|
Biliw teoriyası.
1-soraw. Adam bolmısı ózin qorshaǵan bolmıs penen tikkeley hám mudamı baylanısta boladı. Biliw iskerligin adamnıń ómir súriw, jasaw, usılınıń kontekstinde, adam ómiriniń zárúrli elementi sıpatında qaraw kerek. Biliw adamnıń ómirine enisken, onıń minez-qulıq, iskerlik, máp hám talapları menen ajıralmas baylanısta.
Biliwdiń wazıypası hám maqseti: shınlıqqa jetiw. Antiklik filosofiyada aq sofistler hám Sokrat birinshi ret adamnıń tábiyatqa qatnasına baylanıslı, subekttiń obektke qatnasları, olardıń bolmısqa qatnası máselesin dúnyaǵa kóz-qaraslıq máseleniń bası dep qaraydı. Jańa dáwirde F. Bekon hám R. Dekart biliwdi subekttiń obektke qatnası sıpatında tereńletti. Olardıń (R. Dekart) koncepciyası boyınsha oylawdaǵı «Men» (YA) biliw háreketiniń subekti. Obekt-subekttiń biliw aktivligi baǵdarlanǵan bizdi qorshaǵan dúnya. Biliwdiń obekti tikkeley biliwdiń situaciyasında berilmegen, al jámiyetlik praktikanıń rawajlanıwınıń sociallıq dárejesi menen belgilengen. Biliwdiń subekti hám óz gezeginde jámiyetlik praktikanıń rawajlanıw dárejesinen ǵarezli.
Solay etip, biliwdiń ózi sociallıq tábiyatqa iye, jámiyetlik praktika arqalı anıqlanadı. Dúnyanı tanıp biliwge bolama ya bolmay ma, al eger tanıp biliwge bolsa, ol biziń sanamızda qalay sáwlelenedi degen soraw filosofiyalıq oydı mudamı tolǵandırdı. Biliw teoriyası, yaǵnıy gnoseologiya (grekshe-biliw tuwralı táliymat)-filosofiyalıq táliymatlardıń ajıralmas bólegi.
Dúnyanı biliw probleması, filosofiyanıń tili menen aytqanda bolmıstıń sana menen teńlesiwi, adamnıń sanası arqalı sırtqı dúnyanıń adekvat qabıllanıwı-gnoseologiyanıń predmeti bolıp tabıladı.
Gnoseologiya subekttiń biliw iskerliginiń principlerin, nızamlıqların, sonday-aq bul princip hám nızamlardan kelip shıǵatuǵın talaplar menen kriteriylerdi izertleydi. Bul talap hám kriteriyler haqıyqıy bilimge jetisiwdi támiyinleydi. Biliw teoriyası biliw processin kúndelikli dárejede hám biliwdiń ulıwma ilimiy formaların, metodların izertleydi.
Biliw processin qurǵaq, óli process sıpatında qaraw natuwrı, onda emocionallıq baslamanıń elementleri-jigerli háreket (volevoy) hám motivaciyalıq sharayıtlar hám bar.
Skepticizm (b. e. sh. IV ásir). Biliwdiń múmkinshiliklerin birotala joqqa shıǵarǵan joq. Biraq biziń bilimlerimizdiń haqıyqatlıǵına, olardıń sırtqı dúnyanıń qubılıslarına adekvatlıǵına guman keltirdi.
Skepticizm eki jaǵdaydan kelip shıqtı. Birinshi - filosoflarda birlikli sistema dóretiwshi baslama joq, demek ol óz ishinde logikalıq qarama-qarsılıqqa iye. Ekinshi-filosoflar qarama-qarsılıqlı jaqdaylardı tiykarlaydı eken, onda filosofiya shınlıqtı izlep tabıw múmkinshiligine iye emes. Demek qálegen filosofiyalıq sistema joqqa bara-bar. Antikalıq skepticizmniń tiykarın salıwshılardıń biri Pirron (b. e. sh. 365-275j.) tek seziwlik qabıllawdı ǵana maqulladı. Onıń pikirinshe subekt qubılıstan tikkeley obekttiń tiykarın biliwge ótkende adasıw baslanadı. Demek, skeptik eń sońǵı birotala sheshimge keliwden mudamı biytárep qalıwı tiyis. Buǵan uqsas ideyanı sinoplı Diogen, Sekst Empirik h.t.b. ayttı.
Orta ásir tusında skepticizm ideyası Batısta rawajlandı (Per Abelyar, Otrekurlı Nikolay). Sonday aq SHıǵısta da bul ideyanı rawajlandırıwshılar boldı. Máselen, Al-Gazali. Onıń pikiri: «Aqırına deyin tanıp biliwdegi hálsizlik bul biliw. Hálsizlik arqalı tanıp biliwge jol salǵanlarǵa dańq».
Jańa dáwir tusında skepticizm poziciyasın Devid YUm izbe-iz alıp bardı. Onıń pikiri: tek ózińniń seziwlerińniń reallıǵına gumanlanıwǵa bolmaydı. Seziw organlarınıń bul tásirleri olarǵa ya sırtqı dunyanıń tásiri ya adamnıń aqılınıń ayrıqsha energiyası arqalı belgilenedi. Bul processte tájiriybe hálsiz, ol seziwlerimizdiń haqıyqıy dáregin ornata almaydı. YUm dunyanı tanıp biliwdi tek biykarlap qoymastan, subekttiń seziwlik tásirleriniń shegarasınan tısqarı reallıqtıń barlıǵın biykarladı. D. YUmnıń kóz-qarasın Immanuil Kant kritikalıq poziciyada qayta isledi. Kantttıń transcendentallıq idealizmi birinshiden, biziń sanamızdan biyǵárez «ózlik zattıń» barlıǵına gumanlanbadı, ekinshiden «ózlik zattıń» tanıp biliniwin biykarladı. Zatlardıń mánisi uslatpaydı, adam biliwdiń subekti sıpatında qubılıslar menen processlerdiń ústinde jatırǵan «biz ushın zattı» (vesh dlya nas) biledi, biraq ol «ózlik zat» tuwralı hesh nárse bermeydi. Sóytip adam ushın dunya «ózlik zattıń» adam tanıp bilmeytuǵın jumbaǵı bolıp qala beredi. Usıdan agnosticizm atamasına iye kóz-qarastı kóremiz. Bul ushın Kanttı materialistler hám idealistler hám kritikalaydı.
Agnosticizm ideyası XIX-XX ásir filosofiyasında óz rawajlanıwın taptı. Nemec fiziologı G. Gelmgolctiń (1821-1894) «ieroglifler teoriyası» yamasa «simvollar teoriyası». Bul boyınsha subekttiń seziwleri real predmettiń obrazı emes, al simvol, shártli tańba, ieroglif.
Álbette biziń dáwirimizde qorshaǵan dunyanı tanıp biliwde hár túrli jasalma tillerdiń áhmiyetin biykarlawǵa bolmaydı. Biraq obraz benen belgi bir emes. Máselen, belgi ushın sáwleleniwdegi obekt penen tolıq uqsaslıq bolıwı talap etilmeydi.
XIX-XX ásir aralıǵında agnosticizmniń taǵı bir shaqabı-konvencionalizm payda boldı. Bul boyınsha ilimiy teoriyalar hám túsinikler sırtqı dunyanıń, onıń tárepleriniń, qásiyetleriniń real minezlemesin emes, al alımlardıń óz-ara kelisimi.
Konvencionalizmniń úlken wákili-francuz matematigi hám filosofı Anri Puankare zatlardıń arasındaǵı qatnaslardı olardıń tiykarınan ajıratpay qaraydı hám usı qatnaslardı ǵana tanıp biliw mumkin deydi. Házir konvencionalistlik ustanovkalar menen K. Popper, I. Lakatos, P. Feyerabend, G. Bashlyar h.t.b. shuǵıllanadı.
Agnosticizmdi tek materialistler emes, idealistler hám kritikalaydı. Máselen, Gegel waqtında Kant teoriyası orta ásirlik sxolastıń suwǵa júziwdi úyrengisi keletuǵının, biraq suwǵa túsiwge qorqatuǵınının, suwdıń jaǵasında otırıp, suwǵa júziwdi úyrene almaytuǵınlıǵın túsinbeytuǵınlıǵın yadqa túsiredi degen edi. Házirgi gnoseologiyada ilimiy-texnikalıq revolyuciya ásirinde subekt penen obekttiń arasında posrednik (dáldálshi)-pribor, izertlewshilik ustanovka bar. Bul specifikalıq gnoseologiyalıq situaciyanı boldıradı. Biraq bul agnosticizmniń jeńisi degen sóz emes.
Do'stlaringiz bilan baham: |
