıqtı kóredi. Ómir shegi joq uzaqlıqtı gózlep ótip baratırǵan edi. Insan aqılı jetpes bir kúni Trishna jasaw umiti hámmeniń tınıshın buzip, óltirip jáne qayta jaratar edi. Mine endi budda ne nárselerge qarsı gúresiw kerekligin ańladı. Sol payıttan budda nurlanǵan dep ataldı. Onıń otırǵan teregi nurlanǵan terek dep at aldı. Budda óziniń birinshi táliymatın Rishipatana baǵında óziniń bes qálender doslarına túsindirdi. Olar buddanıń birinshi shákirtleri boldı. Budda óz shákirtleri menen júrip, táliymatın tarqatqan. Buddizmniń tarqalıwında Sangxa-Budda jámáátiniń roli úlken. Olar jıldıń hawası jaqsı bolǵan 9 ayda qalama-qala, awılma-awıl júrip, budda táliymatın tarqatqan. Eramızdan aldıńǵı 273-232-jılları húkimranlıq etken imperator Ashoka dáwirinde buddizmnıń taralıwına úlken múmkinshilikler jaratılıp berilgen. Budda 40 jıl dawamında Hindstannıń túrli jerlerinde óz táliymatın tarqatıp, 80 jasında Hindstannıń “Kushtnagara” degen jerinde álemnen ótedi. Onıń denesi hind dástúri boyınsha kúydirilip, kúli 8 budda jámiyetine bólip berilip, hárbir jámiyet onı kómgen jerine ibadatxana qurǵan.
Orta ásir Batıs diniy-filosofiyalıq kóz-qaraslarınıń qáliplesiwinde Rimlilerdiń rolı úlken boldı. Rim mádeniyatı, greklerdiń mádeniyatı hám ilimi tásirinde rawajlandı. Rimliler grek hám latın tillerinde dóretiwshilik etken. Biziń eramızdıń I ásirinde Rim úlken dúnya júzlik gegemonlıq etiwshi mámleketke aylanadı. Rim imperatorı Oktavian Avgust júz jıllıq puqaralıq urıslarǵa shek qoyıp, mámlekette kópten kútilgen paraxatshılıqtı ornattı. Avgusttıń húkimdarlıq etken dáwirin Rimnıń «Altın ásiri» dep ataydı. Sebebi bul waqıtları Rim mámleketiniń ekonomikası, mádeniyatı tez pát penen rawajlana baslaydı. Rimdi onıń provinciyaları menen tutastırıwshı jolları salınadı. Qalada suw ótkizgishler qurılıp, xalıqtı jaqsı ishimlik suwı menen támiynlew iske qoyıladı. Ádebiyat, filosofiya, poeziya rawajlanadı. Usı dáwirde Rim ádebiyatınıń klassikalıq shıǵarması, Gomerdıń eposlarına teń, Vergimiydıń «Enemda» dep atalatuǵın shıǵarması jaratıladı. Degen menen sırttan qaraǵanda qúdiretli Rim mámleketi waqıttıń ótiwi menen ishten, yaǵnıy ruwxıy jaqtan ıdıray baslaydı. Dúnya júzin qorqınıshqa salǵan Rim imperiyası óziniń joqarı ruwxıy bahalıqların joǵalta baslaydı hámde ideyalıq kriziske ushıraydı.
Rimniń ruwxıy mádeniyatınıń ıdırap ketiwine qarsı kúsh sıpatında I ásirdiń ekinshi yarmında Rim imperiyasınıń shıǵıs bóliminde jasawshı yahudiyler ortasında payda bolǵan Xristianlıq dini boldı. Xristian dini Rimlilerdiń buzılǵan sanasına ápiwayı principlerdi qoydı, yaǵnıy dúnyada adamdı eń joqarı bahalıq dep biliw (adamdı qutqarıw ushın quday ózin qurban etken), adamnıń kelip shıǵıwı hám jámiyette tutqan ornına qaramastan adamlardıń hámmesi qudaydıń aldında birdey ekenligi, quday adamdı ózine uqsas etip jaratqanlıǵı, hámde adamǵa muhabbat sıyaqlı insanlar arasındaǵı qarım-qatnastıń tiykarǵı principlerin alıp kirdi. Keyinshelli bul din jáhánde keń tarqalǵan dinlerdiń birine aylandı. Bul process uzaq tariyxıy dáwirlerdi óz ishine aladı. Xristianlıq dini dáslepki yahudiylikten ajıralıp shıqqan. Bul dininiń payda bolıwı eramızdıń basında Palestinadaǵı Vifleem awılında jasawshı, usta Iosif hám onıń hayalı Mariyadan dúnyaǵa kelgen balası Iisus atı menen baylanıslı. Ańızlarda aytılıwınsha Iisus dúnyaǵa kelmesten aldın Palestina xalqına olardıń bárshe gúnálarınan azat etiw ushın hám óz janın qurban etip basqalardıń gúnásın juwatuǵın, quday tárepinen jiberilgen káramatlı qutqarıwshı, messiya dúnyaǵa tez arada keletuǵınlıǵı boljaw qılınǵan edi. Ol jer júzinde tınıshlıq hám ádillikti ornatıp, insanlarǵa jańa nızmalardı beriwi kerek edi. Solay etip dúnyaǵa belgilengen kúnde Iisus keledi. Ol eramızdıń 1-33-jılları jasaǵan. Onıń tuwılıwı menen sol waqtaǵı Izraildıń zalım húkimdarı Irod bul awılda tuwılǵan barlıq balalardı óltiredi, biraq Iisustı ata-anası Egipetke alıp qashıwǵa úlgeredi. Iisus 30 jasqa jetkende óziniń payǵambarlıq iskerligin baslaydı. Onıń atına “Xristos” ataması qosılıp aytıladı. Bul atama grekshe sóz bolıp ol qaraqalpaq tilinde «qutqarıwshı» degen mánisti bildiredi. Iisus Xristos islam dininde Isa Masix dep ataladı hám payǵambar dep esaplanadı. Iisus mámleket boylap sayaxat etip kóplegen káramatlardı kórsetken (ólilerdi tiriltken, kórlerdi, mayıplardı, jilli adamlardı emlegen h.t.b.). Iisus 3 jıl dawamında óz iskerligin alıp baradı. Iisustıń xalıq arasında abırayınıń artıp baratırǵanlıǵınan qorıqqan Ierusalim qalasınıń ruwxanıyleri onı sudǵa beredi hám Rim prokurorı Pontiy Pilat onı ólim jazasına buyıradı. Iisustı adam ata jerlengen Golgof degen tawda úlken atanaq aǵashqa tiriley mıyıqlap qıynap óltiredi. Ólimniń úshinshi kúni ol tirilip, azǵana waqıt ózin shákirtleri arasında boladı. Sonnan olardıń kóz aldında aspanǵa ushıp ketedi. Xristianlıqda pasxa bayramı usı Iisustıń qayta tiriliwine arnap ótkeriledi. Iisustıń basqa payǵambarlardan ózgesheligi ol yarım adam, yarım quday tımsalında súwretlenedi. Xristianlıqtıń tiykarın salǵan adamnıń dúnyadaǵı turmısınıń qısqasha mazmunı usıdan ibarat. Xristianlıq dininde káramatlı kúshler tárepinen adamlardı zulımnan azat etiw haqqındaǵı «qutqarıwshı» ideyaları payda boldı. Bunıń nátiyjesinde umitsiz bolıp jasap atırǵan millionlap qullar xristian dinin qutqarıwshı ideyaların tán qaladı. Usı mániste xristian dini dáslep qullardıń dini sıpatında payda bolǵan dep aytsaq boladı. Francuz tariyxshısı SHarl Eimen usınday degen edi: «Spartak jeńiliske ushıraǵanı arqalı Iisus jeńis qıldı». Waqıttıń ótiwi menen bul din húkimran toparlar dinine de aylandı. Bunıń tiykarǵı sebepleri imperiya hálsizlenip barǵan sayın húkimdarlar hám imperiya xalıqların ajıratıp jiberiwshi emes, al olardı birlestiretuǵın dinge mútááj boldı. Sol tiykarda xristianlıq dini imperiya tárepinen qollap quwatlandı. Dáslep xristian dinin quwdalaǵan Rim imperatorları keyinshelli xristian dinin qollap quwatlaǵan. Rim imperatorı Konstantin 324-jılı bul dindi mámleketlik din dep járiyaladı. 325-jıl Konstantin kórsetpesi boyınsha dúnya xristianlarınıń birinshi jıynalısı Nikey soborı shaqırıldı. Bul soborda xristianlıqtıń tiykarǵı dogmaları tastıyıqlandı, shirkew qaǵıydaları jazılǵan kitaplar qabıl etildi. Xristianlıq isenimlerin tolıq tastıyıqlaw 451-jılǵa shekem dawam etken. Xristian shirkew mámlekettiń rásmiy shirkew dep belgilengen. SHirkew Rim imeratorın qudaydıń wákili dep járiyaladı. Bunıń nátiyjesinde dúnyalıq patsha shirkew járdeminde qudaydıń wákiline aynaldı. Solay etip eramızdıń IV ásirinde xristian dini Rim imperiyasınıń mámleketlik dinine aylandı.