|
Tiykar hám qubılıs
Jámiyetlik praktika hám ilimlerdiń rawajlanıwı sonı kórsetedi, obektiv dúnyanıń predmetleri hám qubılısları biziń tikkeley qabıllawımızǵa qolay sırtqı táreplerdi hám tikkeley baqlaw qıyın, ishki jasırın táreplerdi hám óz ishine aladı.
Tiykar predmetler hám qubılıslardıń ishki, eń negizgi óz-ara baylanısların ańlatadı. Qubılıs - bul haqıyqatlıqtıń predmetleriniń, processleriniń sırtqı, az turaqlılıqqa iye tárepi. Qubılıs - tiykardıń kórinisi. Qubılıslar tikkeley sezim organları, sonday-aq biziń seziw organlarımızdı tolıqtıratuǵın hám kúsheytetuǵın janapay túrdegi hár túrli qurallardıń - teleskop, mikroskop, quramlı fizikalıq priborlardıń járdeminde qabıllanıwı múmkin.
Tiykar kategoriyası tábiyattıń ya jámiyettiń jeke bir qubılısınıń emes, al kóp qubılıslardıń ulıwma tiykarın ashadı. Bunıń ústine tiykar kategoriyası qubılıslardaǵı qálegen ulıwmalasqan emes, al bul qubılıslardıń tábiyatın hám rawajlanıwın belgileytuǵın ulıwmalıqtı ańlatadı. Buǵan miynet (tiykar) hám qubılıslar (tovarlar hám olardıń almasıwları) mısal bola aladı.
Tiykar kategoriyası mazmun kategoriyasına jaqın. Ayırmashılıǵı sonda, tiykar kategoriyası qubılıslardaǵı bas belgilewshi ishki tiykardı bólip kórsetedi. Tiykar - bul mazmundaǵı baslısı. Aytayıq, qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamın rawajlanıw procesiniń tiykarǵı mazmunı sıpatında minezley otırıp, onı rawajlanıw procesiniń tiykarı sıpatında qaraydı. Sebebi bul process tutas, onıń mazmunı dialektikanıń bir nızamı emes, al barlıq nızamları arqalı belgilenedi, sonlıqtan olar bir ǵana qarama-qarsılıqtıń birligi hám gúresi nızamı menen sheklenbeydi.
Tiykar kategoriyası nızam kategoriyasına hám jaqın. Belgili shegaralarda tiykar hám qubılıs tikkeley sáykes keledi. Aqırı nızam hám ishki, tiykarǵı baylanıslardı sáwlelendiredi. Eger nızamdı universumnıń háreketindegi tiykarǵısı dep túsinsek, anaw ya mınaw processtiń rawajlanıw nızamın onıń tiykarı dep túsiniw durıs boladı.
Tiykar hám qubılıs bir reallıqtı hár túrli tereńlikte sáwlelendiredi hám sonlıqtan olar tikkeley sáykeslikke iye emes.
Qubılıs penen kórinisti (uqsaslıqtı) qaraǵanımızda sońǵısı tiykarınan tiykardıń onıń kórinis forması menen sáykes kelmewi menen baylanıslı. Aytayıq, ásirler boyı tikkeley qabıllanıwı múmkin qubılıslar menen sheklenip, Kún Jerge baylanıslı aynalısta boladı dep túsindik. Bul astronomiyada Ptolomeydiń geocentristlik sistemasına tiykarlandı. Biraq sońınan astronomiya ilimi toplaǵan bilimler nátiyjesinde Jerdiń óz kósheri dógereginde aynalıwı dáliyllendi. Gáp sonda, bul nızamlıqtı ashıwǵa kesent bergen nárse adamnıń aldında tiykardıń kórinis momenti sıpatındaǵı háreketi. Degen menen tiykardı ashıw kórinis penen hám (uqsaslıq - vidimost, kajimost) baylanıslı.
Filosofiya tariyxında tiykar hám qubılıs kategoriyasına kóp ǵana oyshıllar dıqqat awdardı. Máselen, Aristoteldiń pikirinshe, tiykar barlıq kategoriyalardıń real negizi. Tiykar kategoriyası - bul subekt, al basqa kategoriyalar, mısalı, waqıt, jaǵday, san, sapa h.t.b. bular tiykardıń ayrıqsha táreplerin bildiretuǵın predikatlar.
Usı sebepli hám tiykarsız basqa kategoriyalardı belgilewge bolmay qaladı. Aristotelde eki túrli tiykar ataladı: birinshi hám ekinshi tiykar. Birinshi tiykar bul jeke zattıń real bolmısı, al ol zattıń belgili bir túri. yaǵnıy forması - ekinshi tiykar.
Máselen, Berdaq shayır. Tariyxıy real bolǵan adam. Al, ulıwma adam yamasa onı súwretleytuǵın adam haqqında túsinik ekinshi tiykar bolıp tabıladı. Degen menen bul tiykarlardıń óz-ara baylanısın Aristotel tolıq túsindire almadı.
Kant bul máseleni gnoseologiya aspektinde qarap, tiykar hám qubılıstı eki túrli dúnyaǵa tiyisli dep qaraydı. Kant bul oylawımız bile almaytuǵın tiykar sıpatında «ózinshe zattıń» bolmısın moyınlap, qubılıstı biziń sezimlerimizdiń qásiyetleriniń nátiyjesi dep qaraydı.
Basqasha aytqanda, qubılıs biziń sezimlerimizdiń dúnyasın bildiredi. Biraq bul subektiv qubılıslar obektiv jasaytuǵın ózinshe zattıń qásiyetlerine tuwrı keleme ya kelmeyme, hesh waqıtta bile almaymız. Demek, Kant óz táliymatında tiykar menen qubılıstıń qatnaslıǵın gnoseologiyalıq tárepten qaraydı hám bul máseleniń sheshiliwin ashıq qaldıradı.
Gegel Kanttıń tiykardı hám qubılıstı bir birinen ajıratıp qaraǵan táliymatına qarsı shıǵadı hám olardı dialektikalıq birlikte qaraydı. Gegeldiń pikirinshe, haqıyqıy tiykar - absolyutlik ideya. Tiykar hám qubılıs kategoriyalarınıń óz-ara baylanısı absolyutlik sananıń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshın hám tárepin súwretleydi.
Tiykar hám qubılıs óz-ara ulıwma táreplerge hám iye: 1) hár qanday tiykar qubılısta boladı, qubılıs bolsa tiykardıń ol ya bul haldaǵı kórinisi. 2) tiykar hám qubılıs obektiv xarakterge iye bolıp, olar insan sanasına baylanıslı bolmaǵan halda hám bar. 3) tiykar hám qubılıs hám mudamı ózgeriste hám rawajlanıwda boladı. Biraq tiykar hám qubılıs qarama-qarsılıq xarkterge hám iye.
Tiykar hám qubılıstıń dialektikası sonday qubılıslardıń háreketsheń, ózgerisshilligi tiykardıń hám ózgermeytuǵınlıǵın, qatıp qalǵanlıǵın ańlatpaydı.
Tiykardıń ózgerisi ya joq bolıp ketiwi qubılıslarda ózgeris ya olardıń joq bolıwın belgileydi. Máselen, postsocialistlik jaǵday.
Qubılıs penen tiykardıń dialektikası sonda, tiykar tek jeke kóp túrli qubılıslardı tek shama menen jaqın dárejede qamtıydı, al sońǵıları, demek, tiykarǵa tolıq kirmeydi. Bul nárse sonı ańlatadı, tiykar qubılıslardan jarlıraq, sebebi ol óz ishine onıń tárepleriniń kóp túrliligin qamtımaydı. Sonda da tiykar - olardıń ulıwma tiykarı. Mısal: tovar, onıń kóp túrliligi hám qunı.
Tiykar hám qubılıstıń ara-qatnası, olardıń dialektikalıq óz-ara tásiri konkret sharayıtlardan ǵárezli.
Dialektikanıń tiykar hám qubılıs kategoriyaları konkret pánlerdiń bul oblastta erisken jetiskenliklerin ulıwmalastırıw tiykarında mudamı bayıp, rawajlanıp baradı. Olar insan praktikası hám bárshe pánler jetiskenliklerinen kelip shıqqan. Usı aspektten tiykar hám qubılıs kategoriyaları insan bilimleri hámme oblastlarına tiyisli bolıp, dúnyanı biliwdiń metodologiyalıq wazıypası esaplanadı.
Tiykar hám qubılıs baylanısları ilim hám praktikada bekkem orın tutadı. Bunda qubılıstı tiykardan ajırata biliw zárúr. Tiykardı qubılıstan ajıratıp bilmeslik ilim hám praktikada qátelerge alıp keledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
