Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

7-tema. Logika biliw teoriyasınıń izertlew obiekti.

1. 
   Oylawdıń tiykarǵı formaları hám nızamları
   

2. Túsinik oylawdıń forması. Túsinikler menen ámelge asırılıtuǵın logikalıq operatsiyalar
3. Pikir h’ám onıń tiykarǵı túrleri. Pikirler arasındaǵı logikalıq qatnaslar
4. Oy juwmaq onıń dúzilisi h’ám tiykargı túrleri

Logika so’zi áyyemgi grek tilinen alınıp, "logos" termini "túsinik", "aqıl", "pikirlew" degendi ańlatadı. Házirgi waqıtları bul termin to’mendegi tiykarǵı mánilerde qollanıladı.

Birinshiden, bul termin menen obektiv dúnyanıń nárseleri h’ám qubılıslarınıń o’zgeriw, rawajlanıw nızamlıqların belgileydi h’ám onı obektiv logika dep ataydı. Ekinshiden, logika túsinigin oy-pikirlerdiń baylanısınıń h’ám rawajlanıwınıń o’zgeshe nızamlıqların belgilew ushın qollanadı h’ám bul nızamlıqlardı obektiv nızamlıqlardı sáwlelendiriwshi subektiv logika dep ataydı.
U’shinshiden, "logika" oy-pikirlerdegi baylanıs h’ám rawajlanıw nızamlıqları h’aqqındaǵı ilim mánisinde qollanıladı h’ám oylaw h’aqqındaǵı ilimdi ańlatadı. Oylawdı basqa pánlerde (mısalı, psixologiya, joqarı nerv iskerliginiń fiziologiyası h’ám t.b.) izertleydi. Usıǵan baylanıslı oylawda logikanıń izertlew predmeti retinde ne alınıp qaraladı degen soraw payda boladı. Bul sorawǵa juwap beriwimiz ushın, birinshi gezekte bizler oylaw járdeminde dúnyanı sáwlelendiriwdiń o’zgesheliklerin anıqlawımız kerek.
Biliw obektiv reallıqtıń adam sanasındaǵı sáwleleniwin ańlatadı. Sáwlelendiriw xarakterine baylanıslı biliw protsessinde bir-biri menen tıǵız baylanısqan eki basqıshtı bo’lip alıp qarawǵa boladı: 1) seziwlik biliw; 2) abstraktlik oylaw yamasa logikalıq biliw.
Seziwlik biliwdi biz tikkeley biliw dep qarasaqta boladı, sebebi bul basqıshta h’aqıyqatlıqtı (reallıqtı) biz tikkeley seziw organlarımızdıń járdeminde sezim, qabıl etiw h’ám eleslew formalarında sáwlelendiremiz. Sol sebepli bul sáwlelendiriwdiń járdeminde biz qubılıslardıń, nárselerdiń o’mir súriw h’ám rawajlanıw nızamlıqların, olardıń tiykarın bile almaymız. Bulardıń, yaǵnıy nárseler h’ám qubılıslardıń tiykarların biliw abstraktlik oylaw basqıshında iske asırıladı. Abstraktlik oylaw basqıshı onıń seziwlik biliwden parqın ko’rsetiwshi to’mendegishe o’zgesheliklerge iye:
a) Abstraktlik oylaw dúnyanı tikkeley emes (qıya) sáwlelendiredi. Yamasa logikalıq usıl menen seziwler járdeminde alınǵan tiykarlardı qayta islew jolı menen biz tikkeley baqlawǵa bolmaytuǵın mazmundı bile alamız.
b) Abstraktlik oylaw dúnyanı ulıwmalastırılǵan h’alda sáwlelendiredi. Seziwler járdeminde alınǵan maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan h’alda nárselerdegi h’ám qubılıslardaǵı ulıwma (qaytalanatuǵın, eń tiykarǵı) qásiyetler bo’lip alınadı. Usı qásiyetlerdiń tiykarında nárselerdegi, qubılıslardaǵı ulıwmalıqtı biliwge h’ám olardı belgili bir tipke ajıratıwǵa boladı (mısalı, adam, millet, bolmıs, mámleket, h’uqıq h’ám t.b.). Predmetlerdi ulıwmalastırıw h’ám bo’leklewdiń járdeminde usı nárseler h’aqqında túsinikler payda boladı. Bul túsinikler o’z gezeginde biliwdiń metodologiyalıq instrumenti sıpatında xızmet etedi. Oylawdıń ulıwmalastırıwshı xarakteri nárseler h’ám qubılıslar klasslarınıń qásiyetlerin sáwlelendiriwshi nızamlardı payda etiw múmkinshiliklerinde o’z ko’rinisin tabadı.
v) Oylaw til menen tıǵız baylanıslı. Til oy-pikirlerdiń qáliplesiw usılı sıpatında alıp qaralıp, onda oylaw nátiyjeleri bekkemlenedi. Til járdeminde adamlar arasında oy-pikirler menen almasıw bolıp turadı.
g) Oylaw aktiv h’ám maqsetke baǵdarlanǵan iskerlik bolıp tabıladı. Sebebi oylaw protsessinde belgili maqsetler qoyıladı h’ám wazıypalar, máseleler belgilenedi. Usı qoyılǵan máselelerdi sheshiw, alǵa súrilgen maqsetlerge erisiw ushın oylaw is h’áreketleri ámelge asırıladı.
Bul ko’rsetilgen o’zgesheliklerdiń h’ámmesi logikalıq metodlardı, biliw usılların qollanıw járdeminde dúnyanı belgili bir logikalıq formalarda sáwlelendiriw menen anıqlanadı. Usınday oylawdıń tiykarǵı formaları retinde túsinik, pikir, oy-juwmaǵı alıp qaraladı. Logika oylawdıń usı ko’rsetilgen formaların, abstraktlik oylaw basqıshında qollanılatuǵın biliw usılların h’ám metodların, jáne de oylawdıń o’zgeshe nızamların úyretedi.
Logika iliminiń predmetin tolıq túrde analizlew ushın oylawdıń formalarınıń h’ám nızamlarınıń mazmunın anıqlawımız shárt.
Oylawdıń tiykarǵı formaları h’ám nızamları
Oylaw protsessiniń h’ám h’ár qıylı oy-pikirlerdiń logikalıq formaların anıqlaytuǵın usıldı tabıwımız ushın, biz nárseler h’ám qubılıslardıń eń ulıwma belgilerin, nárseler h’ám qubılıslar arasındaǵı qatnaslardı, oy-pikirlerdiń o’zleriniń qásiyetlerin h’ám sıpatlamasın, olar arasındaǵı qatnasıqlardı anıqlawımız tiyis. Bul belgiler, qásiyetler, qatnas h’ám sıpatlamalar logikanıń izertlew predmeti retinde alıp qaraladı. Olar "bolıw", "esaplanıw", "bolıp tabıladı", ("sut"), "h’ámme", "h’ár kim", "h’esh bir", "ayrımlar", "egerde ..., onda.." ("esli..., to.."), "h’ám", "yamasa", "demek" ("solay etip"), "durıs emes,.." ("neverno, chto") h’ám t.b. logikalıq terminler dep atalatuǵın so’zler yamasa so’z dizbekleri menen belgilenedi.
Oydıń logikalıq formasın anıqlawımız ushın oy-pikirdi ańlatatuǵın so’zlerdegi logikalıq emes terminlerdiń mazmunın dıqqatqa almawımız tiyis. Onıń ushın logikalıq emes terminlerdi ko’p tochkalar yamasa shtrixli sızıqlar menen almastırıwǵa boladı. Mısalı, "Gruppanıń barlıq studentleri logika krujoginiń aǵzaları bolıp tabıladı" degen pikirdi alatuǵın bolsaq, ondaǵı logikalıq emes terminlerdi to’mendegishe túrde belgilewge boladı: "Barlıq ---- bolıp tabıladı. (sut, yavlyayutsya)". Bul ko’rsetilgen bayanlama oydıń logikalıq forması dep ataladı. Solay etip, oydıń logikalıq forması oydıń strukturasın beredi, yaǵnıy logikalıq emes terminlerdiń mánisine itibar berilmey anıqlanatuǵın oydıń dúzilisin ańlatadı. Oydıń logikalıq forması mazmunlıq h’ám informatsiyalıq xarakterge iye boladı.
Oylardıń logikalıq formalarınıń tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarǵa bo’liwge boladı. Bunday tiykarǵı klasslar retinde túsinik, pikir h’ám oy-juwmaǵı dep atalatuǵın oy-pikirlerdiń formaların alıp qarasaq boladı.
Túsinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolǵan belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratuǵın h’ám ayırıp ko’rsetetuǵın oydıń formasına aytamız. Mısalı, nızam tárepinen jazalanatuǵın dep belgilengen h’áreket yamasa h’áreketsizlikti biz jınayat túsinigi menen anıqlaymız.
Pikir dep predmetlerdegi qásiyetlerdiń, olar arasındaǵı qatnaslar h’ám baylanıslardıń biykarlanıw yamasa maqullanıw formasında beriliwin sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytamız. Mısalı, No’kis - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı. Astrologiya - ilim emes.
Oy-juwmaǵı dep pikirlerde sáwlelengen bilimlerden jańa pikirde sáwlelengen bilimdi alıw protsessin ańlatatuǵın oydıń formasına aytamız. Mısalı:
Eger geliy metall bolsa, onda ol elektr o’tkizedi.
Geliy elektr o’tkizbeydi.
Geliy metall emes.
Bul ko’rsetilgen oylawdıń tiykarǵı formalarında oy mazmunınıń bo’lekleri arasındaǵı baylanıs usılı túsiniklerde belgilerde, pikirlerde - túsinikler arasındaǵı baylanısta, al oy-juwmaǵında pikirler arasındaǵı baylanısta ko’rinedi. Aytılǵanlarǵa tiykarlanǵan h’alda bul baylanıslar menen belgilengen oydıń mazmunı o’z betinshe o’mir súrmeydi, al belgili logikalıq formalarda: túsinik, pikir, oy-juwmaǵında o’z sáwlesin tabadı.
Solay etip, oylawdıń logikalıq forması dep mazmunnıń jasaw h’ám reallıqtı sáwlelendiriwin támiyinlewshi oy mazmunınıń bo’lekleriniń arasındaǵı baylanıs usılına, onıń dúzisilisine aytıladı. Mısalı, bir-biri menen baylanısqa iye oy-pikirdiń birewi shın bolsa, onda oy-pikirdiń ekinshiside, oydıń logikalıq emes mazmunınan ǵárezsiz túrde shın boladı. Oy-pikirdiń shın bolıwı, onıń h’aqıyqatlıqqa sáykes keliwi menen baylanıslı. Oydıń shınlıǵı - oylawdıń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Sol sebepli, oyımız (pikirlerdi payda etiwshi) mazmunlıq jaqtan shın bolıwı shárt. Buǵan qosımsha shınlıqqa erisiwdiń ekinshi shárti oylar arasında durıs baylanıstıń bar bolıw zárúrligin talap etedi. Bul shárt orınlanbasa, durıs pikirlerden de nadurıs juwmaqtıń alınıwı támiyinlenedi. Pikirlew protsessinde oylar arasındaǵı durıs baylanıstı oylawdıń nızamları anıqlaydı. Solay etip, formaları boyınsha oylardıń arasındaǵı baylanıstı formal-logikalıq nızamlar belgileydi h’ám olar oylardıń konkret mazmunınan ǵárezsiz túrde pikirlew protsessinde qátelikler jiberiwden saqlaydı. Oylawdıń nızamları bul oylar arasındaǵı ishki, zárúrli h’ám eń áh’miyetli baylanıstı sáwlelendiredi. Bunday nızamlarǵa logikada birdeylik (teńlik), qarsılaspaw, úshinshisin jibermew, jetkilikli tiykar nızamları jatadı. Bul nızamlar oylawdıń tiykarǵı nızamları dep aytıladı, sebebi olar logikalıq oylawdıń to’mendegi qásiyetlerin: onıń anıqlılıǵın, qarama-qarsılıqsızlıǵın, izbe-izligin h’ám jetkilikli tiykarǵa iye bolıwın sáwlelendiredi.
Birdeylik (teńlik) nızamı pikirlew protsessinde oylawdıń anıqlıqqa iye bolıw talabın támiyinleydi. Bul nızamǵa tiykarlanǵan h’alda h’ár qanday oy pikirlew protsessinde o’zi menen teńlikke iye bolıwı shárt. Yaǵnıy, qollanılıp atırılǵan termin belgilengen bir mánide, anıq bir nárseni túsindiriwi tiyis. Bul nızamnıń formulası "a=a" túrinde belgilenedi, "a" degenimiz h’ár qanday oydı ańlatadı. Birdeylik (teńlik) nızamınıń orınlanıwı durıs oylawdıń zárúrli shártleriniń biri bolıp tabıladı. Bul nızamnıń talaplarınıń orınlanbawına ko’pshilik jaǵdayda h’ár qıylı túsiniklerdi bir so’z yamasa so’z dizbegi menen belgilew alıp keledi. Sol sebepli pikirlew protsessinde qanday túsinik qanday so’z yamasa so’z dizbegi menen belgilenetuǵının biliwimiz shárt. Sebebi forması boyınsha birdey so’zlik konstuktsiyalar h’ár qıylı mánige iye bolıwı múmkin, sonıń menen birge keri jaǵday da, yaǵnıy birdey oyımız h’ár qıylı ko’riniste sáwleleniwi múmkin. İlimde birinshi jaǵday omonimiya, al ekinshi jaǵday sinonimiya dep aytıladı. Omonimiya obektiv jaqtan h’ár qıylı mazmundı durıs emes h’alda betlestiriw múmkinshiligin berse, al sinonimiya teń mániles mazmundı nadurıs baǵdarda ayırıp ko’rsetedi.
Hár qıylı túsiniklerdi teńdey mánige iye dep tán alıw oylaw protsesside keń tarqalǵan logikalıq qáteshilikke túsiniklerdi almastırıp qollanıwdı payda etedi. Bul qáteshiliktiń tiykarın berilgen túsiniktiń ornına yamasa sol túsinik retinde basqa túsinikti qollanıw quraydı. Túsinikti almastırıp qollanıw táriplep atırǵan predmetti almastırıwdı ańlatadı. Bunday jaǵdayda táriplew h’ár qıylı predmetlerge tyisli boladı, biraq olar qátelesip bir predmet retinde tán alınadı.
Qarsılaspaw nızamı oydıń izbe-izligin támiyinleydi. Bul nızam birdey waqıtta bir pikirdiń maqullanıwın h’ám biykarlanıwın qadaǵan etedi. Bir biri menen úylespeytuǵın eki pikir birdey waqıtta shın (durıs) bola almaydı, olardıń birewiniń jalǵan (nadurıs) bolıwı shárt. Bul nızam birdey waqıtta "a" h’ám "a nıń biykarlanıwınıń" jalǵan (nadurıs) ekenligin, yaǵnıy birin biri biykarlaytuǵın eki oy birgelikte shın (durıs) bolıwı múmkin emes degen mánige iye bolıp, a  `a formulası menen belgilenedi.
Bul nızamnıń tiykarında nárselerdiń h’ám qubılıslardıń sapalıq anıqlıqqa iye bolıwı, olardıń qásiyetleriniń salıstırmalı turaklıǵı alıp qaraladı. Haqıyqatlıqtıń ko’rsetilgen tárepin sáwlelendire otırıp, bul nızam adamlar tárepinen pikirlew protsessinde qarsılıqqa iye juwmaqlardıń jiberilmewin talap etedi. Mısalı, eger qanday da bir predmet anıq qásiyetke iye bolsa, onda bul predmet h’aqqında pikirlew barısında bizler berilgen qásiyetti biykarlamay yamasa predmetke tiyisli bolmaǵan belgini maqullamay, al onı (ko’rsetilgen qásiyetti) tastıyıqlawımız zárúr. Bul nızam sanalı túrde faktlerdi h’ám qubılıslardı túsindiriwde olardaǵı qarama-qarsılıqlardı júzege shıǵarıwda, olardı joq etiwde, kritikalıq oylawdı qáliplestiriwge járdem beredi.
A’dette bul nızam dálillew barısında, eger qarama-qarsılıqlı pikirlerdiń birewiniń durıslıǵı anıqlansa, onda bul tastıyıqlawdan basqa pikirdiń jalǵanlıǵı kelip shıǵatuǵınlıǵın túsindiriw ushın qollanıladı. Qálegen juwmaqlarǵa qarsı turǵanda kúshli argument retinde pikrdiń qarama-qarsılıqlı ekenligin ashıp ko’rsetiw alıp qaraladı. Biraqta, egerde bizler bir predmet jayında birinshiden, h’ár qıylı waqıtta h’ám ekinshiden, h’ár qıylı qatnasta qanday da bir pikirdi moyınlap h’ám sol pikirdi biykarlasaq, onda qarsılıqsız nızam h’áreket etpeydi. Mısal retinde birinshi jaǵdaydı alıp qarayıq. Egerde qanday da bir adam bir waqıtta «Jawınnın awıl xojalıǵı ushın paydası oǵada ullı», al basqa waqıtta qarama-qarsılıqlı pikirdi, yaǵnıy «Jawın awıl xojalıǵı ushın qolaysız» dese, onda eki pikirdi de shın pikirler dep alıp qarawǵa boladı. Sebebi birinshi jaǵdayda báh’ár, yaǵnıy o’simliklerdiń o’siwi dıqqatqa alınsa, ekinshi jaǵdayda gúz, yaǵnıy o’nimlerdi jıynap alıw payıtı esapqa alınadı.
Ekinshi jaǵdayǵa (h’ár qıylı qatnastı) mısal retinde qanday da bir adamnın shet tilin (aytayıq, anglichan tilin) jaqsı biliwin alıp qarayıq. Onıń shet tildi jaqsı biliwijoqarı oqıw ornınıń talapların tolıǵı menen qanaatlandıradı, biraq bul adamnıń bilimleri onıń dilmash bolıp jumıs islewi ushın jetkiliksiz. Eki pikirdi de shın dep alıp qarawǵa boladı. Sebebi bul pikirlerde ko’rsetilgen adamnıń shet tilin biliwi h’ár qıylı talaplardan shıqqan h’alda alıp qaralmaqta, yaǵnıy bir adamnıń o’ziniń xár qıylı qatnastan ko’riliwi qarama-qarsılıqlı, biraq birdey dárejede shınlıqqa iye bah’alardıń beriliwine tiykar bolmaqta.
U’shinshisin jibermew nızamı qarsılıqsız pikirlewdi talap etedi. Birdey waqıtta eki qarsılıq qatnasında bolatuǵın pikirler jalǵan (nadurıs) bolıwı múmkin emes, olardıń birewi zárúrli túrde shın (durıs) boladı. Bul nızam bir-birine qarsı bolǵan eik pikirdiń birewiniń jalǵan, al ekinshisiniń shın bolıwın talap etedi. U’shinshisiniń bolıwı múmkin emes. Bul nızam A yamasa V, yamasa V nıń biykarlanıwı boladı degen formula menen belgilenedi: a  â ( a yamasa a nıń biykarlanıwı durıs). Mısalı, eger «Biziń zavod paydalı o’nimlerdi shıǵaradı» degen pikir shın bolsa, onda «Biziń zavod paydalı o’nimlerdi shıǵarmaydı» degen pikir jalǵan boladı.
Bul nızam qarama-qarsılıqlı pikirler ushın xáreket etpeydi, sebebi bunday pikrlerdiń h’ár qaysısı bir-birin biykarlap qoymastan, al oǵan qosımsha maǵlıwmat ta beredi. Mısalı, eki pikirdi alayıq: «bul toǵay tiken japıraqlı», «bul toǵay aralas». Bul jerde ekinshi pikir, birinshi pikirdi tek ǵana biykarlap qoymastan, al ol qosımsha da maǵlıwmat bermekte, yaǵnıy berilgen pikirde toǵaydıń tiken japıraqlı ekenligi biykarlanıp qoymastan, al onıń qanday ekenligi de aytılǵan.
U’shinshisin jibermew nızamı faktlerdi bayanlaǵanda izbe izlikti h’ám olardıń qarsılıqsız bolıwın talap etedi. Bul nızam eki qarsılıqlı pikirdiń birewiniń shınlıǵın tán almay olardıń arasınan úshinshisin izlewdiń kerek emesligin talap etedi.
Solay etip, úshinshisin jibermew nızamı oylawdıń to’mendegi eń áh’miyetli talabın belgileydi: bir-birine qarsı eki pikirdiń birewiniń shın bolıwın (durıslıǵın) moyınlamay, olardıń arasınan úshinshi pikirdi izlewdiń kerek emesligin ko’rsetedi (birdey waqıtta berilgen oydı h’ám onıń biykarlanıwın qabıllamawǵa bolmaytuǵınlıǵın talap etedi). Bul nızamǵa tiykarlanǵan h’alda alternativ sorawlarǵa juwap bere alatuǵın dárejede túsiniklerdi anıqlawımız tiyis.
Jetkilikli tiykar nızamı h’ár qanday pikirdiń dálillengen bolıwın talap etedi, sebebi pikirdiń durıslıǵın isenimge tiykarlanıp qabıl etiwge bolmaydı. Bul nızam to’mendegishe sıpatlanadı: qálegen oyımız jetkilikli tiykarǵa iye bolıwı shárt. Qanday da bir oydıń jetkilikli tiykar retinde zárúrlitúrde berilgen oydıń shınlıǵın támiynlewshi qálegen basqa oy alıp qaralıwı múmkin. Ne ushın ápiwayı túrde tiykar dep aytpay, al «jetkilkli tiykar» dep aytamız. Sebebi bir juwmaqqa sheksiz ko’p tiykardı ákeliwge boladı. Biraq olardıń tek ayrımları eger berilgen pikir shın bolsa jetkilikli tiykar retinde alıp qaraladı. Egerde pikir jalǵan bolsa, onda olardıń birde birewi jetkilikli tiykar bolmaydı.
Solay etip, dálillew járdeminde juwmaqtıń kelip shıǵıwın támiyinleytuǵın pikirlerdi tiykarlar dep ataymız, sol sebepli bul nızam jetkilikli tiykar nızamı dep ataladı h’ám ol qabıl etilgen juwmaq ushın tiykarlardıń jetkilikli bolıwın talap etedi. Hár qanday oy eger onıń jetkilikli tiykarı bolsa ǵana shın (durıs) dep tabıladı. Bul mazmun "Eger V bolsa, onıń A tiykarı da boladı" degendi ańlatadı h’ám a  v formulasında beriledi.
Berilgen nızamlardan kelip shıǵatuǵın talaplardıń buzılıwı oydıń baylanıssız, pıtırańqılı, qarsılıqlı bolıwına, logikalıq qáteliklerge jol qoyılıwına alıp keledi.
Solay etip, oylawdıń nızamları h’ám formaları adam sanasında obektiv h’aqıyqatlıqtıń predmetleriniń qásiyetlerin, baylanısların h’ám olar arasındaǵı qatnaslardı sáwlelendiredi.
Logikalıq forma h’ám logikalıq nızam h’aqqındaǵı túsiniklerge iye bola otırıp, formallıq logikaǵa anıqlamanı to’mendegishe beriwge boladı. Formallıq logika dep oylawdıń formaların h’ám nızamların izertleytuǵın filosofiyalıq ilimge aytamız.
Logikada til túsinigi. Til belgiler sisteması sıpatında
Logika oylawdıń formaların úyrenetuǵın ilim, al oylaw bolsa til menen tıǵız baylanıslı. Sol sebepli logikanı til h’aqqındaǵı ilim dep te atawǵa boladı.
Til logikalıq analizlew tiykarında belgiler sisteması sıpatında alıp qaraladı. Belgi degenimiz biliw protsessinde yamasa o’z-ara qatnasıqta qanday da bir obekttiń wákili (predstavitel) sıpatında qollanılatuǵın materiallıq obekt bolıp tabıladı.
Ulıwma belgilerdiń úsh tipin bo’lip ko’rsetiwge boladı.
Birinshisi, belgi-indeks. Belginiń o’zi belgilep turǵan obektleri menen sebepli nátiyjeli túrindegi baylanıstı ko’rsetedi. Mısalı, túin ottıń barlıǵınan, adamdaǵı ıssılıqtıń joqarı bolıwı onıń awırǵanlıǵınan derek beredi.
Ekinshisi, belgi-obraz. Olar o’zleri belgilep turǵan obektleri h’aqqında maǵlıwmat beredi. Sebebi bul belgi obektler menen uqsaslıq qatnasta boladı. Mısalı, kartina, sızılma, karta.
U’shinshisi, belgi-simvol. Olar o’zleri belgilep turǵan obektleri menen sebepli-nátiyjeli de baylanıspaǵan, olar menen uqsaslıqqa da iye emes. Bunday belgilerdi logika ilimi izertleydi.
Belgiler logikalıq h’ám predmetlik mánige iye boladı. Olardıń predmetlik mánisin belgi menen (anıqlanatuǵın) beriletuǵın obekttiń o’zi, al mazmunlıq mánisin belgi menen sáwlelenetuǵın (beriletuǵın) obekttiń sıpatlaması yamasa berilgen obekt h’aqqındaǵı informatsiya quraydı. Mısalı, "No’kis - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı" degen bayanlamada "No’kis" - predmetlik mánini, al "Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı" - mazmunlıq mánini ańlatadı.
Abstraktlik oylaw protsessinde reallıqtı sáwlelendiriwshi oydıń eń áh’miyetli túri retinde túsinikti alıp qarawǵa boladı. Sol sebepli abstraktlik oylawdı túsinikli oylaw (ponyatiynoe mıshlenie) dep te ataydı.
Logika páninde túsinik oydıń o’zgeshe túri sıpatında izertleniledi (túsiniklerdiń logikalıq formasın anıqlaw, olar arasındaǵı qatnasıqlardı belgilew h’ám t.b. usılları).
Túsiniklerde tek ǵana eń áh’miyetli belgilerge tiykarlanǵan h’alda predmetler klası ko’rsetiledi. Belgi (priznak) degenimizdiń o’zi predmetlerdiń bir biri menen uqsaslıqqa yamasa ayırmashılıqqa iye bolıwın ko’rsetiwshi tiykar. Belgide predmetlerdegi qásiyetlerdiń barlıǵı yamasa joqlıǵı, predmetler arasındaǵı qatnaslardıń barlıǵı yamasa joqlıǵı ko’rsetiledi. Túsiniklerde predmetler belgiler sisteması tiykarında ulıwmalastırıladı. Sol sebepli h’ár qanday predmet ko’p túrli belgilerge iye bolıwı múmkin. Olardıń tiykarǵı túrlerine jeke, ulıwma, áh’miyetli, áh’miyetli emes, ápiwayı, quramalı, maqul, teris belgiler jatadı. Belgiler tek ǵana bir predmetke tán bolsa - jeke belgi, al predmetlerdiń gruppasına tán bolsa - ulıwma belgi, egerde predmetke tán zárúrli belgiler sol predmettiń ishki tábiyatın anıqlasa, onda olar áh’miyetli belgi, al olardıń tiykarın sáwlelendirmese, onda olar áh’miyetli emes belgi bolıp, al logikalıq formalardıń tiplerine qaray ápiwayı h’ám quramalı, teris h’ám maqul belgi bolıp bo’liniwi múmkin.
A’piwayı belgi dep predikatlar logikası tilinde logikalıq terminlerge (yaǵnıy, bir biykarlaw belgisinen h’ám logikalıq kvantordan basqa) iye emes belgige, al quramalı belgi dep joqarıdaǵı talapqa juwap bermeytuǵın belgige aytıladı. Mısalı, ápiwayı belgi retinde qandayda bir mámlekettiń paytaxtı bolıw belgisin, O’zbekstannıń paytaxtı bolıw belgisin; quramalı belginiń mısalı retinde "eki h’ám úshke bo’liniwdi" alıp qarasaq boladı.
Al maqul h’ám teris belgilerge tek ǵana ápiwayı belgiler bo’linedi. Maqul belgide belgiler biykarlaw formasına iye emes túrinde beriledi, al teris belgilerde belgiler biykarlaw túrine iye boladı.
Solay etip, túsinik bir tekles predmetlerdiń ko’pliginiń eń áh’miyetli belgilerin ulıwmalastırıw nátiyjesinde payda bolıp, reallıqtı (h’aqıyqatlıqtı) ilimiy biliwdiń eń tiykarǵı formalarınıń birin beredi. Ol tiykarınan birinshiden ulıwmalıqqa iye ayrıqsha belgilerdi sáwlelendiriwshi bilimlerdiń ko’riniw forması, ekinshiden informatsiyanı jetkerip beriwshi usıl wazıypaların atqaradı. Túsiniktiń sızılmalıq ko’rinisin to’mendegishe beriwge boladı.
Túsiniklerdiń payda bolıwınıń logikalıq usılları
Túsiniklerdi payda etiw ushın predmettiń eń áh’miyetli qásiyetlerin bo’lip ko’rsetiwimiz shárt. Onıń ushın predmetlerdi bir biri menen salıstırıw nátiyjesinde, olarǵa tán ulıwma belgini ajıratıwımız tiyis. Buǵan salıstırıw, analiz, sintez, abstraktsiyalaw, ulıwmalastırıw sıyaqlı logikalıq usıllardı qollanıwdıń járdeminde erisemiz.
Salıstırıw dep predmetlerdiń uqsaslıǵın yamasa ayırmashılıǵın anıqlawshı logikalıq usılǵa aytıladı. Bul usıldıń járdeminde belgili bir predmetler gruppasına tán ulıwma belgiler anıqlanadı.
Predmettiń belgilerin bo’lip ko’rsetiw ushın, oylaw dárejesinde predmetti sostav bo’leklerge bo’liwimiz tiyis. Bunday logikalıq usıl analiz dep ataladı. Onıń járdeminde qanday da bir belgilerdi bo’liw tiykarında, biz olardıń h’ár qaysısın o’z aldına izertlew múmkinshiligine iye bolamız.
Hár bir bo’lekti o’z aldına úyrenip, oylaw dárejesinde predmettiń bir pútinligin qayta tiklewimiz tiyis. Analiz járdeminde bo’leklerge bo’lingen predmettiń sostav bo’leklerin oylaw dárejesinde jámleytuǵın logikalıq usıl sintez dep ataladı. Sintez analizge qarama qarsı logikalıq usıl bolǵanı menen olar h’ámme waqıtta biri birin tolıqtırıp otıradı.
Predmetlerdiń eń áh’miyetli belgilerin áh’miyetli emes belgilerden bo’lip alıp qaraw, oylaw dárejesinde predmettiń tek dara belgilerine dıqqat awdarıp, basqa belgilerin esapqa almaw abstraktsiyalaw logikalıq usılı járdeminde iske asırıladı. Sol sebepli abstraktsiyalawde predmetlerdiń áh’miyetli emes belgilerin dıqqatqa almaw názerde tutıladı.
İzertlenilip atırǵan predmetlerdiń belgilerin sol predmetlerge uqsas predmetlerdiń h’ámmesine qollanıwǵa boladı. Yamasa dara predmetlerdi olarǵa tán bir qıylı belgilerdiń járdeminde bir tekles predmetlerdiń gruppasına jámlewge boladı. Bunday operatsiya juwmaqlastırıw (ulıwmalastırıw) logikalıq usılı járdeminde iske asırıladı.
Solay etip, predmetler arasında uqsaslıq yamasa ayırmashılıqtı anıqlap (salıstırıw), uqsas predmetlerdi elementlerge bo’leklep (analiz), olardıń eń áh’miyetli belgilerin ajıratıp (abstraktsiyalaw), bul eń áh’miyetli belgilerdi jámlep (sintez) h’ám olardı bir tekles predmetlerge qollanıwdıń járdeminde (juwmaqlastırıw) - abstarktlik oylawdıń eń tiykarǵı formasınıń biri - túsinikti payda etemiz.
Solay etip, túsinik dep predmetlerdiń eń áh’miyetli belgilerin sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytamız.
Túsiniklerdiń mazmunı h’ám ko’lemi
Hár qanday túsinik mazmun h’ám ko’lemge iye. Túsiniktiń mazmunı dep berilgen túsinikti ańlatatuǵın predmettiń eń áh’miyetli belgileriniń jıynaǵına aytamız. Mısalı, "2 yamasa 3ke bo’linetuǵın sannıń" mazmunın "2 yamasa 3 bo’liniw" beredi.
Túsiniktiń ko’lemi dep túsinikte o’z sáwlesin tapqan predmetlerdiń ko’pligine, jıynaǵına aytamız. Mısalı, "jınayat" túsiniginiń ko’lemine barlıq jınayatlar kiredi, sebebi olardıń h’ámmesine ulıwmalıq xarakterge iye bolǵan eń áh’miyetli belgiler tiyisli.
Túsiniklerdiń mazmunı h’ám ko’lemi bir biri menen tıǵız baylanıslı. Bul baylanıs túsiniklerdiń mazmunı h’ám ko’lemi arasındaǵı keri qatnas nızamı menen belgilenedi. Bul nızam boyınsha túsiniktiń mazmunınıń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) túsiniktiń ko’leminiń shekleniwine (tarayıwına), al ko’lemniń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) mazmunnıń shekleniwine (tarayıwına) alıp keledi. Mısalı, "jınayat" túsiniginiń mazmunın jańa belgini qosıw tiykarında keńeytiw arqalı biz "xojalıq jınayatı" túsinigin alamız, birinshi túsiniktiń ko’lemi keń, al mazmunı tar, ekinshi túsinikte mazmundı keńeytiw arqalı tar ko’lemge iye jańa túsinikti payda etemiz.
Túsiniklerdiń túrleri
Túsinikler to’mendegi o’lshemlerge (kriteriylerge) tiykarlanǵan h’alda bo’linedi: birinshiden, túsinikler predmetlerdi ulıwmalastırıw sanına qaray boslıq ko’lemge iye h’ám boslıq emes ko’lemge iye túsiniklerge bo’linedi. Boslıq túsinik dep ko’leminde álemdegi bir de predmet sáwlelenbegen túsinikke aytamız. Bunday túsiniklerdiń mazmunı álemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasına iye boladı. Mısalı, máńgilik dvigatel. Al boslıq emes ko’lemge iye túsinikler jeke h’ám ulıwma túsinikler bolıp bo’linedi. Jeke túsiniktiń ko’lemi bir elementten turadı (mısalı, No’kis, Frantsiya), al ulıwma túsiniktiń ko’lemi bir elementten artıq ko’p elementke iye boladı. Mısalı, paytaxt, sud, tariyx. Ulıwma túsinikler o’z gezeginde sanǵa alınatuǵın h’ám sanǵa alınbaytuǵın bolıp ekige bo’linedi. Sanǵa alınatuǵın túsiniklerdiń ko’lemi sheklengen, al sanǵa alınbaytuǵın túsiniklerdiń ko’lemi predmetlerdiń sheklenbegen sanına tiyisli boladı. Mısalı, "Ekinshi jer júzlik urıs qatnasıwshısı" - ko’lemi sheklengen, sebebi adamlardıń belgili bir bo’leginiń (yaǵnıy belgili sandaǵı adamlardıń) fashizmge qarsı gúreskenligi esapqa alınǵan. Adam degen túsinik sanǵa alınbaydı, sebebi bul túsinikte barlıq adamlar (o’mir súrip ketken, súrip atırǵan, keleshekte o’mir súretuǵın adamlardıń barlıǵı) dıqqatqa alınadı. Bul túsiniktiń ko’lemi sheklenbegen.
Ekinshiden, predmetlerdi ulıwmalastırıw tipine qaray túsinikler jıynaqlawshı, jıynaqlawshı emes (bo’listiriwshi), konkret h’ám abstrakt túsinikler bolıp bo’linedi. Jıynaqlawshı túsiniktiń elementleri retinde bir pútinlik túrinde túsiniletuǵın bir tekles predmetlerdiń jıynaǵı alıp qaraladı. Mısalı, studentler gruppası, xalıq, biblioteka. Jıynaqlawshı emes túsiniklerdiń elementleri retinde dara predmetler túsiniledi. Mısalı, Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.
Konkret túsinik dep o’z betinshe o’mir súretuǵın predmet yamasa predmetler jıynaǵın sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Mısalı, student.
Abstraktlik túsinik dep predmetlerdiń qásiyetlerin, olar arasındaǵı qatnastı sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Mısalı, juwapkershilik, batırlıq, saqıylıq.
U’shinshiden, predmetlerdi ulıwmalastırıwshı belgilerdiń xarakterine qaray túsinikler maqul h’ám teris, qatnaslı h’ám qatnassız túsiniklerge bo’linedi.
Maqul túsinik dep mazmunında predmetlerge tiyisli bolǵan belgilerdi sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Teris túsinik dep predmettiń mazmunına belgilerdiń tiyisli emes ekenligin sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Maqul túsiniktiń mazmunın - maqullawshı belgi, teris túsiniktiń mazmunın - biykarlawshı belgi ko’rsetedi. Mısalı, sawatlı - maqullawshı túsinik, sawatsız - teris túsinik, anglichan tilinde so’ylewshi - maqul túsinik, anglichan tilinde so’ylemeytuǵın - teris túsinik.
Qatnaslı túsinik dep ko’rsetilgen predmetlerdiń basqa predmetlerge qatnasta o’mir súretuǵının sáwlelendiretuǵın túsinikke aytamız, al qatnassız túsinik dep o’z betinshe, basqa predmetler menen baylanıssız o’mir súretuǵın túsiniklerge aytamız.
Anaw yamasa mınaw túsiniktiń túrin anıqlaw túsiniklerge logikalıq sıpatlama beriw dep ataladı. Mısalı, "yurist" túsinigine tolıq logikalıq sıpatlamanı to’mendegishe beriwge boladı: "yurist" - ulıwma túsinik (sanǵa alınbaytuǵın), konkret, maqul, qatnassız. Túsiniklerge logikalıq sıpatlama beriw járdeminde túsiniklerdi belgileytuǵın so’zlerdi durıs qollanıwǵa, olardıń mazmunın h’ám ko’lemin durıs anıqlawǵa boladı.
Pikir dep predmet h’ám onıń belgileri arasındaǵı baylanıstı, predmetler arasındaǵı qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw túrinde sáwlelendiretuǵın oydıń formasına aytamız.
Hár qanday pikir, birinshiden, predmet h’ám onıń belgileri arasındaǵı baylanıstı, qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw túrinde sáwlelendiredi, ekinshiden, h’ár qanday pikirdiń logikalıq mánisin durıs (shın) yamasa nadurıs (jalǵan) sáwlelendiriw múmkin (reallıqa onıń sáykes keliwi yamasa sáykes kelmewi bul jerde názerde tutıladı).
U’shinshiden, pikirlerdiń tillik grammatikalıq bayanlanıw forması retinde gápler alıp qaraladı (Pikir nárseler h’aqqında maǵlıwmat beretuǵın xabar gápler arqalı belgilenedi).
Hár qanday pikir subekt h’ám predikat dep atalatuǵın eki terminnen h’ám olar arasındaǵı baylanıstı ko’rsetiwshi elementten turadı. Subekt (S dep belgilenedi) latın so’zinen alınıp, predmet h’aqqındaǵı oydı sáwlelendiredi, al predikat (P dep beligilenedi) bolsa, latın so’zinen alınıp, predmettiń belgisin, qásiyetin sáwlelendiredi. Al pikirdiń úshinshi elementi retinde alıp qaralatuǵın logikalıq baylanıs predmettiń qandayda bir belgige iye ekenliginen yamasa iye emesliginen derek beredi. Logikalıq baylanıs, ko’pshilik jaǵdayda "bolıp tabıladı", "esaplanadı", "esaplanbaydı" degen so’zler menen beriledi. Pikirlerde kvantor so’zleri de ushırasıwı múmkin.
Pikirler ápiwayı h’ám quramalı pikirler bolıp eki túrge bo’linedi.
A’piwayı pikir dep dúzilisi jaǵınan basqa pikirlerdi o’z ishine qamtımaytuǵın h’ám tek ǵana eki túsiniktiń baylanısın sáwlelendiretuǵın, "S - P" strukturasına iye pikirge aytamız. A’piwayı pikirlerdiń dúzilisi subekt, predikat h’ám olar arasındaǵı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe ápiwayı pikirlerden dúzilgen pikirlerge aytamız.
A’piwayı pikirler o’z gezeginde predikattıń xarakterine qaray atributivlik, relyatsion (qatnasıq) h’ám ekzistentsional (jasaw) pikirler bolıp úshke bo’linedi.
Atributivlik pikirlerde predmetlerge qanday da bir belgilerdiń, qásiyetlerdiń tiyisli ekenligi yamasa tiyisli emes ekenligi sáwlelendiriledi h’ám ol "S-P" baylanısı túrinde beriledi. Atributivlik pikirlerde dara yamasa tolıq túrde bir predmettiń ko’pliginiń ekinshi ko’plikke kiriwi yamasa kirilmewi h’aqqında, predmettiń berilgen predmettiń klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi h’aqqındaǵı pikirler alıp qaraladı. Hár qanday atributivlik pikir o’ziniń strukturasına iye. Bul struktura subektten (logikalıq baslawısh), predikattan (logikalıq bayanlawısh) h’ám baylanıstan, ayrım jaǵdaylarda kvantorlıq so’zlerden ibarat boladı.
Atributivlik pikir o’z gezeginde "sanı" h’ám "sapası" boyınsha túrlerge bo’linedi.
Atributivlik pikir S h’ám P arasındaǵı baylanıs xarakterine, yaǵnıy sapasına qaray maqul h’ám biykarlawshı pikirler bolıp ekige bo’linedi.
Maqullawshı pikir dep predmetke qandayda bir belginiń tiyisli ekenligin sáwlelendiriwshi pikirge aytamız. Al, biykarlawshı pikir dep predmetke qanday da bir belginiń tiyisli emes ekenligin sáwlelendiriwshi pikirge aytamız. Mısalı, "O’zbekstan Respublikası ǵárezsiz mámleket" - maqullawshı pikir, al "Platon - materialist emes" - biykarlawshı pikir. Maqullawshı pikir - "Subekt predikat boladı" yamasa "S - P" ("S P boladı"), al biykarlawshı pikir "Subekt predikat bolmaydı" yamasa "S P bolmaydı" degen simvolikalıq formulalar menen belgilenedi. Bul jerde eki pikir biri birinen baylanıs xarakteri, sapası boyınsha ajıraladı. Subekt h’ám predikattı pikirdiń terminleri dep te atawǵa boladı.
Atributivlik pikirlerdi S h’ám P arasındaǵı baylanıstıń sanlı xarakterine, belgisine qaray jeke, ulıwma h’ám dara (chastnoe) pikirler túrinde úshke bo’liwge boladı. Jeke pikirde subekt jeke túsinikti beredi (predmettiń predmetler klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi belgilenedi) h’ám ol "Bul S P boladı" yamasa "Bul S P bolmaydı" degen formulada beriledi. Mısalı, "Frantsiya - evropalıq mámleket".
Ulıwma (ko’plik) pikirde S ulıwma túsinik bolıp (berilgen predmetlerdiń klasınıń predmetler klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi sáwlelendiriledi), "Barlıq S P boladı", "Hesh qanday S P bolmaydı" degen formulada beriledi. Mısalı, "Barlıq guwalar ko’rsetpeler berdi".
Dara pikir dep berilgen predmetler klasınıń predmetler klasına dara jaǵdayda tiyisli bolıwı yamasa tiyisli bolmawı dıqqatqa alınadı. Pikirdiń subekti retinde qandayda bir predmetler klasın bo’lip alıp qarawǵa boladı. Simvolikalıq formulası - "Ayrım S P boladı", "Ayrım S P bolmaydı". Mısalı, "Ayrım jınayatlar xojalıq jınayatları bolıp tabıladı". "Ayrım filosoflar - oratorlar". Ulıwma (ko’plik) pikir dara pikirdi de beredi ("Ayrım S P boladı", "Ayrım S P bolmaydı"). Mısalı, "Ayrım ilimler gumanitar ilimler emes". Bunda: subekt - ilimler, predikat - gumanitar, baylanıs - emes, al ayrım - kvantor so’zi bolıp tabıladı.
Pikirlerdiń durıs yamasa nadurıslıǵın anıqlaw ushın atributivlik pikirlerdi sanlıq h’ám sapalıq ko’rsetkishin birlestirgen h’alda klassifikatsiyalaw qollanıladı. Bunday klassifikatsiyaǵa tiykarlanǵan h’alda atributivlik pikirler to’mendegi pikirlerge bo’linedi:
Ulıwmamaqullawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta h’ám ulıwma h’ám maqullawshı pikirler kiredi. Olardıń dúzilisi - "Barlıq S P boladı" túrinde beriledi h’ám olar latın h’áripi A menen belgilenedi. Mısalı, «Hár bir Adam miynet etiw h’uquqına iye». berilgen pikir sanlıq ko’rsetikishi boyınsha ulıwma al sapası boyınsha maqullawshı pikirdi beredi.
Ulıwmabiykarlawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta ulıwma h’ám biykarlawshı pikirler jatadı. Olardıń dúzilisi - "Barlıq S P bolmaydı" túrinde beriledi. Olar latın h’áripi E menen belgilenedi. Mısalı, «birde kit balıq emes». Bul pikir sanlıq ko’rsetkishi boyınsha ulıwma, sapalıq ko’rsetkishi boyınsha biykarlawshı pikirdi ańlatadı.
Daramaqullawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta h’ám dara h’ám maqullawshı pikirler jatadı. Olardıń dúzilisi - "Ayrım S P boladı" túrinde beriledi h’ám olar latın h’áripi I menen belgilenedi. Mısalı, «Ayrım studentler filosofiya do’gereginiń aǵzaları». Berilgen pikir sanlıq ko’rsetkishi boyınsha dara, al sapalıq ko’rsetkishi boyınsha maqullawshı pikir dep ataladı.
Darabiykarlawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta h’ám dara h’ám biykarlawshı pikirler jatadı. Olar "Ayrım S P bolmaydı" degen strukturaǵa iye h’ám latın h’áripi «O» menen belgilenedi. Mısalı, «Ayrım quslar ushpaydı». Keltirilgen pikir sanlıq ko’rsetkishi boyınsha dara, al sapalıq ko’rsetkishi boyınsha biykarlawshı pikirdi beredi.
Bul ko’rsetilgen pikirlerdiń subekt h’ám predikatları (yaǵnıy, terminleri) bo’listirilgen de h’ám bo’listirilmegen de bolıwı múmkin.
Egerde birinshi terminniń ko’lemi ekinshi terminniń ko’lemine tolıǵı menen kirse yamasa onıń ko’leminen tolıǵı menen shıǵarılıp taslansa, onda onday termin (subekt yamasa predikat) bo’listirilgen boladı.
Egerde terminniń ko’lemi dara jaǵdayda basqa terminniń ko’lemine kirse yamasa dara jaǵdayda onıń ko’leminen shıǵarılıp taslansa, onda bunday termin (subekt yamasa predikat) bo’listirilmegen bolıp sanaladı.
Egerde ulıwma túsiniklerde subektler bo’listirilgen bolsa, onda biykarlawshı pikirlerde predikatlar bo’listirilgen boladı. Egerde subektler h’ám predikatlardıń ko’lemlerin sheńberlerde belgilesek, onda olarda terminlerdiń bo’listiriliwi to’mendegi ko’riniske iye boladı.
Mısalı, "Barlıq S P boladı" degen ulıwma maqullawshı pikirde S klası tolıǵı menen Pǵa kiredi, h’ám ol to’mendegishe S h’ám P arasındaǵı ko’lemlik qatnasta durıs boladı.

Ekinshi Eyler sheńberleriniń járdeminde beriletuǵın pikirde subekt (S) bo’listirilgen, al predikat(P) bo’listirilmegen túrinde berilgen. Biraqta bul qaǵıyda ayrım jaǵdaylarda o’zgeshelikke iye boladı. Bul o’zgeshelik ulıwmamaqullawshı pikirlerdegi subekt h’ám predikat birdey ko’lemge iye bolsa ǵana júz beredi h’ám olardıń ekewiniń de bo’listirgenligin ko’rsetedi. Bunday jaǵday joqarıda subekt h’ám predikattıń qara reńde boyalǵanın ko’rsetiwshi birinshi Eyler sheńberleriniń járdeminde berilgen.
"Ayrım S P boladı" degen daramaqullawshı pikirde S klasınıń bo’legi P ǵa kiredi, sol sebepli ol to’mendegishe jaǵdayda durıs boladı.

"Birde S P bolmaydı" degen ulıwma biykarlawshı pikirde subekt klası tolıǵı menen predikat klasına kirmeydi, sol sebepli onıń durıslıǵı to’mendegishe túrge iye boladı.

"Ayrım S P bolmaydı" darabiykarlawshı pikirde S klasınıń bo’legi P klasına kirmeytuǵınlıǵın ańlatadı h’ám bunday pikir to’mendegishe belgilenedi.

Eger biz bo’listirilgen termindi "+" belgisi menen, al bo’listirilmegen termindi "-" belgisi menen shártli túrde belgilesek, terminlerdiń bo’listiriliwi h’ám bo’listirilmewi h’aqqında to’mendegishe mazmunǵa iye bolamız:
A. Barlıq S + P - boladı.
E. Birde S+ P+ bolmaydı.
8. Ayrım S- P- boladı.
O. Ayrım S- P+ bolmaydı.
Bul pikirlerdegi terminlerdiń bo’listiriliwin berilgen tablitsada anıq ko’rsetiwge boladı:

Termineler	Pik.t.		A		E		I		O
S		+		+		-		-
P		-		+		-		+

A’piwayı pikirdiń ekinshi keń taralǵan túri retinde relyatsion (qatnaslı) pikirdi alıp qarawǵa boladı.
Relyatsiyalıq (qatnaslı) pikirler dep predmetler arasında belgili bir qatnaslardıń barlıǵın yamasa joqlıǵın sáwlelendiriwshi pikirlerge aytamız. Pikirlerde qatnaslardıń ornına qaray (jup, úsh predmet arasındaǵı, n predmet arasındaǵı) jup h’ám onnan da ko’p predmetler h’aqqında pikir maqullanıwı yamasa biykarlanıwı múmkin. Mısalı, "No’kis Xalqabadqa salıstırǵanda úlken".
Qatnaslar menen pikirler sapasına qaray maqullawshı h’ám biykarlawshı pikirler bolıp bo’linedi. Maqullawshı pikirlerde predmetlerdiń belgili bir qatnasta bolatuǵınlıǵı maqullanadı, al biykarlawshı pikirlerde bul qásiyettiń barlıǵı biykarlanadı. Formulası: A R V.
Qatnaslar menen pikirler sanlıq ko’rsetkishine baylanıslı da tiplerge bo’linedi. Mısalı, eki orınlıq qatnas menen pikirler "jeke-jeke", "ulıwma-ulıwma", "dara-dara", "jeke-ulıwma", "jeke-dara", "ulıwma-jeke", "dara-jeke", "ulıwma-dara", "dara-ulıwma" bolıp bo’linedi. "Jeke-jeke" pikirge mısal retinde "Gúlbáh’ár Ayzadadan uzın" degen pikirdi alıp qarawǵa boladı. "Ulıwma-ulıwma" pikirge mısal retinde "Biziń gruppanıń h’ár bir studenti biziń fakultettiń h’ár bir oqıtıwshısın biledi" degen pikirdi alıp qarawǵa boladı.
A’piwayı pikirlerdiń taǵı bir túri retinde ekzistentsional pikirler alıp qaraladı. Bul pikirlerde predmetlerdiń jasaw (o’mir súriw) yamasa jasamaw faktine dıqqat awdarıladı. Mısalı, "Materiya jasaydı".
Oy-juwmaǵı dep belgili pikirlerden, yaǵnıy tiykarlardan logika nızamlarına boysınǵan h’alda jańa pikir, yaǵnıy juwmaqtıń alınıwın sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytıladı. Bul pikirlerdiń ayrımları bizge belgili bolsa, al ayrımları bizge belgisiz jańa pikirdi beredi. Sol sebepli oy-juwmaǵı dep pikirlerdiń bir pútin jıynaǵına, pikirlerdiń tártiplestirilgen ko’pligine aytıladı. Oy-juwmaǵı tiykarlardan, juwmaqtan h’ám tiykar menen juwmaqtıń arasındaǵı logikalıq baylanıstan turadı. Hár qanday oy-juwmaǵında belgili pikirler arqalı beriletuǵın informatsiya posılkalar (tiykarlar) dep, al logikalıq jol menen tiykardan alınatuǵın jańa pikir - juwmaq dep ataladı. Belgili tiykarlardan jańa juwmaqtıń alınıwına o’tiw protsessin, yaǵnıy tiykar h’ám juwmaq arasındaǵı baylanıstı logikalıq izbe-izlik dep ataymız. Bul aytılǵan mazmundı to’mendegishe ulıwma sxema túrinde ko’rsetiwge boladı.
A.V.S.. berilgen belgili tiykarlar (posılkalar), Q- jańa oy juwmaǵı. Bul jerde tiykarlar da, juwmaq ta pikirler turinde beriledi. Al logikalıq izbe-izlikti bolsa logikalıq baylanıs dep te, logikalıq juwmaq dep te, logikalıq o’tiw dep te ataydı. Logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdı to’mendegi formula menen beriwge boladı: AV (bul logikaǵa tiykarlanǵan h’alda yamasa logikalıq jaqtan kelip shıǵadı degen mánini ańlatadı).
A,V,SQ
Joqarıda keltirilgen mazmunǵa baylanıslı «solay etip», «sol sebepli», «bunnan kelip shıǵadı» degen túsinikler oy juwmaqtıń ko’rsetkish belgisi bolıp tabıladı. Mısalı,
«Barlıq adamlar (S) o’ledi (Q)». (S-Q)
«Aziza (S)- Adam (P)». (S-P).
Usıǵan tiykarlanǵan h’alda, sol sebepli SQ boladı. («Aziza o’ledi»).
Ayrım jaǵdaylarda oy-juwmaǵında tiykar yamasa juwmaq túsirilip qalınıwı da múmkin. Mısalı, «Hár qanday jınayat juwapqa tartıladı». (Urlıq jınayat). «Urlıq juwapqa tartıladı». «Urlıq-jınayat» degen pikir túsirilip qalınǵan yamasa qısqartılǵan tiykar túrinde berilgen. Bunday juwmaqtı entimematikalıq (yaǵnıy bir pikirdiń qısqarılıp qalınıwı túrinde beriletuǵın juwmaq) juwmaq dep aytıwǵa boladı.
Logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıw dep birinshi pikirdiń h’aqıyqatlıǵı tiykarında, ekinshi pikirdiń barqulla h’aqıyqat bolıwın ko’rsetiwshi pikirler arasındaǵı qatnasqa aytıladı. Olar «egerde P (tiykarǵı shárti) bolsa, onda Q (logikalıq nátiyje) boladı» túrinde beriledi (PQ). Solay etip, logikalıq baylanıs logikalıq nızamǵa boysınıwdı ko’rsetedi.
1) Metodologiyalıq belgisi boyınsha, yaǵnıy logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdıń baǵdarı boyınsha oy juwmaǵı to’mendegi túrlerge bo’linedi:
a) deduktivlik oy juwmaǵı - ulıwmalıq bilimnen dara bilimge o’tiw nátiyjesinde alınǵan oy juwmaǵı bolıp tabıladı.
b) induktivlik oy juwmaǵı - jekelik bilimnen ulıwmalıq bilimge o’tiw nátiyjesinde alınǵan oy juwmaǵı bolıp tabıladı.
v) analogiyalıq oy juwmaǵı- dara bilimnen dara bilimge o’tiw nátiyjesinde alınǵan oy juwmaǵı bolıp tabıladı.
2) logikalıq belgisi boyınsha, yamasa logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdıń qatańlıǵın esapqa alıw dárejesi boyınsha oy juwmaǵın úlken eki túrge bo’liwge boladı.
a) demonstrativlik yamasa zárúrlik logikalıq baylanısı boyınsha oy-juwmaǵı, basqasha aytqanda, oy-juwmaǵınıń bul túrinde tiykardan juwmaqqa o’tiw zárúrlik xarakterge iye boladı.
b) itimallılıq oy-juwmaǵı yamasa demonstrativlik emes oy juwmaǵı. Bunday oy-juwmaǵında tiykardan juwmaqqa o’tiw zárúrlik qásiyetke iye emes xarakterde bolıp, shınlıqqa uqsaslıq belgisi menen ayrılıp turadı. Ayrım jaǵdaylarda bulardı shınlıqqa jaqın oy juwmaǵı depte ataydı. Bunday oy-juwmaǵında logikalıq o’tiw, yaǵnıy tiykarlardan juwmaqtıń alınıwı itimallılıkqa baǵdarlanǵan xalda orınlanadı. Oy juwmaǵın birinshi belgisi boyınsha qaraymız.
Deduktivlik oy-juwmaǵı h’ám onıń tiykarǵı túrleri
Deduktivlik oy juwmaǵı (deduktsiya termini latın tilinen alınıp, keltirip shıǵarıw (vıvedenie) degendi ańlatadı) dep ulıwma bilimnen dara bilimge o’tiw xarakteri logikalıq zárúrlikke iye bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Yaǵnıy tiykarlar menen juwmaqtıń arasında baylanıs formal logikalıq nızamlardı beredi, sol sebepli tiykarlar shınlıqqa iye boladı. Deduktivlik oy-juwmaǵı h’ár qıylı bolıwı múmkin. Olardıń h’ár qıylı bolıwı, tiykar retinde qanday kriteriydiń o’lshemniń alınıwınan ǵárezli. Deduktivlik oy-juwmaǵın eki tiykar boyınsha túrlerge bo’liwge boladı.
1. Berilgen pikirlerden juwmaqtıń alınıwı, pikirler arasındaǵı logikalıq baylanıstıń xarakteri boyınsha deduktivlik oy-juwmaǵın shártli oy juwmaǵı, shártli keskin oy-juwmaǵı, bo’liwshi keskin oy-juwmaǵı, shártli bo’liniwshi oy-juwmaǵı túrlerine bo’liwge boladı.
Shártli oy juwmaǵı dep tiykarı h’ám juwmaǵı shártli pikirler bolǵan oy-juwmaǵına aytamız. Logikalıq o’tiw izbe izliginiń nátiyjesi tiykardıń nátiyjesi boladı degen qaǵıydaǵa boysınadı. Shártli oy-juwmaq sxeması to’mendegishe beriledi:
Eger a, onda v
Eger v, onda s
Eger a, onda s
Bul sxemanıń simvolikalıq jazılıwı:
(pq). (qr)
pr
Shártli oy juwmaǵında juwmaq tek ǵana eki tiykardan alınıp qoymastan bir neshe tiykarlardan da alınıwı múmkin.
Shártli oy juwmaǵına mısal keltireyik. Egerde h’awa rayı buzılsa (P), onda ekskursiyaǵa barmaymız (q).
Egerde ekskursiyaǵa barmasaq (q) onda bizler teatrǵa baramız (r).
___________________________________
Egerde h’awa rayı buzılsa (p) onda bizler teatrǵa baramız (r). Bul keltirilgen mısaldıń simvolikalıq jazılıwı to’mendegishe beriledi.
(pq) (qr)
pr
Shártli keskin oy juwmaǵı dep tiykarlardıń birewi shártli pikir, al basqa tiykarlar menen juwmaq- keskin pikirler bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵında ekinshi tiykar shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen sáykes bolıwı múmkin yamasa bul shártli pikir tiykardıń yaki nátiyjeniń biykarlanıwı menen sáykes bolıwı múmkin. Juwmaqta shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen, yamasa shártli pikirdegi tiykar yamasa nátiyjeniń biykarlanıw nátiyjesi menen sáykeslikke iye bolıwı múmkin.
Shártli kategoriyalıq oy juwmaǵınıń eki durıs modusın ádette bo’lip ko’rsetedi. Birinshisi maqullawshı modus dep atalıp, onda keskin o’tkerme posılka tiykardıń shınlıǵın, al juwmaq bolsa nátiyjeniń shınlıǵın tastıyqlaydı. Ekinshisi biykarlawshı modus bolıp onda keskin o’tkerme nátiyjeniń shınlıǵın, al juwmaq tiykardıń shınlıǵın biykarlaydı. Mısalı, eger gúwalar shaqırılmasa, onda tergew h’áreketiniń protsessuallıq tártibi saqlanbaǵan boladı.
Gúwalar shaqırılmaǵan.
Tergew h’áreketiniń protsessuallıq tártibi saqlanbaǵan. Bul keltirilgen mısaldaǵı oy juwmaǵınıń forması maqullawshı modusqa tiyisli. Ol to’mendegishe sxemaǵa iye.
Eger A, onda V
A
_____
V
Simvolikalıq jazılıwı: pq,p
______
q

Bo’liwshi keskin oy juwmaǵı dep tiykarlarınıń birewi bo’liwshi pikir, al ekinshisi h’ám juwmaq keskin bolǵan pikirlerden turatuǵın oy juwmaǵına aytamız. Bunda ekinshi tiykar bo’liwshi pikirdiń aǵzalarınıń biri menen yamasa sol pikirdiń aǵzalarınıń birewiniń biykarlanıwı menen sáykes bolıwı múmkin. Juwmaqta bo’liwshi pikirdiń aǵzalarınıń biri menen yamasa onıń biykarlanıwı menen sáykeslikke iye boladı. Bo’liwshi keskin oy juwmaǵınıń maqullay –biykarlawshı h’ám biykarlay-maqullawshı sıyaqlı eki modusın bo’lip ko’rsetiwge boladı. Maqullay-biykarlawshı modusta kishi tiykar (posılka) yaǵnıy keskin pikir dizyunktlardıń birewin maqullasa, al juwmaq dizyunktlardıń basqasın biykarlaydı. Biykarlay-maqullawshı modusta kishi tiykar (posılka) dizyunktlardıń birewin biykarlaydı. Al juwmaq dizyunkttıń qalǵanın maqullaydı. Bo’liwshi keskin oy juwmaǵın mısal retinde to’mendegi pikirlerdi keltirip o’tiwge boladı.

Jınayat h’áreket yamasa h’áreketsizlik jolı menen júz beriwi múmkin. Bul jınayat h’áreket jolı menen júz bermegen. Sol sebepli bul jınayat h’áreketsizlik jolı menen júz Bergen.
Bo’listiriwshi keskin oy juwmaǵınıń sxeması to’mendegidey boladı: a yamasa v
a

v emes.
Simvolikalıq jazılıwı: p q,p
--------
q emes
Shártli bo’liwshi oy juwmaǵı dep tiykarlardıń biri shártli, al basqası-bo’liwshi pikir bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵı lemmatikalıq (tikkeley mánisi boljaw degendi ańlatadı) oy juwmaǵı dep te ataladı. Bo’liwshi piki reki, úsh h’ám onnanda ko’p alternativalarǵa iye bolıwına baylanıslı lemmatikalıq oy juwmaǵı dilemma (eki alternativa), trilemma (úsh alternativa) h’.t.b bo’linedi. Mısal ushın dilemmalar konstruktivlik (do’retiwshi) h’ám destruktivlik (buzıwshı) bolıp, al o’z gezeginde olardıń h’ár qaysısı ápiwayı h’ám quramalı dilemmalarǵa bo’linedi. Olarǵa mısallar keltirip o’teyik . A’piwayı konstruktivlik dilemmaǵa mısal retinde Sokrattıń to’mendegi pikirin alıp qarawǵa boladı.
Eger o’lim-bolmıs emeske o’tiw bolsa, onda ol jaqsılıq..
Eger o’lim- basqa dúnyaǵa o’tiw bolsa, onda ol jaqsılıq.
O’lim-bolmıs emeske yamasa basqa dúnyaǵa o’tiw.
O’lim-jaqsılıq.
Quramalı destruktivlik dilemmaǵa mısal retinde to’mendegi oy juwmaǵın alıp qarawǵa boladı.
Eger filosof dualist bolsa, onda ol materialist bolmaydı.
Eger filosof dialektik bolsa, onda ol metafizik bolmaydı