Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Sebep hám nátiyje
Sebeplik baylanıslar obeketivlik dúnyanıń ulıwmalıq baylanıslarınıń ishine kiredi. Sebeplik nızamı materiallıq bolmıstıń ǵalabalıq, universallıq nızamı bolıp tabıladı.
Sebeplik qatnasıq yaki baylanıstıń eki belgileytuǵın hám belgilemeytuǵın tárepi boladı. Belgileytuǵın tárepi sebep, belgilemeytuǵın tárepi nátiyje. Usı sebepli qatnasıqlardıń bunday túrin sebepli - nátiyjeli qatnasıq dep ataydı.
Egerde, belgili bir qubılıs yamasa zat, process, baylanıs, jaǵday, h.t.b. óz-ara qatnasıǵında basqa bir qubılıstıń payda bolıwın, onıń tábiyatın, ózgeriliwin, joyılıwın aldınan belgilese, sol waqıtta bul qubılıstı sebep dep belgileymiz. Máselen, temperaturanıń kóteriliwi, muzdıń eriwine sebep bolsa, sananıń payda bolıwına sebep bolǵan nárse - sociallıq materiyanıń rawajlanıwı boladı. Qattı dawıl terektiń sınıwınıń ya bastırmanıń qoparılıwına sebebi boladı.
Sebepli baylanıslar ishki hám sırtqı, ulıwma hám ózgeshe, tiykarǵı hám sırtqı, zárúrli hám tosınnan payda bolǵan h. t. b sebepler.
Egerde belgili bir qubılıs ya zat, jaǵday, process h. t. b óziniń payda bolıwında, ózgeriliwinde, joyılıwında basqa bir qubılıstan aldınnan belgilense, onı bizler nátiyje dep ataymız. Máselen, jawın bulttıń nátiyjesi, lampochkanıń janıwı vıklyuchateldiń ashılıwınıń nátiyjesi.
Sebep hám nátiyje ajıralmas birlikte. Málim bir sebeptiń kóplegen nátiyjesi, belgili bir nátiyjeniń bir neshe hár túrli sebebi bolıwı múmkin.
Sebep hám nátiyje ornı menen almasıwı múmkin, basqasha aytqanda sebep nátiyjege aynalıwı múmkin, al nátiyje, sebep retinde kelip shıǵıwı múmkin. Aytayıq, qattı samal bulttıń keliwiniń sebebi, bult onıń nátiyjesi. Óz gezeginde bult jawınnıń sebebi. Al, jawın onıń nátiyjesi, jawın egiske zıyan keltiriwdiń sebebi. Egiske zıyan kelgenligi atızdaǵı zúrááttiń tómenlegenliginiń sebebi h.t.b. Álbette, belgili bir qatnasıqtı, yamasa qubılıstıń arasındaǵı baylanıstı dúnyanıń ulıwma ǵalabalıq baylanıslarınan ajıratıp qaraǵanda sebepli-nátiyjeli baylanıs retinde belgileri boladı. Demek, dúnyanı barlıq ǵalaba baylanıslardı tek sebeplik baylanıslarǵa keltirip túsindiriwge bolmaydı.
Sebepli-nátiyjeli baylanıs waqıt jaǵınan alǵanda izbe-iz baylanıs bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár bir qatnasıqta yamasa baylanısta waqıttan burın bolǵan qubılıstı sebep dewge bolmaydı. Máselen, báhár jazdan burın, gúz qıstan burın boladı. Biraq, báhár jazdıń, gúz qıstıń sebebi emes.
Sebep hám sıltaw bir emes. Málim bir qubılıs ózinshe sebep bolmay, biraq sebeptiń háreketi ushın túrtki bolsa, ol jaǵdayda bul qubılıstı sıltaw deymiz. Máselen, birinshi jer júzilik urıstıń payda bolıwına sıltaw bolǵan nárse: Saraevoda avstro-venger taxtınıń miyrasxorınıń óltiriliwi.
Sebep hám nátiyje olardı qorshaǵan ortalıq penen ishki baylanısta bolıp tabıladı. Eger bul ortalıq sebeptiń háreketleniwiniń hám nátiyjeniń júzege shıǵıwınıń zárúrli shárti bolsa, onı bizler jaǵday deymiz. Bul mániste jaǵday dep belgili bir sebepli-nátiyjeli baylanıs orın tutqan ortalıqtı aytadı. Jaǵday túsinigi sebepli baylanıstıń onı qorshaǵan qubılıslar menen ishki qatnasıǵın, zárúrli óz-ara ǵárezliligin súwretleydi. Belgili bir sebep birdey bolǵan jaǵdaylarda uqsas nátiyjelerdi tuwdıradı. Sebepli baylanıslardıń bul táreplerine adamzattıń barlıq praktikalıq maqseti, jumısı (isi) tiykarlanǵan. Sebepli baylanıslardıń usı tárepi arqalı tábiyattıń hám jámiyettiń qubılıslarınıń keleshekte payda bolıwın aldın ala kóriwge boladı hám adamzattıń mápine ılayıqlı ózgeriliwi múmkin.
Sebepli -baylanıslardı moyınlaw-deterministlik kóz-qaras, táliymat, zatlardıń tábiyatı tuwralı teleologiyaǵa qarama-qarsı túsinik beredi. Ilimiy oylaw zatlardıń tábiyatın túsindiriw jolında ne sebepten degen soraw qoysa, teleologiyalıq kóz-qaras ne ushın degen soraw qoyadı. Teleologiya kóz-qaras boyınsha zatlardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı qúdiretli kúshtiń niyeti menen qoyılǵan maqset penen aldınan belgilenedi. Buǵan biologiyada CH. Darvin qarsı soqqı berdi.