Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Zárúrlik hám tosınlıq
Zárúrlik ishki, bas baylanıslardan, táreplerden shıǵatuǵın ótkendegi rawajlanıwdıń hámmesi menen shártlengen, usı sebepli, qalay bolmasın bolatuǵın, bolıp atırǵan qubılıs, processler hám h.t.b. tán. Tosınlıq ishki bas baylanıslardan emes, al rawajlanıwdıń sırtqı baylanısları menen táreplerinen shıǵadı.
Zárúrlik processtiń mánisi menen belgilenedi, tosınlıq processtiń mánisi menen belgilenbeydi, bolıwı da, bolmawı da múmkin.
Zárúrliktiń bas belgisi onıń ulıwma xarakterge iye bolıwı. Máselen, tábiyatta zárúrlik-jıldıń waqtınıń belgili ózgerisi, tún menen kúnniń almasıwı, ximiyalıq reakciyalardıń belgili jaǵdayda ótiwi.
Tiri organizmler ushın zat almasıw zárúrli. Jámiyetlik urısta antogonizmge tiykarlanǵan rawajlanıw basqıshları ushın belgili sociallıq tóńkerislerge alıp keletuǵın toparlardıń gúresi zárúrli.
Qullası, zárúrliktiń eki áhmiyetli belgisin ayırıp kórsetiwge boladı. Birinshiden, bul zárúrliktiń ulıwmalıq, turaqlı qásiyetke iye ekenligi, ekinshiden, zárúrliktiń rawajlanıwdıń nátiyjesi ekenligi.
Zárúrliktiń taǵı bir áhmiyetli belgisi dúnyanıń zatlarınıń hám qubılıslarınıń ishki, tiykarǵı baylanısların kórsetiwinde. Zárúrli baylanıslar hám qatnasıqlar belgili bir qatarda zatlardıń hám qubılıslardıń ulıwmalıq turaqlı táreplerin bildiredi. Zárúrliktiń bul belgisi ásirese statikalıq nızamlarda hám itimallıq táliymatta súwretlenedi. Bul jaǵdayda zárúrlik kóplegen waqıyalar (zatlar hám qubılıslar) arqalı olardıń turaqlı baylanısı hám tárepi retinde kórinedi. Zárúrliktiń bunday forması óziniń háreketiniń mısalı, kvantlıq maydan haqqında táliymattıń nızamlarında, sociallıq statistikalıq maǵlıwmatlarında, kóp sanlı bir qatar elementlerdi, mısalı, ximiyada Avagadronıń nızamında, lotereya hám ruletkaǵa usaǵan qumar oyınlarında, qamsızlandırıw mákemeleri shuǵıllanatuǵın wazıypalarda, h.t.b. óz háreketine iye.
Tosınlıq dep neni túsinesiz?
Eskertkenimizdey aq belgili bir zat, qubılıs, baylanıs qanday gúres bolsa da sózsiz kelip shıǵıwı kerek bolsa, olardı zárúrli dep belgiledik. Egerde belgili bir qubılıstıń payda bolıwı yamasa bolmawı zárúrli túrde kelip shıqpasa bul qubılıstı tosınlıq deymiz. Máselen, kóshede mashinanıń avariyaǵa ushırawı h.t.b.
Tosınlıq, álbette sebepsiz qubılıs emes, sebebi bar. Biraq onıń sebebi zatlardıń ishki tiykarǵı tábiyatınan kelip shıqpaydı. Sonıń ushın bizler kútpegen jaǵdayda payda bolǵan qubılıslardı tosınlıq deymiz.
Zárúrlik hám tosınlıq tárepler qarama-qarsılıqlı birlikte. Zárúrlik hám tosınlıq túsinikleri obektiv zatlardıń ishki hám sırtqı tárepleriniń ózgesheligin hám óz-ara baylanısın sáwlelendiredi.
Filosofiya tariyxında bunı maqullaytuǵın kóz-qaraslar hám bolǵan. Máselen, bul máselege metafizikalıq podxodta birewiniń bolmısı ekinshisiniń bolmısın biykarlamaydı. Mısalı, francuz materialistleri obektiv dúnyada tek zárúrliktiń bolmısın moyınlaydı. Máselen, Golbaxtıń pikirinshe, dúnyanıń ǵalabalıq procesi bul haqıyqatında sebepler menen nátiyjelerdiń hesh bir ózgertiwge bolmaytuǵın birligi. Zárúrlik bul qutılıwǵa bolmaytuǵın nárse. Soǵan baylanıslı adamnıń táǵdiri onıń mańlayında tuwılǵanda aq jazılǵan.
Tosınlıq túsiniginiń payda bolıwın adamzat biliwiniń sheklengenligi menen baylanıstıratuǵın kóz-qaraslar hám bar. Demek, tosın qubılıs dep sebebi belgisiz qubılıstı aytamız. Haqıyqatında dúnyada sebepsiz nárse joq, yaǵnıy tosınnan nárse joq dewge boladı. Bul jerde metafizikler zárúrlikti sebep penen shatastırıp, tosınlıqtı biykarlawǵa háreket etedi.