|
Dialektikanıń negizgi kategoriyaları - jekelik, ayrıqshalıq hám ulıwmalıq
Dúnyanıń materiallıq birligi tuwralı másele onıń konkret kórinisleriniń kóp túrliligin biykarlamaydı. Materiallıq dúnya hár túrli predmetler, qubılıslar, processler sıpatında ómir súrip, óziniń individuallıq, jekelik belgilerine, qásiyetlerine iye.
Jeke predmetler menen qubılıslardıń waqıt penen keńislikte bir-birinen otnositelli bólek bolıwı hám belgili ózinshelikke, tutaslıqqa, individuallıqqa iye bolıwı dialektikanıń jekelik kategoriyasında sáwlelenedi.
Hár bir predmet, waqıya hár qashan jeke. Biraq jekelik túsinigi bir predmet haqqındaǵı ǵana bilim emes, al kóp hám birneshshe predmetlerden turatuǵın, óz strukturası, funkciyası, shıǵısı jaǵınan tutaslıqqa iyelerin de qamtıydı. Máselen, jekelik túsinigine Kún sisteması, sonday-aq Galaktika kiredi. Bir jaǵdayda biziń Galaktikaǵa kiretuǵın sistemalardan, ekinshi jaǵdayda basqa galaktikalardan bólek. Biraq predmetler menen qubılıslardıń bir-birinen bólekligi hár qashan otnositelli, sebebi olar bir-biri menen ulıwma tárep, qásiyet hám belgilerge iye. Bul ulıwma qásiyetler, belgiler obektivlikke iye, olardıń kelip shıǵıwınıń ulıwma dáregi bar, funkciyalarında ulıwmalıq bar. Ulıwmalıq olardıń adamzattıń talapların qanaatlandırıwında hám tarixiy rawajlanıw procesindegi bir roli menen de anıqlanadı.
Bul ulıwma tárepler, qásiyetler hám qatnaslar predmetlerdiń belgili toparına, klasına tiyisli bolıp, obektiv xarakterge iye boladı hám «ulıwmalıq» kategoriyasınıń mazmunın quraydı.
Jeke qubılıslardıń tiykarǵı, qaytalanbalı belgilerin sáwlelendiretuǵın ulıwmalıq anaw ya mınaw dárejede keń bolıwı múmkin. Basqa ulıwmalıqqa kirmeytuǵın júdá keń ulıwmalıq ǵalabalıq boladı. Ǵalabalıqqa materiya, sana, keńislik, waqıt mısal bola aladı. Ǵalabalıqqa dialektikanıń kategoriyaları mısal bola aladı.
Ulıwmalıq hám jekelik kategoriyaları bir-biri menen ajıralmas baylanısta. Jekeliksiz ulıwmalıq joq, ulıwmalıqsız jekelik joq. Qálegen zatta ulıwmalıq hám jekelik hám bar. Sonıń menen birge hár bir zat ayrıqshalıq hám boladı. Ayrıqshalıq kategoriyası ulıwmalıq penen ayrıqshalıqtıń dialektikasınıń óz-ara baylanısın sáwlelendirip, olardıń arasındaǵı ayrıqsha zveno boladı. Bul sonı ańlatadı, ayrıqshalıq jekelikke baylanıslı ulıwmalıqqa iye, júdá ulıwmalıqqa baylanıslı az ulıwmalıqqa iye.
Ayrıqshalıq kategoriyası jeke qubılıslardaǵı ulıwma nızamlılıqlardıń kórinisiniń hár túrli tárep hám formaların sáwlelendiredi. Bular málim qubılıstıń qásiyetleriniń specifikalıǵı menen belgilenedi. Ulıwmalıqtıń jekelikte kórinisin belgileytuǵın ulıwma nızamlıqlardı tanıp biliw praktika ushın úlken áhmiyetke iye.
Sonday-aq haqıyqatlıqtaǵı ulıwmalıq, demek obektiv-ulıwmalıq hám oylawdaǵı ulıwmalıqtıń logikalıq kategoriya sıpatında ara qatnası máselesi hám praktika ushın áhmiyetli problema. Haqıyqatlıqtaǵı ulıwmalıq onı tanıp biletuǵın subektsiz, onıń abstraktlı oylawınıń rawajlanıwınıń dárejesine ǵárezsiz ómir súredi. Oylawda ulıwmalıqtıń payda bolıwı ushın abstraktlı oylawdıń rawajlanıwınıń belgili dárejesi talap etiledi, predmetlerde bas ulıwmalıqtı ayırıp biliw talap etiledi. Logikalıq oylawdaǵı ulıwmalıq ilimiy túsiniklerde, kategoriyalarda, nızamlarda sáwlelenedi.
Ilimiy túsinikke individuallıq predmetler menen qubılıslardıń barlıq belgilerin kirgiziw múmkin emes. Biraq anaw ya mınaw túsinikke anıqlama bere otırıp, kóp individuallıq belgilerdiń ishinen baslıların hám predmettiń belgilewshi mánisin ayırıp alıw múmkin.
Jekelik penen ulıwmalıqtıń dialektikası máselesine kelsek, jekeliktiń ózinshelik bolmısı sonıń menen birge onıń ulıwmalıq penen birge ajıralmas birligin talap etedi. Sebebi, jekelik absolyut emes, al basqa qubılıs hám zatlardan otnositelli dárejede bóleklengen bul kóp jeke predmetler hám qubılıslarǵa tán ulıwma belgi, qásiyetlersiz ómir súriw múmkin emes. Jekelik ulıwmalıqtan bayıraq. Aqırı, hár bir jeke predmet ulıwma belgi hám qásiyetler menen birge óziniń individuallıq (ayrıqsha) belgilerine hám iye. Biraq ulıwmalıq jekelikten tereńirek, sebebi ol jekeliktiń bas tárepi, tiykarı boladı. Ulıwmalıq hár bir jekelikte ishki, turaqlı, tiykarǵı baylanıslardı ashadı.
Jekelikte ulıwmalıqtıń onıń bas tárepleriniń biri sıpatında bolıwı sonı kórsetedi, jekelik belgili mániste ulıwmalıq boladı. Máselen, Ernazar - adam, qara tal - terek.
Ulıwmalıq hám jekelik rawajlanıwdıń obektiv processiniń basqıshları boladı. Jańa birden payda bolmaydı, al jeke qubılıslar formasında payda boladı. Biraq ol kóbeyedi, kúsheyedi, jetiledi, sóytip jekelikten ulıwmalıqqa hám ǵalabalıqqa aynaladı.
Biliw processindegi jekelik penen ulıwmalıqtıń mánisi biliwdiń konkret-seziwlik hám abstrakt-logikalıq formalarınıń ara-qatnası tuwralı másele bolıp tabıladı.
Dúnyanı biliw jekelikten ǵalabalıqqa qaray boladı. Aytayıq, bul processti energiyanıń aynalıw hám saqlanıw nızamınıń ashılıw tariyxı menen baylanıstırsaq, jámiyetlik óndiristiń birinshi basqıshlarında adamlar ottı ısqılaw arqalı aladı. Bul jeke háreketler bolǵan sáykes pikirde – «ısqılaw - jıllınıń dáregi» degen pikirde kórinis taptı. Ilimniń, praktikanıń uzaq rawajlanıwınıń barısında adamlar qálegen mexanikalıq háreket ısqılawdıń járdeminde ıssılıqqa aynalıw múmkinshiligine iye (ayrıqsha pikir) degen juwmaqqa keldi. Bul pikirde hárekettiń jeke formasınıń (mexanikalıq) hárekettiń jeke formasınıń baylanısı hám ayırmashılıǵı tastıyıqlanadı. Soń ala ilim praktika ashqan faktlardı ulıwmalastırıw, hárekettiń hár túrli formalarınıń basqalarına aynalıwı mınaday juwmaqqa alıp keldi: hárekettiń qálegen forması hár qanday jaǵday ushın belgili sharaytlarda tuwra ya janapay túrde hárekettiń basqa formasına aynalıw múmkinshiligine iye hám májbúr (ǵalabalıq pikir).
Do'stlaringiz bilan baham: |
