Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

5-tema. Biliw teoriyası (Gnoseologiya)

1. Sananıń kelip shıǵıwı hám mánisi.

2. Sananıń dúzilisi. Sananıń formaları hám tipleri.
3. Biliw iskerligi biliwdiń baskıshları
4. Ilimiy biliw formaları

Sana kólemi boyınsha keń hám tereń kategoriya. Ol subektiv reallıqtı, adam tárepinen, onıń miyi hám psixikası arqalı sırtqı dúnyanı ideallıq dárejede sáwlelendiriw bolıp tabıladı. Usı sebepli sana adamnıń ruwxıy dúnyası, onıń sanalı túrde dunyadaǵı hám bolmısı tuwralı keshirmeleri, sırtqı dúnyaǵa qatnası boladı.

Adam esi bar, aqılı bar qubılıs sıpatında sırtqı dúnyada aktiv orientaciyaǵa iye. Sanaǵa iye bolǵanlıqtan adamnıń ruwxıy dúnyası, onıń emociyaları, keshirmeleri, qáwpi hám ármanları úmit-arzıwları, qıyalı ómir súredi. Basqasha aytqanda adam tek sanası arqalı ǵana h9m9 sap.
Adamnıń sanası, onıń janınıń ishki dúnyası tek filosofiyanıń ǵana emes, adam tuwralı kóp ǵana arnawlı ilimlerdiń (psixologiya, pedagogika, psixiatriya, joqarı nerv sistemasınıń fiziologiyası) izertlew obekti.
Ilimler sananı adamzat iskerliginiń faktorı sıpatında qarap, tábiyat penen jámiyettiń ara-qatnasın tártipke salıwshı, sociallıq qarım-qatnastıń produktı sıpatında qaraydı. Bul jaǵdayda sana biliwlik (gnoselogiyalıq), bahalılıq (aksiologiyalıq), eriklik hám kommunikativlik (sociallıq) parametrlerge iye.
Antiklik dáwirden usı búginge deyingi aralıqta sananı óz izertlewiniń obekti etpegen birde-bir filosof joq shıǵar.
Álbette adamzat sanasın analizlew ele tolıq dárejede emes desek qátelespeymiz. Ele tanıp bilinbegen, anıq emes, alımlardıń kóz-qarasınan sırtta qalǵan momentler ele kóp.
Sana-bolmıstıń sociallıq jámiyetlik bolmısınıń tariyxıy produktı. Sonıń ushın sananı túsiniwdiń gilti-adamnıń, sociumnıń tariyxında. Aqırı, sana bolmısınıń sociallıq formasına aktiv, dóretiwshilik xarakter engizedi. Sana-bizdi qorshaǵan ortanı sáwlelendiriwdin joqarǵı forması, adamnıń qorshaǵan ortada hám ózine baylanıslı orientaciyasınıń forması. Jeke adamnıń sanası jámiyetlik sananıń rawajlanıwısız múmkin emes.
Ilimde hám filosofiyada sana probleması bul psixikalıq, fiziologiyalıqtıń hám sociallıqtıń ara-qatnası tuwralı problema. Eger aqılı bar adam (h9m9 sap…) materiyanıń rawajlanıw shını bolsa, oy-oylawshı materialdıń adamnıń bas miyiniń, onıń bas yarım sharları korasınıń qásiyeti. Sananıń payda bolıwı sóylewdiń, tildiń payda bolıwı menen baylanıslı. Aqırı, til, sóylew - praktikalıq sana, adamzattıń sociallıq tájiriybesin alıp keliwshi.
Til hám biliw tıǵız baylanıslı, til oydıń materiallıq qabırshaǵı, oydıń, aqıl-oydıń reallıǵı tilde kórinedi. Oydıń mazmunı haqqında adam onıń materiallasıwında kóredi. (Máselen, awızsha, jazba pikirde).
Sana, onıń kelip shıǵıwı, mánisi hám rawajlanıwı haqqında máseleler hár túrli filosofiyalıq mekteplerde hám baǵdarlarda hár túrli sáwlelengen. Sana fenomenin analizlewde filosoflar antikalıq dáwirde-aq eki bólekke bólinedi. Olar-materialistler hám idealistler. Sana fenomenin analizlew boyınsha hár qıylı podxodlar bar. Olar materializm, idealizm, dualizm, gilozoizm, panteizm.
Materialistlik sistemalardıń kópshiligi sananı sáwleleniwdiń ayırıqsha forması dep qaraydı. Bul boyınsha sáwleleniw-hárekettegi, rawajlanıwdaǵı materiyanıń atributlarınıń biri. Al sana materialistlik poziciyalar boyınsha sırtqı dúnyanıń adamnıń miyinde sáwleleniwiniń jokarǵı forması, tiri tábiyattıń evolyuciyasınıń juwmaǵı, materiallıq birliktiń - adam miyiniń qorshaǵan ortanı ideallık obrazlar formasında sáwlelendiriw uqıbı.
Materialistler sananı materiyanıń evolyuciyası xám sáwleleniw formalarınıń qıyınlasıwı kóz-qarasınan qarasa, idealistler ushın sana - bul dóretiwshi, demiurg, demek tábiyat óziniń rawajlanıw barısında oydı payda etpeydi, kerisinshe oy tábiyattı dóretedi. Sonday-aq, tábiyat - bul oylawshı subekttiń sezimleriniń kompleksi.
Obektiv idealistlerdiń pikirinshe, ideallıq xaqıyqıy, jetilgen bolmıs. Materiallıq bolmıs bolsa, jetilmegen, illyuzorlıqqa iye. Rux, aqıl-oy, ideallıq materiyanıń aldında ya birge júredi (Platonnıń «ideyalar dúnyası», Gegeldiń «absolyutlik ideyası»). «Ideyalar dúnyası», «absolyut ideya» aktiv, materiya, tábiyat-passiv. Aristoteldin pikirinshe aktiv rux materiyaǵa zárúrli túr beredi.
Subektiv idealizm subektten biyǵárez obektiv reallıqtıń barlıǵın maqqullaydı. Adam jasap turǵan dúnya - oylawshı subekttiń sezimleriniń, kóz-qaraslarınıń, keshirmeleriniń jıyındısı ǵana (Fixte, D. Berkli, YUm). Bunday ya usıǵan uqsas poziciyada neopozitivizm, kritikalık racionalizm hám ekzistencializmniń geybir wákilleri turadı.
Subektiv idealizmniń shetten shıqqan forması-solipsizm. Ol tek adamnan hám onıń subektiv dúnyasınan kelip shıǵadı hám obektiv dúnya tek adamnıń sanasında ómir súredi.
XIX-XX ásirler aralıǵında solipsizmniń subektiv-idealistlik ideyaların Germaniyada E. Max, R. Avenarius, Rossiyada N. O. Losskiy h.t.b. rawajlandırdı.
Dualizm (máselen, R. Dekart) bolmıstıń tiykarında bir-birinen biyǵárez eki baslama- materiallık hám ideyallıq bar dep esaplaydı.
Gilozoizm pútkil materiyaǵa (tiri jansız) sezim, psixika, jan tiyisli dep qaraydı.
Panteizm «quday», «tábiyat», «jan» túsiniklerin jaqınlastıradı. Panteizm ideyaları ertedegi sufizmge jaqın (Al-Tazali). Evropa filosofiyasında panteizm ideyası jańa dáwirde Dj. Bruno hám B. Spinozada rawajlandırıldı.
Házirgi postklassikalıq filosofiyada, psixoanaliz filosofiyasında (Z. Freyd, K. YUng, E. Fromm) sana probleması qaraladı. Ásirese sanasızlıqtıń sanaǵa tásiri izertlenedi.
Neotomizm - házirgi katolicizmniń filosofiyası pútkil dúnyanı bir jaratqan allanıń dóretpesi dep qaraydı.
Ekzistencializm, máselen, J. P Sartrdıń pikirinshe sana - psixikalıqtıń bolmısınıń ólsheminiń tiykarı, jeke adamnıń óziniń ómir súriwin sanalı tanıp biliwi «óz bolmısınıń gúwası».
Házirgi ilim kóz-qarasınan sana adamnıń ruwxıy aktivliginiń joqarǵı dárejesi, reallıqtı seziwlik hám oylaw obrazlarında sáwlelenediriwdiń joqarǵı forması.
Sana, oylaw, psixika - sáwlelendiriwdiń materiallıq tiykarındaǵı zárúrli aqıbeti. Sáwleleniw óz-ara tásir etiwshi obektlerdiń óz-ara tásiriniń nátiyjesiniń kórinisi.
Tiri emes tábiyatta sáwleleniw kóp qırlılıqqa iye. Materiyanıń hár bir strukturalıq dárejesine óz-ara tásirdiń specifikalıq xarakterli túrdegi hám tipleri tiyisli. Demek, olar mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq sáwleleniw formaları.
Jer betinde biologiyalıq ómirdiń payda bolıwı menen universal óz-ara tásirdiń jańa túri - tiri organizmniń qorshaǵan ortaǵa beyimlesiwi payda boladı.
Tiri tábiyattaǵı sáwleleniw bul organizmlerdiń iskerliginde tártipke salıwshılıq rol atqarıp, onıń sırtqı ortaǵa baylanıslı aktivligine de tiyisli. Titirkeniwshilik - biologiyalıq dárejeniń sáwleleniwiniń birinshi forması.
Biologiyalıq dárejede sáwleleniw tiri organizmniń maqsetleri menen, tańlaw hám informaciya menen belgilenedi.
Informaciya - bul haqıyqatlıqtıń hár túrli qubılısların maqsetke muwapıq tártipke túsken halda sáwlelendiriw, ol sáwlelendiriwshi sistemanıń maqsetleri hám bir waqıtta bul maqsetlerge jetiwdiń zárúrligin ańlatadı. Usı sebepli biologiyalıq dárejeden baslap informaciyalıq sáwleleniw tuwralı aytıw bar.
Informaciyalıq sáwleleniwdiń tiri organizm dárejesindegisi - titirkeniwshilik. Bul ápiwayı reakciyalar sırtqı ortanıń paydalı hám zıyanlı faktorlarına baylanıslı juwap beriw uqıbı. Titirkeniw pútkil tirishilikke, ósimliklerge hám haywanlarǵa hám tiyisli.
Titirkeniwshilerdiń tiykarında seziwliktiń tiykarǵı organizminiń ortanı ózgertiwge reakciyalıq uqıbı boladı. Seziwlik tiri biologiyalıq sistemalarǵa -qarapayım amebalardan baslap rawajlanǵan nerv sistemasına iye joqarǵı dárejedegi haywanlarǵa deyin tiyisli.
Sońınan bas miydiń oraylıq nerv sistemasınıń hám seziw organlarınıń tiykarında sáwleleniwdin psixikalıq forması payda boladı.
Joqarı haywanlardıń oraylıq nerv sisteması - bul ayırıqsha sáwlelendiriw apparatı. Ol haywanlarda evolyuciya barısında payda boldı, ol ómir súriw procesinde sırtqı dúnya tuwralı signal, informaciyanı qabıllaw hám qayta islew menen birge keleshektegi iskerligi ushın saqlawǵa iye. Bul - yad.
Seziwliktiń payda bolıwı menen sáwleleniwdiń organizmniń sırtqı tásirdiń informaciyasın qayta islew boyınsha ishki jumısı sıpatında roli kúsheyedi.
Psixikalıq processlerdiń payda bolıwı haywanlardıń predmetlik iskerligi menen baylanıslı.
Predmetlik iskerilik eki dárejede ámelge asadı. Haywanlardıń tikkeley ómir súriwge baǵdarlanǵan iskerligi hám qurallar menen janapaylanǵan adamlardıń materiallıq praktikası. Bul adamnıń hár túrli talapların qanaatlandırıw maqsetinde tábiyattı ózgertiwge qaratılǵan. Praktikanıń payda bolıwı menen tek adamzat tegine (rodına) tiyisli sáwleleniwdiń texnikalıq forması payda boladı.
Álbette sananıń kelip shıǵıwına baylanıslı hár turli podxodlar bar: a) diniy, sana (jan) qudaylıq dóretiw aktınıń nátiyjesi, b) Idealistlik: b/1) sana-máńgi, b/2) sana-qudaydıń dóretpesi, b/3) sana-belgili ruwxıy tiykardıń (absolyut ideya, jer-júzlik rux) belgili dárejesinde payda boladı.
v) Materialistlik: fizikalistlik podxod. Bul boyınsha sana materiyanıń belgili bir túri (vid) boladı da, ideallıqtıń materiallıqtan ayırıqsha kelip shıǵıw probleması joq degen sóz. Biologiyalandırıw podxodı. Bul boyınsha sananıń kelip shıǵıwı evolyuciyanıń biologiyalıq faktorları menen baylanıstırıladı. Házirgi ilimiy - materialistlik biliw sananıń kelip shıǵıwın adamnıń sociotábiyatlıq qubılıs sıpatında qáliplesiwi menen baylanısta qaraydı.
Sananıń kelip shıǵıwı máselesin qaraǵanda, birinshiden uzaq aralıqtı qamtıytuǵınlıǵı, ekinshiden sananıń arxaikalıq forma hám faktları tikkeley beriliwi múmkinshiligine iye emes.
Sananıń payda bolıwı máselesin adamnıń praktikalıq iskerliginiń xarakterine sáykes dárejede túsinbew múmkin emes. Adamzat iskerliginiń ayırıqshalıqlarınan sananıń ayırıqshalıǵı kelip shıǵadı. Usı sebepli hám haywanlarda hám adamlarda sáwleleniwdiń principiallıq ayırıqshalıǵı olardıń iskerliginiń xarakteri menen baylanıslı.
Haywanlardıń elementar oylawınıń bazisi - olar ámelge asıratuǵın biologiyalıq iskerlik. Aytayıq, antropoidlarǵa eksperiment payıtında olardıń jańǵaqtı tas penen buzıwı, tayaqlardı termitniklerde tesikti keńeytiwde rıchag sıpatında paydalanıwda h.t.b. buǵan dáliyl. Degen menen haywanlardıń, hátteki maymıllardıń qurallı iskerligi júdá siyrek, epizodlıq xarakterge iye. Oylawdıń urıǵı antropoidlarda bar. Ol hám bolsa, máselen, maymıllarda qıyın emes máseleni sheshiwde, ulıwmalastırıwdıń qarapayım formaların ámelge asırıwda kórinis tabadı. Analiz, sintez, abstrakciya ulıwmalastırıw haqıyqıy abstraktlı ideallıq formada bolmaydı.
Rawajlanıwdıń joqarı tochkasına haywanlar avstrolopiteklerde (adamlardıń aldı) jetedi. (Máselen, qazıw barısında tabılǵan tik júretuǵın adam tárizli maymıllar, olar bunnan 1,5-5 mln. jıl burın jasaǵan).
Avstrolopiteklerdiń júdá rawajlanǵan dáwirinde (adamlardıń aldınıń sońǵı dáwiri) olar qarapayım tas qurallardı tayarlap baslaydı. Bul qurallar 2, 6 mln. (Turkan kóli, Keniya), 2, 5 jıl (Zair), 2, 1 mln. jıl (Omo, Keniya dáryaları) hám 1, 75 mln. jıl (Olduvan jıraları, Tanzaniya) burın tayarlanǵan. Izertlewdiń kórsetiwinshe bunday qurallardı jasaw texnikası shártli - reflektorlıq iskerlik ramkasında hám múmkin.
Bular menen salıstırǵanda áyyemgi adamlarda (arxantroplarda) biraz ilgerilew bar. Aqırı, miynet qurallarında aq, máselen qol rubilolardı tayarlaw ushın turaqlı kóz-qaras, keleshektegi quraldıń obrazları talap etiledi. Oylawda sebeplik axıbetlik baylanıslardıń ideyalıq obrazın abaylaw múmkin. Bul basqıshta qarapayım sóylew payda boladı, házirgi adamnıń sóylew iskerligi menen baylanıslı miydiń uchastoklarında intensiv ósiw seziledi.
Al, paleoantroplar (áyyemgi adamlar) etabında, shaması ulıwmalastırılǵan kóz-qaraslar, qarapayım pikirler hám juwmaqlar payda boladı. Bul dáwirlerde diniy hám estetikalıq kóz-qaraslardıń baslamaları payda boladı. Bunı neandertallardıń jerlengen jerinen tabılǵan maǵlıwmatlar dálilleydi.
Qullası, sana ele ózgeshelikke iye emes hám ol materiallıq iskerlikke enisip ketken. Tek ǵana praktikanı meńgeriwdegi bir yarım million jıl aralıǵında praktikalıq hárekettiń logikası oydıń háreketiniń logikasına aynaladı. Solay etip materiallıq, praktikalıq iskerliktiń sananıń hám oylawdıń qáliplesiwindegi áhmiyeti anıq. Bul usı búgin soqır, tas gereń balalardıń ózlerine ózleriniń xızmet etiwi barısındaǵı alınǵan nátiyjeler menen dáliyllenip otır (A. I. Mesheryakov, A. I. Sokolyanskiy metodikası). Bul processte soqır, tas gereń, gúń balalar materiallıq hárekettiń ǴlogikasınǴ meńgerip alǵan.
Házirgi ilimde usı búginge deyin úlken yarım sharlardıń neyronlarınıń quramalı jıyındısı sananıń hám oylawdıń payda bolıwına alıp keletuǵınlıǵı júdá anıq emes. Bul bir. Ekinshiden, bul kletkalarda ótetuǵın psixofizikalıq processler eń sońında psixikalıq iskerlik hám adamnıń aqıl-oyı sıpatında belgilenip, túsiniklerdiń, qıyın iskerliktiń, yad, boljawlardıń payda bolıwın qalayınsha alıp keledi degen másele hám anıq emes.
Fiziologiyalıq processler miyde hám nerv sistemasında ótip, materiallıq processler bola aladı. Olardı priborlardıń járdeminde baqlaw múmkin. Biraq sana onday emes. Bul jerde sananıń informaciya menen analogiyalıq múmkinshiligin anıqlaw múmkin.
Máselen, informaciya fizikalıq signaldıń járdeminde berilgeni menen ol mazmunı boyınsha signaldıń fizikalıq qásiyetleri bola almaydı.
Miydiń fiziologiyasın izertlegen Nobel sıylıgınıń laueriatı Rodjer Sperridiń pikirinshe bas miydiń funkcionallıq asimmetriyasında mınaday princip bar. SHep yarım shar - logikalıq, abstrakt oylawdıń, oń yarım shar - konkret - obrazlıq oylawdıń bazası. Bul bir, ekinshisi, bir individte Ǵeki adamnıńǴ bolıwın R. Sperri adamlardıń oylawınıń hám minez-qulqınıń geybir daǵdılarınıń bólek sáwleleniwi menen baylanıslıǵın aytadı. Bas miydiń oń yarım sharın basqaratuǵın adamlardıń bólegi shep yarım shardı basqaratuǵınlarǵa qaraǵanda konformizmge jaqınıraq.
Miydiń neyronlıq shólkemi hám ondaǵı ótetuǵın processler, bir jaǵınan adamnıń ruwxıy dúnyası, ekinshi jaǵınan bir-biri menen baylanıslı, biraq bir-birinen ayırılıp turatuǵın qubılıslar. Olar bir-birine misli zat hám onıń qásiyeti, organ hám funkciya, process hám onıń nátiyjesi boladı. Ayırmashılıq sonda miydiń neyrodinamikalıq processleri materiallıqqa iye bolsa, ol payda etetuǵın ruwxıy qubılıslar, sezimler, oylar keshirmeler, emociyalar-ideallıqqa iye.
Sana miysiz bolıwı múmkin emes. Taǵı bir shárt - sociallıq orta, aqırı adam-biopsixosociallıq qubılıs.
Adamlardıń sociumdaǵı oz-ara tásiri, olardıń miynet iskerliginde qarım-qatnası jeke adamnıń hám pútkil sociumnıń hám sanasınıń payda bolıwına bekkemleniwine hám rawajlanıwına jaǵday jasaydı. Informaciyanıń alınıwı, onıń beriliwi, saqlanıwı hám pútkil socium tárepinen paydalanıwı zárúrli bolıp tabıldı. Sonıń ushın sana hám miynettiń zárúrligi tiykarında aqıl-oyǵa sıyımlı sóylew, til payda boldı.
Sana qáliplesiwindegi bas sociallıq rol miynet procesine tiyisli.
Qullası, rux, oylaw, aqıl-oy - adamnıń jámiyetlik maqluq sıpatında funkciyası. Adam sociallıq qatnaslar sistemasın alıp keliwshi, jámiyetlik ómirdiń hám praktikanıń subekti.
Miynet iskerligi hám sóylew, adamzat tili adamnıń oy-órisin keńeytip, onıń ruwxıylıǵın rawajlandırdı. Adamlarda kem-kemnen óziniń bolmısın sanalı túsiniw, óziniń dúnyadaǵı ornın, tábiyatqa, jámiyetke qatnası boyınsha sanalılıq payda boladı. Miynet praktikasın sóylewdiń rawajlanıwı hám jetiliwi arqasında adam tábiyat nızamların tanıp bilip, joqarı ilimiy dárejedegi abstrakciyalawǵa óte aladı.
Til adam bilimlerin saqlaytuǵın hám onı tolıqtırıp turatuǵın funkciyanı atqaradı.
Til sociallıq tájiriybeni jetkizedi, adamzattıń tariyxıy rawajlanıwındaǵı úziliksizlikti támiynleydi. Adamnıń oyları, idealları, kóz-qarasları sózge aylanadı. Til hám sana birge ómir súredi. Til oydıń belgililik kórinisi. Jámiyettiń rawajlanıwı menen til hám rawajlanadı
Miynet hám til menen birlikte sananıń rawajlanıwında siyasiy, xuqıqıy, ádep-ikramlılıq, tárbiyalıq, basqarıw, shólkemlestiriw, biliwlik aspektler hám bar.
Adamnıń sanasın qáliplestiretuǵın sociallıq processler, onıń hám materiallıq hám ruwxıy tárepleri bir-biri menen aktiv óz-ara tásir etedi. Pútkil sociumnıń, toparlıq sananıń (milliy-diniy, professionallıq h. t. b) tásirinde boladı.
Jámiyetlik pikir, jámiyettiń sanası jeke adam tárepinen tikkeley emes, mádeniyattıń, ilimiy, ideologiyalıq, massalıq informaciya hám kommunikaciya quralları arqalı qabıllanadı. Solar arqalı jeke adam bolıp qáliplesedi.
2. Adamnıń sanası, onıń quramlı ruwxıy dúnyası, aqıl-oyı quramalı dúziliske, ishki shólkemge iye. Jeke adamnıń tiykarǵı stukturalıq elementi bul - onıń psixikası, hátteki sanası-adamzat psixikasınıń joqarǵı kórinisi. Joqarı haywanlardıń dárejesindegi psixika quramalı, sırtqı shárayatlarǵa beyimlesiw, maqsetke muwapıq iskerlik, bay, rawajlanǵan yadtıń elementleri sıpatında payda boladı. Biraq júdá uqıplı ǴtalantlıǴ degen haywanlar hám ózleriniń talapların hátteki tas ya tayaq sıyaqlı qarapayım miynet quralların paydalanǵanda hám tayar tábiyat produktaları menen qanaatlandıradı. Eger haywanlardıń ózin qorshaǵan orta menen óz-ara tásiri, tiykarınan olardıń denelik pitimi anotomiyası hám fiziologiyası arqalı belgilense, adamnıń sanası psixikanıń kórinisiniń joqarǵı forması sıpatında adamzat bolmısınıń jámiyetlik uyımlasıwınıń tásirinde ámelge asadı.
Adamnıń psixikası onıń psixikalıq skladın, xarakter, temperament, uqıpların, bahalaw orientaciyaların, óz-ara analizlewin hám ózin ózi bahalawın, oylawdıń individuallıq stilin hám turmıslıq ukladın belgileydi.
Psixika óz ishine sananı, sonday aq adamnıń sanasınan qadaǵalawdan tısqarıda bolatuǵın onıń ishki dúnyasınıń podsoznanie dep atalatuǵın belgili qatların hám qamtıydı.
Álbette sana - bul sistema. Ishki dúzilisi, tiplerdiń ierarxiyası, dáreje, formalarǵa iye. Olar; sezimler, oylar, emociyalar, erik hám yad hám olardıń tutaslıǵı.
Bul elementlerdiń hár biri adamnıń bolmısınıń konkret tariyxıy sharayatları menen belgilenedi. Aytayıq, sananıq informaciyalıq funkciyasınıń ámelge asıwı ushın eń aldı menen sezimlik hám oylaw quralları, informaciyalıq sapasın hám mazmunın bahalawda emociyalar iske tússe, sırttan alınǵan nátiyjelerdi ámelge asırıw ushın yad hám erik zárúrli.
Seziw. Adamnıń seziwleri, sezimleri hám oylaw sırtqı dúnya tuwralı tiykarǵı informaciya alıp keliwshiler. Seziw, kóriw, taktillik, seslik, dám sezimleri adamǵa bul dúnyada baǵdarlanıwda úlken rol oynaydı. Bul seziwde bizdi qızıqtırǵan obekttiń ornı, túri, iyisi, qattılıǵı, temperatura hám t. baskada qásiyetleri informaciya beredi.
Qabıllaw procesinde obekt tutas alınadı. Onıń waqıtlıq - keńisliklik minezlemesi hám ideallıq obrazdıń materiallıq proobraz benen salıstırılıwı, demek qabıllawdıń obekti menen salıstırılıwı qamtıladı.
Emociyalar sananıń dúzilislik elementi sıpatında qubılıslarǵa hám waqıyalarǵa unamlı hám unamsız qatnastı, olarǵa aldın-ala isenimlik qatnas (úmit, quwanısh, qorqıw hám taǵı da basqa) ya biytáreplikti boldıradı. Aytayıq, adamdı isendiriwge umtılıw, tartısıw, qayǵırıw ya emocionallıq shok, effekt halatında bolıw (qızǵanıw, jekkóriw, jaqtırtpaw), stress ya frustraciya (ezilgen halat) emociyalardıń informaciyalıq áhmiyeti subekttiń, obekttiń bahalaw qatnasında hám kórinedi (jaqsı-jaman h. t. b).
Erik. Subekttiń eriklik regulyaciyası obektiv sharayatlar menen subektiv múmkinshiliklerdi ajıratıwda kórinedi. Erik jeke adamnıń tańlawında kórinis tabadı. Eriksiz sana akti ámelge aspaydı. Ásirese subekt istiń kózin bilip sheshimge kelse, eriktiń erkinligi bolǵanı.
YAd - bul adamnıń ya adamzat jámiyetiniń, óziniń ya basqanıń ótkenin búgingide saqlawı hám qayta jańǵırtıwı. Adamzat yadı adamlardıń pútkil ótken tariyxı tuwralı tájiriybeni, informaciyanı saqlaydı. Soǵan qarap adam waqıtta, keńislikte orientaciyaǵa iye boladı. Plan, programmalar jasaydı.
YAdtıń basqa funkciyası - ótken haqıyqatlıqtı qayta jańǵırtıw.
Oylaw bul hár qashan jeke adamlıq ózgeshelikke iye. Ol óz ishine maqsetke muwapıq, ulıwmalastırılǵan bilimdi aladı. Bunda subekttiń obektiv baylanıslardı hám qatnaslardı biliwi hám bar.
Oylaytuǵın adam logikalıq juwmaqlarǵa kele aladı. Oylawda adamzat tájiriybesiniń miyraslıǵı ámelge asadı.
Sananıń bul atalǵan elementleri bir-biri menen tıǵız baylanıslı.
Durıs, adamnıń púkil iskerligine sanadan baska sanasız elementler, podsoznanie tásir etedi.
Aytayıq, SHınlıq hám Jalǵanlıq, Jaqsılıq hám Jamanlıq, Gózzallıq hám Kelbetsizliktiń polyarizaciyalanıwın subekttiń psixikası geyde psixikalıq iskerliktiń sanasızlıǵı arqasında hám ámelge asıradı. Solay etip, sanasızlıq, shala sanalılıq sananıń bolmısınıń bir forması bolıp tabıladı. Sananıń bul eki sıńarı - sana hám podsoznanie bir-birine tásir etedi.
Podsoznatelnoe (shala sanalılıq) oblastı óz ishine tús kóriw, gipnoz halatın, sanalı emes tilekler, qáwipti aldın ala seziw, (máselen, jaǵımsız waqıyalar aldında) h.t.b. aladı. Podsoznaniege individtiń ómirlik tájiriybesi, ómirlik informaciyasınıń keń massası kiredi. Adam tárepinen avtomat, instinktiv túrde ámelge asıp, qorǵanıw mexanizminiń rolin atqarıp, miydi mudamı zorıǵıwdan saqlaytuǵın kóp ǵana háreketler podsoznanie arqalı qadaǵalanadı hám basqarıladı. Sanasızlıq bul ómirlik ustanovkalar, adamnıń ádetleniwi, intuiciya h.t.b.
Podsoznanieniń filosofiyalıq hám psixologiyalıq analizine dıqqat bólgen ullı oyshıllar Z. Freyd, K. YUng, E. Fromm.
Z. Freydtiń pikirinshe podsoznanie adamlardıń minez-qulqınıń, iskerliginiń, moralınıń, iskusstvosınıń, pútkil ruwxıy mádeniyatınıń tiykarı. K. YUng individuallıq sanasızlıq penen bir qatarda Ǵkollektivlik sanasızlıqǴ túsinigin ilimiy aynalısqa túsirdi. Bul boyınsha podsoznanie ózine tek subektivlikti hám individuallıqtı ǵana emes, eń aldı menen kollektivlik, jekelik emes psixologiyalıq mazmunǵa iye. Bul tereń áyyemgilikke ketedi hám ol YUngta arxetip degen atqa iye. E. Fromm bolsa Ǵsociallıq xarakterǴ túsinigin engizedi. Bul subekttiń individuallıq psixikası menen jámááttiń sociallıq strukturasın jalǵastıratuǵın, dáldálshı. E. Fromm podsoznanieniń házirgi tutınıwshı jámááttiń bahalıq, aksiologiyalıq orientirlerine tásirin izertleydi. Máselen, Fromm shıǵarmalarınıń qaharmanı tiri jan-tutınıwshı. Gamlettiń Ǵbıt ili ne bıtǴ sorawınıń ornına Ǵimet ili bıtǴ deydi. Bul zamanagóy adamdı tábiyattan basqa adamlardan bólekleydi, mizantropiyalıq psixiologiyanı qáliplestiredi. Al podsoznanie bolsa bul psixiologiyalıq ajıralıw barerin alıwǵa, adamnıń xarakterine ózgertip, ómirge húrmetke shaqıradı, dúnya menen birlesiwge umtıladı.
Sananıń dúzilisi óz ishine onıń pikir, gúman, isenim h. t. b sananıń epistemiyalıq formaların Ǵdegen atqa iye qásiyetǴ aladı (episteme-girekshe bilim). Olar sananıń tipleri menen formaları. Pikir. Adamnıń ya adamlardıń toparlarınıń pikiri olardı anaw ya mınaw másele boyınsha kóz-qarasın, dúnyanı túsinetuǵının ańlatadı. Ol jeke adamnıń individuallıq tájiriybesi hám pútkil sociumnıń kollektiv tájiriybesi, sonday-aq adamnıń hám adamlardıń yadı menen baylanıslı. Úlken toparlardıń tutas sociallıq toparlardıń massalıq sanasındaǵı faktlarǵa, waqıyalarǵa, jámiyettiń qubılıslarına qatnasların, olardıń talap, máplerin bildiretuǵın jámiyetlik pikir bar. Jámiyetlik pikir - individuallıq pikirlerdiń ápiwayı qosındısı emes, al jámiyetlik kollektivlik aqıl-oydıń jámlengen kórinisi.
Gúman óz ishine durıslıǵı hám paydalılıǵına subekt ele isenimi jetpegen maǵlıwmat hám informaciyanı aladı.
Isenim sananıń forması sıpatında subekt tárepinen anıq, isenimli, logikalıq qarama-qarsılıqqa iye emes boladı. Isenimniń tiykarında dáliylsiz, aksiomatiyalıq dárejede anaw ya mınaw maǵlıwmatlardı, faktorlardı qabıllaw múmkin. Adamnıń isenimlerinde ideyalar sezimler hám subekttiń erki alǵa qoyılǵan maqsetti praktikalıq jetkiziwge qaratılǵan.
Bilim sananıń forması sıpatında óz ishine pikir isenim hám gúmandı kirgizedi. Bilim dúnyanıń obektiv qásiyetleriniń hám baylanıslarınıń ideyallıq sáwleleniwi (R. Bekon ǴBilim-kúshǴ). Haqıyqatında da naǵız anıq bilim - bul kvintessenciya, adamzat praktikasınıń jıyındısı, adamzat tárepinen kóp ásirlik tariyxında jámlengen kollektivlik tájiriybe.
Isenim (vera) bilimniń qarama-qarsı tárepi. Bilim adamǵa isenim engizip, onı isenimler menen qurallandıradı. Inanım - isenimniń joqarǵı basqıshı. Durıs, inanım (vera) bilimniń kórinisi bolmawı múmkin. Inanım júdá jekelik áhmiyetke iye. Sonıń ushın inanım menen bilimniń arasındaǵı ayırmashılıq sonda birinshisinde akcent adamnıń subektiv isenimine, ekinshisinde obektivlikke islenedi.
3. Sananıń tiykaǵı áhmiyetli funkciyalarınıń biri - adam óz bolmısın, onıń unikallıǵın, qaytalanbaslıǵın sanalı túrde tanıp biliwi. ǴÓzińdi-óziń tanıp bilǴ - bul antikalıq dáwir filosoflarınıń shaqırıǵı. Basqa bir sentenciya, ol hám bolsa antikalıq dáwirden kiyatırǵan hám bizge jetken - ǴAdam - barlıq zatlardıń ólshemiǴ. Usı sebepli adam ózin-ózi tanıp biliwi menen bir waqıtta ózin qorshaǵan dúnyanı tolıǵıraq, tereńirek túsinedi.
Adamnıń ózin-ózi sanalı túrde tanıp biliwi tiykarınan úsh organikalıq momenttiń birligin tutadı; a)adam tárepinen óziniń basqa adamlarǵa uqsaslıǵın ya olardan ayırmashılıǵın sanalı túrde biliwi. b) Adamnıń óziniń basqada materiallıq tábiyiy hám sociallıq obektler menen uqsaslıǵın, olardan ayırmashılıǵın sanalı túrde tanıp biliwi. v) Bul sanalı túrde tanıp biliw tiykarında ómir súriw, jasaw subektiniń ózin-ózi bahalawınıń payda bolıwı. Ózin-ózi tanıp biliwdiń (samosoznanie) tiykarǵı elementleri; ózin-ózi analizlew, ózin-ózi baqlaw hám ózin-ózi bahalaw.
Ózin-ózi tanıp biliw arqalı adam óziniń dúnyaǵa aktiv qatnasın, sonday-aq maqsetke muwapıqlıq funkciyasın atqaradı (Aytayıq, adam óziniń keleshektegi háreketleriniń jobasın jasap, múmkin bolǵan juwmaqların aldın-ala biledi). Adamnıń ózin-ózi tanıp biliwi járdeminde sananıń basqarıw funkciyası ámelge asadı.
Ózin-ózi tanıp biliwi (samosoznanie) sananıń ózine qaratılǵan óziniń mánisin, adamnıń maqseti, onıń bolmısınıń mánisin, óz potenciallarınıń hám uqıplarınıń ámelge asıw múmkinshiliklerin tanıp biliwge, baskasha aytqanda adamnıń ózin-ózi óziniń, jámiyettiń kóz aldında aktuallastırıwına qaratılǵan.
Adamnıń sanasınıń taǵı bir funkciyası - túsiniw. Qálegen túsiniw - belgili bir túsinbewshilikti jeńiw degen sóz. Túsiniw eń abstrakt filosofiyalıq mániste haqıyqıylıqtıń anaw ya mınaw qubılısın sanalı túsiniw hám usınıń tiykarında bul qubılstıń mánisine jetiw hám onıń adam tárepinen meńgeriliwi boladı.
Túsiniwdi izertlew - germenevtikanıń izertlew obekti. Germenevtikanıń tiykarın salǵan XVIII -ásirdiń aqırı XIX ásirdiń birinshi shereginde nemec protestant teologı hám filolog Fridrix SHleyermaxer. Onıń pikirinshe germenevtikanıń tiykarǵı wazıypası klassikalıq tariyxıy tekstlerdi túsiniw hám olardı durıs oqıw barısında ótken dáwirlerdegi adamlardıń ruwxıy dúnyasın tanıp biliw. Olardıń dúnyasın tek obektivlestiriw arqalı ǵana biliw múmkin. Máselen postupkalar, tekstler, iskusstvo shıǵarmaları hám óner h.t.b. Bul obektivlestiriwdegi mánisti ayırıqsha sezim járdeminde - empatiya ámelge asırıw múmin. Házirliginde filosofiyalıq germenevtika sheshetuǵın máseleler keńeydi. Sananı tanıp biliw hám túsiniw procesinde subekttiń aktiv roli júdá esapqa alınadı. Individ bir nárseni bilip ǵana qoymastan, ol bul bilimniń faktın hám sanalı tanıp biledi; men bir nárseni bilip ǵana qoymayman, onı túsinemen, túsinetuǵınlıǵımdı hám túsinemen.
Házirgi germenevtikaǵa úles qosqanlar nemec filosofları V. Diltey, M. Xaydegger, Xans Georg Gadamer, francuz filosofı Pol Riker. Túsiniw Dilteydiń pikirinshe túsiniw ruwxıy halattı total túsiniw hám seziniwdiń tiykarında onı rekonstrukciyalaw, Gadamer ushın - bul biliwshi, háreket etiwshi hám bahalawshı adamnıń jasaw usılı. Riker ushın eń fundamental filosofiyalıq túsinik - jeke adam, sebebi ol mánislerdiń, túsiniwlerdiń tuwılıw ornı. Adamdı adam túsiniw procesi qarım-qatnasıq (obshenie) penen tıǵız baylanıslı.
Túsiniw burınǵı bilim, oylawdıń logikalıq mádeniyatı, aldıńǵı sociallıq tájiriybe menen belgilengen.
Túsiniwge adamnıń uqıbı «praktikalıq túsiniw» statyasınan baslanadı (Alǵashqı adam). Sońınan túsiniwdiń ayırıqsha forması- magiya, biliwge baǵdarlanǵan oylawdıń ayırıqsha reflekciyası, «praktikalıq túsiniwdi» sanalı biliw hám onıń ústinen ayırıqsha oy júritiw, pikirlew. Tek antikalıq dáwirden baslap Ǵteoriyalıq túsiniwǴ toplaǵan bilimlerdiń, biliwlerdiń, daǵdı hám texnologiyalardıń reflekciyası sıpatında kórinis tabadı. Demek túsiniwdiń xarakteri, sanalı túsiniwdiń mexanizmi jekelik hám sociallıq momentlerdiń óz-ara tásiriniń nátiyjesi boladı hám jámiyetlik praktikanıń kóp tariyxıy halatı menen belgilenedi.
Sananıń taǵı bir funkciyası - dóretiwshilikke umtılıw. Bul sananıń maqsetti qoyıwında, adamnıń boljawdı boldırıwında kórinis tabadı.
Tvorchestvolıq iskerlik konstruktorlıq-dóretiwshilik, qayta ózgertiwshilik iskerlik penen baylanıslı.
Dóretiwshilik - jańadan materiallıq hám ruwxıy bahalıqlardı adamzat tárepinen tábiyiy baylıqlardı sanalı meńgeriw nátiyjsinde qurıw, jasaw, sonday-aq adamnıń óziniń uqıplarınıń rawajlanıwı.