Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Biykarlawdı biykarlaw nızamı
Rawajlanıw processi biykarlawdı biykarlaw jolı menen hám ámelge asadı. Bul boyınsha biykarlaw túsinigin anıqlap alıw zárúr.
Bolmıstıń hámme oblastlarında mudamı góne ómiri tamam bolıp atırǵan nárse hám hádiyselerdiń hám jańa nárse, hádiyselerdiń payda bolıw processi bolıp turadı. Bundaǵı eskiniń jańa menen almasıwı biykarlaw dep ataladı. «Biykarlaw» atamasın filosofiyaǵa Gegel kirgizgen. Biykarlaw dialektikada kúndelikli sanada islenetuǵın túsinikten parıq qıladı.
Biykarlawdı dialektikalıq túsiniw jańanıń eski menen qarapayım almasıwı bolmastan, bálki jańa eskiniń jaǵdayında payda bolıp, ondaǵı dúziw tamanlardan paydalanıp, qarar tabıwdı tán alıw «Ishki biykarlaw» rawajlanıwdıń háreketlendiriwshi kúshi dep Gegel biykarǵa aytqan emes. Dialektikalıq biykarlaw bir waqıtta «joq» dew menen «awa» dep, yaǵnıy biykarlaw menen birge tastıyıqlawdı hám óz ishine aladı. Ol hámme nárseni pútinley biykarlawshı nigilistlik kóz qarastan aytılıp, bir payıtta bolatuǵın buzılıw menen jaralıwdı, qullası nárse hám hádiyselerdiń joǵalıwı hám payda bolıwın baylanıstırıp ilgeri rawajlanıw halatın sáwlelendiredi. Bul dialektikalıq biykarlawdıń belgili bir tárepin shólkemlestiredi.
Dialetikalıq biykarlawdıń eki tárepi bar: birinshisi, eskiniń ornına jańanıń keliwi tábiyiy-tarixiy process bolǵanlıǵı ushın rawajlanıwdıń haqıyqıy shárti esaplansa, ekinshisi, ol jańanıń eski menen baylanıslı ekenligin kórsetedi.
Biykarlawdı biykarlawdıń mánisi sonnan ibarat, álemdegi hámme nárse hám hádiyseler mudamı rawajlanıwda bolıp, bir halattan ekinshi halatqa ótip otıradı hám aqıbetinde rawajlanıwdıń úziliksiz ekenligi kelip shıǵadı. Hár bir payda bolǵan nárse ya hádiyse ózine deyin payda bolǵan sapa hám muǵdardıń biykar etiliwiniń nátiyjesi, sonıń menen birge bunıń ózi hám waqıttıń ótiwi menen biykarlanadı. Demek, hár bir nárse hám hádiyseniń ózgeriwi hám rawajlanıwı hárqashan eki hám onnan kóbirek biykar etiwler menen ámelge asadı. Bunda bir biykarlaw nárse hám hádiyselerdegi ózgeriw hám rawajlanıwdıń bir momentin esapqa alsa, «biykarlawdı biykarlaw» ataması olardıń shınjırın, bir neshe dáwirin sáwlelendiredi.
Biykarlawdı biykarlawdıń taǵı bir belgisi sonda, rawajlanıwdaǵı periodlıqtıń tamam bolıwshı halqasında yaǵnıy náwbettegi biykarlaw basqıshında onıń aldıńǵı basqıshındaǵı bazı belgiler tákiraralanadı (dán ósimlikten jáne dánlerge aynaladı).
Biykarlawdı biykarlawdıń ámelge asıwında rawajlanıw tuwrı sızıq formasında emes, al sheńber formasında boladı, onıń sońǵı tochkası baslanǵısh tochkaǵa jaqınlasadı. Biraq bul jaqınlasıw onıń aqırǵı tochka menen tutasıwı emes, al joqarı basqıshta bolǵanlıqtan rawajlanıw spiral formaǵa iye boladı. Bul spiraldıń hár bir jańa oramı aldıńǵı oramǵa qaraǵanda joqarıraq basqıshta júzege kelgen boladı. Mine bul mániste rawajlanıwdıń dialektikalıq táliymatında spiral tárizli ataması islenedi.
Dialektikalıq biykarlawǵa baylanıslı rawajlanıwdıń spiral tárizli xarakteri óziniń úsh momentine iye: birinshiden, biykarlawdı biykarlawda, dáslep nárse hám hádiyse ózgerissiz qala almaydı, bunda jańa sapa jemirilip atırǵan nárse tiykarında payda boldı. Bunı destrukciya deydi. Ekinshiden, biykar etilip atırǵan nárse menen payda bolıp atırǵan nárse arasındaǵı óz-ara baylanıstı, olardıń bir-birine bolǵan múnásibetin ashıp berdi. Bunı kumulyaciya deydi. Úshinshiden, biykar etilip atırǵan nárse aldın erisken tabıslardı, onıń rawajlanıwına tiyisli bazı belgi hám qásiyetlerdi saqlaw, olardı paydalanıw tiykarında júz beredi. Bunı konstrukciya deydi.
Bunnan biykarlawdı biykarlawdıń haqıyqıy belgisi, yaǵnıy nárse hám qásiyetlerdiń ilgerilep rawajlanıwı, jańalıqtıń jeńilmesligi logikalıq jaqtan óz-ózinen kelip shıǵadı.
Joqarıda aytılǵan úsh processtiń birligi házirgi kúnde Ózbekstannıń biyǵárezligin bekkemlew hám rawajlandırıwda óz kórinisin tappaqta. Biz ushın házir jámiyetimizde gónergen sociallıq múnásibetlerdi ilajı barınsha dialektikalıq izbe-izlik hám ziyreklik penen óz waqtında boldırıw, jańadan payda bolıp kiyatırǵan bazar ekonomikasına keń imkaniyatlar ashıp beredi.
Mámleket tárepinen ámelge asırılıp atırǵan hám xalqımız keń qollap-quwatlap atırǵan bazar múnásibetleri jámiyetimizdegi xojeyinsizlik, qala hám awıllarda miynetti shólkemlestiriwdiń eski usıllarınıń, ómirdiń hámme oblastlarında basqarıwdıń buyrıqpazlıq usıllarınıń, jámiyetke zálel keltiriwshi ekologiyalıq hám ruwxıy buzılıwlardıń saplastırılıwına alıp keledi.
Rawajlanıwdıń baǵdarı tuwralı túrli dáwirlerde túrlishe kóz-qaraslar bolǵan. Uzaq waqıtlar rawajlanıwdıń baǵdarın natuwrı túsiniw aqıbetinde filosoflar hámme nárseler dáwirlik tákirarlanıwshı ózgeristen, yaǵnıy, dóńgelek ishinde mudamı aynalıstan ibarat degen. Bazı bir alımlar rawajlanıwdı tuwrı sızıq penen barıwshı yaki tákirarlanıp barıwshı basqıshlardan ibarat dep túsingen. Máselen, francuz alımları Lamark, hám Sent-Iler tiri tábiyatta rawajlanıw úziliksiz hám sekiriwlersiz tuppa-tuwrı joldan ilgerilep baradı dese, italiyalı filosof J. Viko jámiyet óz basınan mudamı tákirarlanıp turıwshı úsh basqıshtı (balalıq, jigitlik hám qartayıw dáwiri) keshiredi degen.
Sonı da da aytıw kerek, rawajlanıw procesinde málim dárejede tákirarlanıwdı ushıratamız. Biraq olardıń hár biri aldıńǵı halattıń qarapayım ózgerissiz tákirarlanıwınan ibarat bolmay, bálki jańasha, ózgeshe joqarıraq basqıshta payda bolıwı, bunnan biykarlawdı biykarlaw qarapayım hám tuwrı jol menen payda bolmay, bálki ózine tán jol menen spiral tárizli baǵdarda boladı. Bundaǵı rawajlanıw processine muwapıq biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw momentlerinde baslanatuǵın waqtınsha izge sheginiw, tákirarlanıwlar menen bir qatarda ilgerilep baratuǵın rawajlanıwdı hám kóre biliw biykarlawdı biykarlawdıń mánisin quraydı.
Tariyxta, máselen Ózbekstan sharaytında birneshe mártebe jámiyetti izge qaytarıwshı úlken joǵaltıwlar hám qurbanlarǵa alıp kelgen qurǵaq biykarlawlar bolǵan. Haslında, real tariyxıy rawajlanıw ideallastırılǵan kórinisten jıraq bolıp, óz qatnasların joǵaltpaǵan halda, bekkemlep barıwshı basqıshlardan ibarat.
Házirgi kúnde Ózbekstanda eski hám gónerip atırǵan nárselerdi biykar etiw hám olardıń ornına jańaların qurıw, jaratıw ushın gúres dawam etpekte. Jámiyette júz berip atırǵan bazar ekonomikası tuwdırılıp atırǵan ózgerislerdi hár bir adam tuwrı túsinip alıwı tiyis. Respublikanı sapalı jaqtan ózgertiw onı joqarı rawajlanǵan mámleketler qatarına kirgiziw ushın házirgi dáwirde hárbir adamnan kóbirek kúsh-ǵayrat sarıplawdı, óz iskerligine baha beriwde qalıs, principial bolıwdı hám pidákerlikti talap etedi. Ózbekstannıń ǵárezsizligin bekkemlew ushın tek ekonomikalıq ózgerisler qurıw jeterli emes. Sonıń menen birge siyasiy, mádeniy hám ruwxıy ózgerisler hám boldırıw iskerlikli sociallıq siyasat alıp barıw, insan boyınsha ǵamxorlıq, onıń ómirlik máplerin qorǵaw hám zárúr.
Ǵárezsizlik bizden bilimdanlıqtı hám joqarı dárejede qánige bolıwdı talap qıladı. Endilikte ózgeristi ilim hám texnikanı basqarıw, miynetti shubhasız, joqarı dárejede shólkemlestiriw sıyaqlılar hár tamanlama tayarlıqsız hám tereń bilimlersiz bolıwı múmkin emes.
Ǵárezsizlik rawajlanıwǵa tosqınlıq qılıwshı administrativlik - buyrıqpazlıq mexanizmin buzıp taslaw, Ózbekstannıń sociallıq- ekonomikalıq hám ruwxıy rawajlanıwdıń isenimli mexanizmin jaratıw.
Ǵárezsizlik ulıwma insanıy minez-qulıq normaların buzıw hallarınan, beziw, sociallıq ádalat principlerin izbe-izlik penen ámelge asırıw. Bul degen sóz benen istiń, huqıq penen wazıypanıń birligin támiyinlew, hadallıq hám hújdan menen islep, joqarı ónimli miynetti shólkemlestiriw, oǵan haqı tólewde teńlestiriwshilik tendenciyalarına, kútiwshilikke keyiplerdi biykarlaw.
Solay etip, bolmıs hám biliwge say biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw dawam ete beredi. Bul processte dialektikanıń hámme principleri ámelge asa beredi.