Tema: Luģat jumisiniñ metod hàm usillari

Tema:Luģat jumisiniñ metod hàm usillari

REJE:

1. KIRISIW


2. TIYKARGI BOLIM

2. 1. Mektepge shekem jas daǵı balalar menen sózlik jumısın alıp

barıwdıń teoriyalıq tiykarları

2. 2. Oyın - sózlik jumısınıń eń nátiyjeli quralı

2. 3. Bilimlendiriwge tiyisli (didaktik) oyınlarda sózlik jumısı

2. 4. Balalardı aytılıwǵa úyretiw

2. 5. Sózlik baylıǵın asırıw

3. JUWMAQLAW

PAYDALANILĢAN ADEBIYATLAR

KIRISIW


Mektepge shekem tálim shólkemindegi sózlik jumıslarınıń mánisi - bul til leksikasi salasında balalardıń olarǵa tanıw yamasa notanish bolǵan, biraq olar ushın qıyın esaplanǵan sózlerdiń ózlestiriwlerine, sóylew mádeniyatın asırıwǵa qaratılǵan tálim-tárbiya jumısların bir sistemaǵa keltiriwden ibarat esaplanadi. Balalardı olar óz ámeliyatında qıyınshılıq menen ózlestiretuǵın, kútpegende yamasa ulıwma teńibeytuǵın, buzılǵan formada aytılıw etetuǵın sózler menen qurallandırıw talay pedagogikalıq umtılıw-háreketlerdi talap etedi. Psixologiya, ling-vistika, fiziologiyaga tiyisli maǵlıwmatlar túrli jas basqıshlarındaǵı balalar ushın áne sonday sózler sheńberin anıqlawǵa járdem beredi. Balalar sózligin bayıtıw bir waqtıniń ózinde olardı átirap daǵı bolmıs álem menen tanıstırıw menen birgelikte alıp barıladı. Tárbiyashi balaǵa bir sózdi xabar beriw jáne onıń mánisin ashıp beriw menen bir waqıtta onı atı aytilayotgan zat yamasa hádiysege salıstırǵanda tuwrı munasábette bolıwdı uyretedi.

Sózlik jumısların ótkeriwde tárbiyashi balanıń ulıwma sóylew mádeniyatına tásir etedi, oǵan ulıwma túrde qabıl etilgen kórkem ádebiyatqa baylanıslı sózler hám ańlatpalardı xabar beredi, olardı tuwrı dawıs hám grammatik formada ańlatpa etedi, bunda ol balalarda ushraytuǵın dialekt leksikasini jónge salıw etedi (ta'qiqlaydi), olardı kórkem ádebiyatqa baylanıslı normalar menen almastıradı.

«Sózlikti iyelew» termini - bul tekǵana sózdi ózlestiriw, onı túsiniw, bálki onı álbette qóllaw, sóylewiy iskerlikte paydalanıw bolıp esaplanadı. Insannıń joqarı sóylew mádeniyatı, sózliginiń baylıǵı haqqında ol «eshitilgan», insannıń janlı sóylewin bezab turǵan táǵdirdagina sóz júrgiziw múmkin. Sózlik jumısındaǵı tiykarǵı tárep - bul tek balalarǵa jańa sózdi tanıstırıw emes, bálki olardı aktiv sóylewqa kirgiziw bolıp tabıladı.

Mektepge shekem tálim shólkemindegi sózlik jumısı - bul balalardıń aktiv sózligin notanish yamasa olar ushın qıyın bolǵan sózler menen joba tiykarında boyitib barıwdan ibarat esaplanadi. Ózbek tili sózligi to'xtovsiz tariyxıy rawajlanıw processinde boladı. Odaǵı ózgerisler bárinen burın insannıń islep shıǵarıw iskerligi, jámiettiiń rawajlanıwı menen baylanıslı. YAngi zatlar hám hádiyselerdiń payda bolıwı menen olardı nomlovchi jańa túsinikler hám sózler de payda boladı. Bunnan tısqarı ilgerinen ámeldegi bolǵan ayırım sózler jańalanadı, olardıń mánisi ózgeredi, kóp sózler mámileden shıǵıp ketedi. Balalar menen sózlik jumısların ótkeriwde sózdiń rawajlanıwshı kóriniske egaligini esapqa alıw zárúr.

Ózbek tiliniń sózlik quramın ulıwma qollanıw daǵı leksika quraydı. Bul ózbek tilinde sóylewip atırǵan adamlarǵa qosımsha izoxlarsiz túsinikli bolǵan hám mámile ushın zárúr bolǵan sózler toparı bolıp tabıladı. Ol uzaq waqıt dawamında jaratılǵan. Bul leksikaga sóylewdiń túrli bólimleri kiredi. Mektepge shekem tálim shólkeminde sózlik jumısınıń mazmunın tiykarınan ulıwma qollanıw daǵı leksika shólkemlestiriwi sebepli tárbiyashi balalar sóylewin tekǵana atlar menen, bálki peyiller, sanaq sózler, old járdemshiler, sapalar hám basqa sóylew bólimleri menen de bayıtıwı zárúr.

Balalar sózligin folklor elementleri (qózim, tayım, ana qızım ) bilan da bayıtıw dárkar, sebebi málim qallarda (qayta gúrriń qılıw shınıǵıwları, ertek toqıw, saqnalastırıw, oyınlar hám boshq.) olar balalar sóylewine kirgiziw ushın kózaba usınıs etiledi,.2. 1. Mektepge shekem jas daǵı balalar menen sózlik jumısın alıp

Barıwdıń teoriyalıq tiykarları

Aylana menen tanıstırıwdıń áhmiyeti, balalar

Tárepinen sózlikti ózlestiriw qásiyetleri. Aylana menen tanıstırıw hám sózlik ústinde islew mektepge shekem tálim

Shólkemi tárbiyashileriniń aldına qoyılǵan eń zárúrli

Wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Mektepge shekem tárbiya jası balalardıń

Haqıyqatlıqtı aktiv aqıl etetuǵın hám aylana daǵı turmısqa

Aralasıp ketetuǵın bir davrdirki, bul dáwirde olardıń sóz baylıqları júdá tez ósip baradı. Tárbiyashi balalardı aylana menen (zatlar, janlı tábiyaat hádiyseleri, socialliq ómir hádiyseleri) tanıstırar, olardıń biliw iskerligin jolǵa qoyar hám basqarar eken, hár bir balaǵa onıń toplaǵan tájiriybesin tártipke salıwda járdemlesedi, oǵan jańa bilimler beredi, ol jaǵdayda qızıǵıwshılıq hám gúzetiwshenlik qobiliyatlarini tárbiyalaydı, ózin qurshap turǵan álemdi biliwge bolǵan qızıǵıwshılıǵın o’stiradi. Bala sóylewiniń rawajlanıwı onıń átirapındaǵı adamlar sóylewine, aylana daǵı zat -buyımlardı, socialliq ómir hádiyselerin baqlawına baylanıslı boladı. Joqarıdaǵı pikirlerden bilgenimizdey (dáslepki jas daǵı balalar sóylewiniń rawajlanıw qásiyetleri temasında aytılǵan pikirler), jańa tuwǵan bópeler yıǵlaw arqalı sırtqı hám ishki ortalıqtan keletuǵın signallarǵa (ashlıq, tashnalik, suwıq, qandayda bir orınnıń awırıwı yamasa ıssılaw hám taǵı basqalarǵa ) juwap beredi. Bala 2-3 aylıq bolǵanda úlken adamlardıń gáplerine, aylana daǵı g’ala-g’ovurlarga dıqqat menen qulaq saladı, reńli zatlarǵa qaraydı hám olarǵa salıstırǵanda dawıs shıǵara baslaydı.

Bir jastan bir yarım jasqa deyingi bala sóylewiniń xarakterli belgisi sonda, bala aytatuǵın sózler muǵdarı júdá

Kem boladı, yaǵnıy onıń aktiv sózligi júdá tez ósip baradı. Bul

Jasda bala sózliginiń boyib barıwı aylana daǵı kisiler

Sóylewin túsiniw qábiletiniń ósiwine baylanıslı boladı. Bala

Ózine aytılǵan sózlerdi jaqsılaw túsinetuǵın boladı. Onıń

Tómen sózligi ósip baradı, ózi jaqsı sóylemeydi, biraq

Basqalardıń sózin kóbirek esitip, esitken sóz hám gáplerdi ózine sińirip baradı hám sonıń zamirida keyinirek óz sóylewin júzege keltiredi hám boyitib baradı. Mine sol ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan pedagog -tárbiyashi balalar aqıl etetuǵın sóylew, sóz hám gáplerdiń múmkin shekem bay, rangbarang hám tuwrı bolıwına háreket etiwi kerek, bul olarda awızsha -logikalıq pikirlew qábiletiniń payda bolıwına tásir etiwi kerek. Balada awızsha -logikalıq pikirdiń payda bolıwı bolsa olardıń elementar túsiniklerdi (biyiklik, jaqsı, jaman va taǵı basqalar ) ózlestirip alıwlarına járdem beredi.

Bala bir jasqa tolǵanda aktiv sózligi tez ósedi. Bala

Aytatuǵın sózlerdiń muǵdarı bır jola artıp ketedi. Balanıń

Úlkenler sóylewine eliklewi jańa sózlerdi bilip alıwında úlken

Áhmiyetke iye boladı. Endi ol úlkenlerdiń sózlerine sanalı túrde, onıń mánisine túsinip eliklew ete baslaydı. Eki jasqa kirgende onıń sóylewi mánisli bóle baslaydı. Zatlardı óz atı menen atay baslaydı. Mısalı, vov-vov-kushık, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq- saat va taǵı basqalar. Endi bala «Bul ne?,

Atı ne? » degen sorawlar bere baslaydı. Bul sorawlar onıń

Oǵada qıyqımlıǵı, miyasida zat menen onıń atı (yaǵnıy sóz)

Ortasında jańa baylanısıwlar payda bolǵanlıǵınan dárek bolıp tabıladı.

Dáslepki waqıtta bala zatlardı bildiriwshi sózlerdi

Kóbirek isletse, keyinirek jumıs-hárekettiń atınıń bildiriwshi

Sózlerdi de isleta baslaydı. Eki jasqa tolǵan balanıń sóz baylıǵı 250-300 danege jetedi. Úsh jasqa qádem qoyıwı menen onıń sózliginde keńislikdegi munasábetlerdi bildiruvchi orqada, joqarıda, tómende, yonda kabi birpara sózler payda bóle baslaydı. Úsh jastıń aqırına barǵanda bala aylanaındaǵı adamlardıń sóylewin barǵan sayın jetilisken túsinetuǵın boladı, olardıń aytıp bergen gúrrińlerin, kishi qosıqlardı, qosıq hám erteklerdi dıqqat menen tıńlaydı, jańa sózlerdi ózlestirip baradı. Úlkenlerge: Bunıń atı ne? Ne ushın? Nege

Sonday? Qay jerde? Qay jerge ketti? Qay jerden kelgen? Neden

Jasalǵan? Sıyaqlı sorawlardı beredi. Usılar tiykarında úsh jasqa

Tolǵan balanıń sózlik baylıǵı 1000 den 1200 danege shekem, altı jasar balanıń sóz muǵdarı 3-3, 5 mıńǵa shekem jetedi. Sonday eken,

Bog’cha jasındaǵı dáwirde onıń sóz baylıǵı júdá tez artadı.

Bog’cha jasında balanıń sóylewi muǵdar tárepidangina jańa

Sózler esabına boyib qalmay, bálki sapa tárepinen de talay

Rawajlanıwlasadı. Mısalı, yasli jasındaǵı balalar júdá kem sóz

Baylıǵına iye bolıp, ayırım dawıslardı (r-l, sh-s, j-z sıyaqlı ) jaqsıfarqlay almaydılar. Bog’cha jasındaǵı balalar bolsa bunday

Dawıslardıń kóbisin anıq va ravshan aytılıw eta aladılar,

Sózlerdi gápler quramında tuwrı qollap, tuwrı gápler dúze

Aladılar. Biraq bog’cha jasındaǵı balalardıń hámmesinde de

Sóz baylıqları muǵdar tárepinen birdey bolmaydı. Sóz

Kompleksiniń birdey muǵdarda bolıwı bala tárbiyalanıp atırǵan shańaraq sharayatına, shańaraq aǵzalarınıń materiallıq dárejesine, sırtqı ortalıq tásirine baylanıslı.

Birpara shańaraqlarda bala sóylewiniń ósiwi menen arnawlı

Shuǵıllanadılar, yaǵnıy olarǵa jańa-jańa buyımlardı

Kórsetediler, olardıń atların aytadılar, ol menen túrli ishharakatlarni atqarıp kórsetediler, balanıń sansız

Sorawlarına erinbey juwap berediler, ózleri menen kóshege

Aylanǵanı alıp shıǵadılar, aylana, ortalıq menen

Tanıstıradılar. Kitap daǵı illustratsiyalar maydanınan

Sáwbetlashadilar, kishi-kishi qosıqlar, gúrriń hám ertekler

Oqıp berediler hám taǵı basqa. Bunday sharayatta

Tárbiyalanıp atırǵan balalar sózligi talap etilgen sóz miqdoriga

Iye boladı. Olar kelesi iskerlikke (mektep hám odan keyingi

Iskerlikke) tayın bolıwadı, yaǵnıy jetkilikli sóz muǵdarına,

Sóylewdiń sapa tárepten jetilisken dárejesine iye

Bolıwadı. Birpara shańaraqlarda bolsa bala sóylewiniń ósiwine itibar

Berilmaydi. Áne sonıń nátiyjesinde bog’cha jasındaǵı balalar

Sóz baylıǵı ortasında sezilerli parq kózge ayqın taslanadı. Mektepge shekem jas daǵı balalarǵa, ásirese bul úlken jas daǵı balalarǵa xalıq-sóylesiw frazeologiyasidan olardıń múmkinshiligi jetetuǵın, mazmunan ápiwayı bolǵan ayırım sózlerdi, sonday-aq ózbek folklorining turaqlı oborotları, naqıllar hám maqallardı qabıllaw, túsiniw, eslep qalıw hám kezi kelip paydalanıwdı úyretiw zárúr. Biraq bul jumıstı ámelge asırıwda esten shıǵarmaw kerekki, balalar sózdiń básekishi mazmunına, onıń quramına baylanıslı bolmaǵan pútkil sóz birikpesiniń ulıwma mazmunın ózlestiriwleri qıyın keshedi (mısalı, awızı qulaǵında, jetinshi aspanda hám boshq.). Shuning ushın tárbiyashi óz sóylewine mánisi balalarǵa arnawlı bir jaǵdaylarda túsinikli bolatuǵın, yamasa tiyisli túsindiriw nátiyjesinde túsiniletuǵın ańlatpalardı kirgiziwi kerek. Bunday ańlatpalar qatarına tómendegilerdi kirgiziw múmkin: «o’zim, jaysha», «eng shimarib», «azamat paxlavon» hám x. K.
Hár bir sózde tómendegilerdi ajıratıw múmkin: onıń mazmunı yamasa oǵan jasırınǵan mánisi; sózdiń dawıs quramı, onıń morfologiyalıq strukturası. Balalar menen sózlik jumısların ámelge asırıwda sózdiń bul ush ózgeshelikin esapqa alıw zárúr. Ámeliyatda kóbinese balalardıń sóz mánisin bilmewleri yamasa onıń mánisin buzib aytıwların ushıratıw múmkin (mısalı, láńger – bir qo’ng’izcha. Bul suwǵa taslanatuǵın zat ). Shuningdek, mazmunına kóre balalarǵa jaqsı tanıs bolǵan sózdiń dawıs quramın buzıw qallarına dus keliw múmkin (tramvay, kitapxana, kotlet, kompot hám x. K.). Bul buzılıwlardı taqat menen ońlaw, sonıń menen birge jańa sózlerdiń balalar aytılıwında tuwrı shıńǵırlashini baqlaw kerek. Morfologiyalıq sistemaǵa tiyisli quramalı jaǵdaylardı bilgeni halda tárbiyashi balalardıń dıqqat qoyıwın kózaba ayırım sózlerning grammatik tárepine, olardıń sóz menen birigiwine qaratıwı múmkin. Mısalı : Paltoning jaǵası qundızlı eken. Paltoning ilgichi da bar eken hám x. K.

Bólek jaǵdaylarda tárbiyashi arnawlı usıllar menen geyde átirapdaǵılar sóylewinde buzib aytılatuǵın sózlerde tuwrı pát qoyılıwın bekkemlewi kerek (mısalı, pát – súwret).

Balalarǵa ayırım atlardı tanıstırıwda tárbiyashi olardıń túrin atap ótiwi, otni sapalar menen birgelikte qóllawı, bunda sapanıń juwmaǵına itibardı qaratıwı zárúr: palto-kishi, kóylek-shıraylı, qızıl, aq, tıshqan – kúlreń hám x. K.

Leksikaning tiykarǵı kólemin ǵárezsiz mániske iye bolǵan sózler (atlar, sapalar, usıllar, peyiller) sózler quraydı. Bular eń tolıq xuquqli sózler bolıp, olar atlar retinde xızmet etedi. Túsinikti ańlatadı hám gapning hasası bolıp xızmet etedi (yaǵnıy, iye, kesim, anıqlawshı, tolıqlawısh, qal wazıypasında shıǵadı ). Sońıında, balalar sóylewin bayıtıw bárinen burın ǵárezsiz mániske iye bolǵan sózler salasında alıp barılıwı kerek. Sanaq sózlerdi ózlestiriw balalarǵa talay qıyın keshedi. Balalar sóylewin sanaq sózler menen bayıtıw tiykarınan, olarda matematikalıq qıyallardı qáliplestiriwge tiyisli shınıǵıwlarda júz beredi, bul sózlerdi aktivlestiriw hám bekkemlew ana tili shınıǵıwlarında sózlik jumısınıń arnawlı teması bo’lmog’i kerek.

Mektepge shekem jasda bala sonday sózlikke ıyelewi kerekki, tokı ol balaǵa qatarlasları hám úlkenler menen ushırasıw, mektepte tabıslı tálim alıw, ádebiyattı, televiziyalıq hám radio esittiriwlerin túsiniw imkaniyatın bersin.


2. 2. Oyın – sózlik jumısınıń eń nátiyjeli quralı

Mektepge shekem tárbiya pedagogikasında islep shıǵılǵan

Teoriya tiykarında balalar oyınına basshılıq qılıw balalar xulqini

Tárbiyalawda zárúrli orındı iyeleydi. Áne sol oyınlardıń

Kóbisinen balalar sóylewin rawajlandırıwda da paydalanıw

Múmkin: atap aytqanda, óz-ara kelisip alıw ; rol hám minnetlemelerin

Bólistiriw; ózi nimani bilse, jorasın da soǵan úyretiw hám

Taǵı basqa. Tárbiyashi balalar oyınına basshılıq eter eken, olardıń bir-birleri menen shın júrekten sesler uyǵınlıǵında, álpayım sóylewiwge uyretedi. Sol sebepli de tárbiyashi balalar sózligin hám bilimin oyın processinde keńeytiw jolların aldınan puqta oylap qoyıwı kerek: oyındı buyımlar menen, milliy kiyimlerdagi bolalarni suwretleytuǵın quwırshaqlar menen shólkemlestiriw, oyınga va balalar sóylewine basshılıq qılıw (tárbiyashiniń balalarǵa oqıp yamasa gúrriń etip beriwi, oyın tuwrısında sorawlar hám jámáát bolıp sóylep beriw hám taǵı basqa ). Balalardıń rolli oyınlarına, olar sóylewine basshılıq qılıwda qanday usıllardan paydalanılsa, basqa oyınlarda da sol usıllarda paydalanıladı.

Balalar sózligin bayıtıw, olardıń dóretiwshilik xızmetlerinde

Suwretleytuǵın kórkem óner menen tanısıw suwretleytuǵın iskerlik shınıǵıwları

Processinde de ámelge asıriladı. Mısalı, suwretleytuǵın iskerlik

Shınıǵıwlarında balalar reńlerdiń ataın, olardıń ayırmashılıqların, materiallardıń atların (jelim, ılay, plastilin, boyaw va taǵı basqa ), suwretleytuǵın iskerlik menen baylanıslı bolǵan (boyaw, batırıw, qırqıw, soǵıw, súwret salıw ), materiallardıń sapasına tiyisli (aq reńli qaǵaz, rangli qálemlar kabi) arnawlı sózlerdi ózlestirip aladılar. Teleko’rsatuvlarni, kinofilmlarni tamasha qılıw balalardıń dúnyaǵa kóz qarasın keńeytiredi, olar ushın notanish, jańa bolǵan sózlerdiń tushunarla bolıwına járdem beredi.

Ásirese, dramalashgan oyınlar, quwırshaq hám stol teatrlari,

Sáskeliklerde, túrli bayramlarda, balalar konsertlarida qatnasıw

Etisleri olardıń sózliklerin aktivlestiriwge járdem beredi.

Ana tili shınıǵıwlarında sóylew ústinde islew tárbiyashiniń

Tiykarǵı waziypası bolıp, bul wazıypalardı maqsetli ámelge asırıwda ol bir qansha usıl hám stilistikalardan paydalanadı. Sonıń menen birge,

Tárbiyashi balalar menen ápiwayı matematikalıq qıyallardı quram

Taptırıw, dene tárbiyası, muzıka hám basqa shınıǵıwlardı

Quraydı. Bul shınıǵıwlarda balalar sanawǵa úyrenediler,

Waqıt jáne onıń bólimlerin, geometriyalıq sırtqı kórinislerdi, zatlardıń

Ólshemin, ápiwayı matematikalıq qıyallardı bilip aladılar, ılay hám

Plastilindan hár túrlı buyımlar soǵıw, súwret sızıw (suwretleytuǵın

Iskerlik shınıǵıwı ), ashulalar, oyınlar (muzıka ), gimnastika

Shınıǵıwları, uluwma rawajlantiriwshii shınıǵıwlardı orınlawǵa (dene tárbiyası ) úyrenediler. Tiykarǵı programma wazıypaları menen bir qatarda, sózlikti bayıtıw hám aktivlestiriw wazıypası da kiritiledi. Mısalı, ápiwayı matematikalıq qıyalların ósiriw shınıǵıwlarında balalar geometriyalıq sırtqı kórinislerdiń atların : úshmúyeshlik, kvadrat, tuwrı tórtmuyush, súyri-sopaq, sheńber va basqalardı ; waqıt túsiniklerin:azan, kúndiz, keshte, keshesi, sahar, keshki waqit o’lshemlerinin atların :katta, kishi, uzın, qısqa, bálent, past ham taǵı basqa ; keńislikdegi túsiniklerdi:pastda, bálentte, yonda, orqada, aldında va san túsiniklerin bilip aladılar. Fizikalıq

Tárbiya shınıǵıwlarında bolsa háreket atların, mısalı, juriw