Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Lektsiya 12. Diniy materiallıq dástúrleriniń ahmiyeti

Joba

1. Islam ma`deniyatinin` qa`liplesiwi ha`m onin` arqaliwi.

2.Islam ma`deniyatinin` Orayliq Aziya xaliqlarina ta`siri. 3.Ga`rezsizlik ha`m diniy qa`diriyatlardin` qayta tikleniwi.

Saudiya Araviyasi Aziya materiginde jaylasqan yarim ataw. U`sh ta`repi ten`iz Arab ten`izi, Qizil tein`z, Paro qoltig`inin` suwlari menen qorshalg`an. Musilman a`psanalarina qarag`anda bul jerlerdin` topirag`i muqaddes bolip, onin` tariyzi birinshi adamzat bolmish Adam ata zamanina barip ushlasadi.

Atawdin` ko`plegen bo`limi sahra ha`m sho`listanliqlardan ibarat. Biraq azda bolsa abat jerler ushiraydi. Sahrada turmis keyin keshedi, quyash ku`n boyi qizdiradi. Arablar sonin` ushin aq qiyim kiyedi. Tu`ni salqin boladi. Sonin` ushinda bul jerlerde o`simlik o`speydi. Tek xurma o`simligi o`sedi. Arablar xurma jep tu`yenin` su`tin iship tirishilik etken. Qoy eshki ju`nlerinen jip iyirgen ha`m bul zatlardi sawda qarwanlarina shig`arip biyday, gu`rish, kiyimn-kenshek, metall buyimlarg`a awmastirg`an.
Qizil ten`iz boylap sozilg`an jerler Xijaz dep ataladi. Xijaz du`n`yag`a eki qalasi - Mekke ha`m Madina qalalari menen belgili. Mekkede Alla Taalanin` u`yi esaplang`an Ka`ba imarati jaylasqan. Madina qalasinda bolsa Muhammed payg`ambardin` qa`biri ornalasqan. Bul qalalar erte da`wirlerde Ulli Jipek jolinin` boyinda ornalasqan. Bul jerlerge du`n`yanin` to`rt ta`repinen ziyaratshilar, sayaxatshilar keledi.
A`psanalarg`a qarag`anda Ka`bani Adam ata salg`an, son` Nux tasqini sebepli buzilip wayran bolg`an. Keyin bir neshe a`sirler o`tip, Ibrahim oni alip imarattin` bir mu`yeshine ornatadi. Bul tas «Hajar ul-asvad» - yag`niy muqaddes dep ataladi. Xajig`a barg`anda Kabbanin` a`tirapin usi qara tas turg`an jerinen baslap jeti ma`rte aylaniladi. Jeti ma`rte Safa tawina, jeti ma`rte Marva tawina shig`iladi. Son` jeti ma`rte Arafat tawina bariladi. Zulxijja ayinda u`lken xaj o`tkeriledi. Usi ku`nlerde jilina bir ma`rte Ka`banin` esigi ashiladi. Buni u`lken haj dep ataydi. Bul zulxijja ayinan basqa aylarda barilsa kishi haj yag`niy umra delinedi. Xajg`a bariwshilar exram kiyiminde boliwi kerek. Exram eki kiyimlik jan`a aq tawir bolip ol hesh jerinen tigilmeydi.
632-jili Muhammed payg`ambar aqirg`i ma`rte hajg`a baradi ha`m Ka`bag`a jawip qoyatug`in kisva tigip alip baradi. Sol da`wirden baslap ha`r jili haj baslanbastan burin Ka`bag`a jan`a kisva tigiledi, al eskisin mayda bo`leklerge bo`lip ziyaratshilarg`a beriledi. Turizm menen neft` Saudiya Araviyasinin` ekonomikasinin` tiykarin quraydi. Jilina 3 mln aslam ziyaratshilardi qabil etedi. Islamnan aldin`g`i da`wirdi arablar jaxiliya da`wiri dep atag`an. Arabstan sahralarinda ko`shpeli sharwashiliq penen shug`illang`an qurayish qa`wminin` onnan aslam uriwlari 5-a`sir baslarinda Mekke jerlerine qonislasip otiriqshi turmisqa o`tken. Bul jerdegi Ka`ba ha`m za`m-za`m bulag`i arablar ortasinda a`zelden muqaddes esaplang`an. Uaqti-uaqti ziyarat etip turg`an Islamnan aldin Ka`bada muqaddes qara tastan basqa 360 tan aslam but-sa`nemler saqlang`an. Kurayshlar Mekke ziyaratin ta`rtipke salip otirg`an. Muhammed payg`ambardin` babasi Ka`bani nigoxbani (giltin saqlaytug`in) bolg`an. Muhammed tuwilmastan burin atasi 6 jasina anasi qaytis bolip ol aldin babasinin` qolindla son` a`mekisi Abu Ta`libtin` qolinda qaladi. Ulkeygen son` Mekkede sawda islerine aralasadi. Xatiysha isimli hayaldin` sawda kyrwaninda isleydi. Keyinshelik Xatiyshaga u`ylenip 4 qizli Zaynab, Rukiya, Gulsim, Faatima isimli 4 qizli boladi. Muhammed payg`ambar 610-jili 40-jasinda Mekkede islam dinin targ`ibat etip baslaydi. waqittin` o`tiwi menen musilmanlardin` sani ko`beyip baradi. Sonin` menen birge u`lken qarama-qarsiliqqa ushiraydi 622-jili Mekkeden yasrib qalasina ko`ship o`tedi. Bul ko`shiw hijra dep ataladi. Aradan 16-jil o`tkennen keyin (Muhammed payg`ambardin` o`liminen 6 jildan son`) xalifa Umar ibn-Xattab 638-jildan baslap kamariya 354 ku`nlik xijriy jil esabin kirgizedi. Bud kalendar` boyinsha 622-jil 16-iyul`den baslap xijriydin` 1-jili baslanadi. Xijriy jil esap boyinsha 1994-jil 1414-jil. Ha`zirgi waqitta da ko`pshilik musilman elleri hijriy jil esabi menen ju`redi. Xijra-ko`shiw degendi bildiredi). Yasrib keyinlshelik Madina an-nabiy payg`ambar sha`ha`ri dep atalip ketken. Madinai munavvara-muqaddes sha`ha`r atalip ketken. Muhammed
payg`ambar Madinada bir neshe ku`n bolg`annan keyin o`zinin` safdashlari menen sha`ha`r maydanina shig`ip juma ku`ni namaz oqiydi. Sol ku`nnen baslap juma ku`ni barliq musilmanlar ja`ma`a`t bolip juma namazin oqiw oqiw da`stu`rge aylanip ketken. Muhammed payg`ambar ko`ship kelgennen keyin Madinada u`lken 4 topar payda boladi. Bular muxojjirler - ko`ship kelgenler, avsiylar, xazrojiylar ha`m yaxudiyler. Muhammed payg`ambardin` baslamasi menen usi 4 qa`wim ortasinda birlikti, ten`likti, tinishliqti saqlap turiw ushin axdnama du`ziledi ha`m bul jazba tu`rde ra`mmiylestiriledi. Bul tariyxta madina konstitutsiyasi dep ataladi. Bul axdnamani tekstleri saqlanip qalg`an. Bunda 4 qa`wim dushpang`a qarsi birgelikte gu`resiwi, birin-biri qollap-quwatlaw, tutqing`a tu`skenlerdi birgelikte azat etiw h.t.b. kiritiledi. Bul o`z da`wirinde salistirg`anda a`hmiyetli hu`jjet bolip esaplaniladi. Aldin`g`i waqitlarda musilmanlar Ierusalim- ta`repke qarap namaz oqiytug`in bolg`an. Musilmanlar menen alip barilg`an urislardin` birinde yakudiy qa`wimleri musilmanlarg`a qarsi shig`ip du`zilgen axdnamani buzg`annan keyin Muhammed payg`ambar musilmanlar Ka`ba ta`repke qarap namaz oqiwdi buyirg`an. Musilman dininde 4 qating`a shekem aliwg`a ruxsat etiledi. Kura`ani Karimde «Eger jetimlerge islengen a`dalatsizliqtan qorqin`san`iz ol jag`dayda eki, u`sh, to`rt a`yelden neken`izge alin`iz. Olarg`a ten`dey qaray almayman dep qorqiqsan`iz onda tek birewin neken`izge alin`iz» delinedi. Sebebi bolip o`tken urislarda ko`plegen adamlar o`lip ketken,jetim jesirler jetim balalar olardi ta`miynlew menen baylanisli ma`seleler payda bolg`an. Jetimlerdin` haqisin tartip aliw siyaqli a`dalatsizliqlar bolip turg`an 4 qatin aliwg`a sha`riyatta ruxsat beriliwinin` sebebi - jesirdin` haq-huqiqi menen baylanisli bolg`an. Jetimlerge ataliq etiw, bag`iw, mal-mu`lkin saqlap qartayg`anda qaytarip beriw yaki jetim qizlardi ha`m jesirlerdi nekesine aliw, ten`dey g`amxorliq etiw sha`rtleri menen 4 qating`a shekem u`yleniwge ruxsat etilgen. Eger ha`mmesine ten`dey qaray almaytug`in bolsa, onda a`dalatsizliq bolmaslig`i ushin tek birewine u`ylenin` deydi. Bul da`wirlerge kelip Madina ja`ma`a`tinin` ishki turmisi, ta`rtip, axloqiy-huqiqiy normalar jetilistiriledi. Eyel-qizlarg`a ko`z alartpaw, a`yel-qizlardin` iybeli - a`depli boliwi, zebi-ziynetlerin ha`m shirayin o`zge erkeklerden jasiriw, jabing`ish jamilip ju`riw, birewdin` u`yine ruxsatsiz kirmew, kishipeyil boliw, o`z-ara hu`rmet, a`ndiyshe, insap siyaqli a`dep-ikramliq normalari kiritildi. Adamzat rawajlaniwinin` qaysi basqishinda bolmasin o`z da`wirine usillar menen a`depsizlik, paskeshlik, buziqiliqqa qarsi gu`resiwi kerek. Bulsiz ja`miyet idirawi so`zsiz. Ha`r qaysi jinayat, a`depsizlik, uyatsizliq, ha`r kimnin` o`zinin` isi qa`lese islesin, qa`lemese islemesin degen tu`sinik axloqiy filosofiyag`a tuwri kelmeydi. Og`an qarsi kelisimsizlik ha`r bir adamnin` waziypasi boliwi kerek. Mine usinday nuqtai nazarden islam dininin` axloqiy printsipleri u`lken a`hmiyetke iye. Islamda tek taat ibadat g`ana emes a`dep, hu`jdan, insap birlemshi.
Qaraqalpaq awizeki do`retpelerinde «Bir adam gu`na islerdi ju`da` ko`p islegen eken. Kaysi bir da`wirge kelgende gu`nalarin juwiw ushin Ka`bag`a ziyaratqa jolg`a shig`ipti. Jolda baratirsa bir u`ydin` ishinen kishkene balanin` jilag`an dawisi esitilip atirg`an eken. Anasi o`lip qalip ash bolip o`lip qalg`an anasinin` emshegin sorip jilap atirg`an qusaydi. Jan`ag`i adam oyaq-buyag`ina qarap jegendey na`rse izlese joqarida sebette nan turg`an eken. Nandi alip balag`a jegizeyin dese qoli jetpepti. Sonda anaday jerde turg`an Quran kitabin ayag`inin` astina qoyip nandi alip balag`a jegizipti. Jolin dawam etip ketip baratirsa Quday `aaladan uakiy kelipti. Endi sen qayta ber ziyaratin` qabil boldi» - depti, deydi 17-a`sirde jasap o`tken Babarahim mashrab en` da`slep ga`zellerinde:
Ersiz ha`m bodasiz Makkag`a barmaq ne kerek Qolg`an Ibroximdin` ul eski dukani na qilay
Bul jerde tilge aling`an eski dukon Ka`badur. Bul jerde Mashrab Alla taalag`a bolg`an muhabbatin Ka`bag`a bolg`an muhabbatinin` u`stin qoyadi. Ol Alla talag`a tiyimli bolg`an barliq na`rseler muqaddesdur. Birdeydur dep insan qa`lbi menen Ka`bani muqaddeslikte ten`dey qoyadi. Islam ma`deniyatinin`, arab awiz eki a`debiyatinin` ha`m jazba a`debiyatinin` u`lgisi, musilman dininin` nizam-qag`iydalari jazilg`an teberik qa`siyetli kitayui «Quran». Aytiwlarina qarag`anda Quran su`releri Muhammed payg`ambarg`a 22 jil dawaminda vaxiy qiling`an. Kuran arabsha «qara`a»- oqiw degendi bildiredi. «Kuran» ayriqsha dawis irg`ag`i, dawis tolg`ini, intonatsiya menen oqiladi, yag`niy kiraat penen. Kurandi yad etip oqiytug`in adamlardi kariyler dep atag`an. A`yyemgi arablarda xaliq awiz eki a`debiyati ju`da` rawajlang`an she`r, rawiyat, gu`rrin`, da`stanlar aytisip jarislar o`tkergen. Olardi dawis tolqini menen oqiwg`a itibar berilgen.
Kuran da`slepki waqitlarda tek awiz-eki tu`rde taralg`an. Muhammed payg`ambardin` o`liminen son` xalifa Abu Bakr da`wirinde tez-tez bolip turatug`in urislar aqibetinde Kurandi yad biletug`in adamlar sani azayip bara-bara Quran tekstlerin tiklew mu`mkin bolmay qaliw qa`wpi tuwilg`an. Abu Bakr 633 jilda Quran su`relerin toplap qag`azg`a tu`siriwdi Zayd ibn Sobitka tapsirg`an. Zayd ibn Sobit Muhammed payg`ambardin` o`mirin aqirg`i bes jilinda og`an xatkerlik etken ha`m Quran su`releiin yad bilgen. Sahabalardan ha`r biri o`zi bilgen Quran su`relerin oqig`an. Eki adamnin` oqig`ani bir-birine sa`ykes kelse xatqa tu`sirlip bara bergen. Bul toplam «Suxuf» dep ataladi. Aradan 17-18 jil o`tkennen keyin o`zinshe su`re jazip toplam etip alg`an adamlar ko`beyip ketedi. Bulardin` ha`r biri bir-birinen pariq qilatug`in edi 650-jili xalifa Ibn Usman barliq jazba tekstlerdi jiynattirip solardin` tiykarinda bir Quran nusqasin tayarlawg`a ha`mir beredi. Bul iste tag`i Zayd ibn Sobit basshiliq etken. Tawilg`an nusqalar bir-biri menen salistirilip bir Quran nusqasi tayarlanilg`an. Jan`adan xatqa tu`sirilgen nusqa «Musxaf» - xalifa Usman Musxafi delinedi. Musxaf arab tilinde pergament - oram qag`az degendi bildiredi. Musxaf tayar bolg`annan keyin xalifa Usman buyrig`i menen bazi dereklerde 3, bazi dereklerde 6 nusqada ko`shiriledi.
Ha`zirgi da`wirde to`rt a`yyemgi nusqalar saqlanip qalg`an. Olardin` biri Madinada, Mekkede, Egipette, Tashkentte saqlandi. Quran 114 su`reden ibarat. Su`re arabsha izbe-izlik degendi bildiredi. Ayat sozi - ilahiy degendi bildiredi. En` u`lken su`rede 26 ayattan ibarat, en` kishi su`rede 3 ayattan ibarat. Uzin su`reler kitaptin` basinan, en` kishileri kitaptin` aqirinan orin alg`an. QURAN - u`lken tariyxiy ha`m ma`deniy kitap, estelik sipatinda 7-a`sirdegi arablardin` turmisi ha`m du`n`ya qaraslarin, uliwma adamzatliq qa`driyatlardi o`zinde sa`wlelendirgen, diniy filosofiyaliq tu`sinikler, ra`wiyatlar, sotsial - ekonomikaliq, ma`deniy qatnasiqlardi ta`rtipke saliwshi huqiqiy, a`dep-ikramliliq qag`iydalar ma`selen, sem`ya neke, mulikshilik ha`m miyras, sawda - satdiq, a`dep-ikramliq, ta`rbiya, insap, iyman, hadalliq siyaqli uliwma adamzatliq a`hmiyetke iye bolg`an jol joriq ha`m qag`iydalar sebepli uliwma adamzatliq qa`driyat retinde ta`n aling`an.
Sonin` menen birge Quran arab tili ha`m a`debiyatinin` ju`da` a`hmiyetli esteligi ha`m bolip esaplaniladi. Arablarda Qurannan aldin ha`m onnan keyingi da`wirlerge tiyisli bunday u`lken jazba estelik bolmag`an. Qurannan aldin`g`i da`wirde Qubla Arabstanda payda bolg`an Sa`ba jaziwlari olar taslarg`a oyip jazilg`an. Keyingi bir yarim a`sir dawaminda Evropali alimlar bunday taslardin` 700 den aslamin tawip izertlegen. Bular arab hu`kimdarlari ha`m qa`wim basliqlari ta`repinen jazip qaldirilg`an uris, a`skeriy ju`risler haqqinda jazilg`an. Ekinshi estelikler islamnan aldin`g`i da`wirdegi ja`xiliya da`wirine tiyisli qosiqlar, islamnan aldin`g`i arab qa`wimlerinin` turmisi, qaharmanliq - uris, ma`rtlik temalarina bag`ishlang`an.
Kuran barliq musilman xaliqlarinin` awiz-eki ha`m jazba a`debiyatina o`xinin` u`lken ta`sirin o`tkizgen. Ondag`i rawayatlar oyurazlar, ten`ewler, uqsatiwlar, na`siyatlar, diniy, a`debiy, tariyxiy, a`dep-ikramliliq, filosofik shig`armalarg`a sin`ip ketken. Uliwma musilman xaliqlari ma`deniyati menen baylanisli.
661-75 jillar arablardin` basip aliwshilig`i ha`m islam dininin` tarqaliw da`wiri bolip esaplaniladi. Bul da`wirde arablar batisqa qaray ju`rip Arqa afrika jerlerin Misir, Liviya, Tunis, Jazoir, Marokashti iyeledi. Ispaniyani basip aldi. Shig`ista Iran, Xorasan, Kavkaz arti jerlerin, Maverennahr, Arqa Hindistandi iyeledi 7-a`sirdin` 70-jillarinda arablar Xorasandi iyelep 704 jildan baslap Amuda`r`ya artindag`i jerlerdi (arablar buni «Mo-va-ro`-n-naxr» da`r`yasinin` arjag`i) jerlerin basip aliwg`a kiristi 730-jillarg`a kelip toliq basip aldi. Lekin arablar basqinshilig`ina qarsi xaliq qozg`alanlari bolip turg`an. Ma`selen mashkur Mukannan qozg`alani 14 jil dawam etken.
Orayliq Aziya VII-VIII a`sirlerden baslap Maverennahr islam ma`deniyati rawajlana basladi. Islam dininin` payda bolg`an jeri Araviya bolg`ani menen onin` gu`llep rawajlang`an jeri orayliq Aziya bolip esaplanadi.
Xadis-islam dini ta`liymati boyinsha qurannan keyingi ekinshi orinda turatug`in muqaddes kitap bolip, Muhammed payg`ambardin` o`miri ha`m xizmeti, onin` diniy ha`m a`dep-ikramliq ko`rsetpeleri o`z ishine aladi. Muhammed payg`ambar bir ga`p aytqan bolsa yaki basqalardin` o`zine islegen islerin ko`rip qadag`an etpegen bolsa usi 3 jag`daydin` ha`r birin sunnet dep esaplaydi. A`ne usinday ko`rsetpeler, is-ha`reketler jiyin-disi ha`dis dep ju`ritiledi. Ha`dislerde insaniy pa`ziyletler targ`ib qilinadi. Sonin` ushin musilmanlar ha`dislerge u`lken itibar menen
qaraydi. Esitken ha`r bir ha`disti qa`tesiz o`z halinda basqalarg`a jetkeriwge ha`reket qilg`an. Soni ayriqsha atap o`tiw kerek islam du`n`yasinda en` isenimli ha`disler dep atalg`an ha`dislerdin` toplawshilari Orayliq Aziyadan shiqqan. Bul mashkur ha`disshunaslar ishinde Imam al- Buxariydir. Xadisshunasliq iliminin` altin da`wiri esaplang`an 6 ha`distin` toplawshilari jasap miynet etken. Bul da`wirlerde medreselerde musilman joqari oqiw orinlarinda ha`dis ilimi mustaqil pa`n sipatinda oqitilg`an. Imam al-buxariy 810 jili Buxarada tuwilg`an 16 jasinda anasi, ag`asi menen Mekke qalasina hajg`a ketedi. Xijazda alti jil jasap hadis iliminen ta`lim aladi. Bilimin asiriw maqsetinde sol da`wirdin` ilim oraylari Damashq, Kohira, Basra, Kufa, Bagdad siyaqli qalalarda ha`dis iliminen ta`lim aladi. Onin` o`mirinin` ko`p da`wiri shet ma`mleketlerde o`tedi. Imam al-Buxariy shet elden qaytqannan keyin o`zinin` jurti Buxarada ko`plep sha`kirt ha`m ulamalarg`a ha`dis iliminen sabaq bergen. Ko`pshilik oni hu`rmet qilg`an biraq ayirim ishi qara adamlar Imam Buxariydi ko`re almag`an. Na`tiyjede Buxara ha`kimi Holid ibn Axmad az- Zuxaliy menen imam al-Buxariydin` ortalari buziladi. Bug`an sebep a`mir alimininn` aldina kelip
«Al jome` as-saxix», «At-tarix» shig`armalarin oqip beriwdi soraydi, talap etedi. Biraq al-Buxariy
«Men ilimdi xor etip oni ha`kimler esigine tasip ju`rmeymen. Kimge ilim kerek bolsa o`zi izlesin»

• 
  dep juwap qaytaradi. Bug`an g`a`zebi kelgen a`mir Al`-Buxariydan qalani taslap shig`ip ketiwdi buyiradi. Sonnan keyin al-Buxariy Samarqandqa qaray jol aladi. Azg`ana waqit xartang degen qishlaqta jasag`annan keyinawiriwg`a shalinip 870-jili 60-jasinda du`n`yadan o`tedi.
  

Imam al-Buxariy keyingi a`wladlarg`a ju`da` bay ma`deniy miyras qaldirg`an bolip onin` jazg`an shig`armalarinin` sani jigirmadan artiq. Olardin` «Al-jom`e as-saxix», «Al-adab al- mufrad», «kitob al-kuna», «At-tarix al-ilal», «Barr ul-voliydayn» h.t.b. Bulardin` ishinde en` a`hmiyetlisi «Aljom`e as-saxix» bolip esaplanadi. Imam al-Buxariyg`a deyingi hadisshunaslar o`zlerinen aldin`g`i esitken ha`dislerinin` barlig`in o`zlerinin` toplarina bir shetten kirite bergen. Imam - al Buxariy o`zinin` toplamina tek g`ana isenimli ha`dislerdi kirgizgen. Imam Buxariydin` bul shig`armasin ta`kirarlanatug`inlari menen 4000 min`nan aslam ha`disler kiritilgen bolip islam du`n`yasinda Qurannan keyingi ekinshi muqaddes kitap esaplanadi. Mustaqilliq sharapati menen Imam al-Buxoriy atindag`i xaliq araliq jamg`arma du`zilgen. Bul jamg`armanin` tiykarg`i waziypasi Imam al-Buxariydin` ma`deniy miyraslarin u`yreniw, toplaw, targ`ibat etiw bolip esaplanadi. Alimnin` ziyarat jayi Xartang qishlag`inda jaylasqan bolip, bul jerge ko`plegen ziyaratshilar keledi.
Orayliq Aziyaliq hadisshunaslardin` biri Abu iso Muhammed at-Termiziy 824 jilda Termizde tuwilg`an. Bul da`wirlerde Termiz Orayliq Aziyanin` Urgensh, Buxara, Samarqand qalalari siyaqli ilim-pa`n ha`m ma`deniyati rawajlang`an qalalardan bolg`an. At-Termiziy bir qansha shig`armalar do`retken bolip olardin` ko`pshilik ha`dislerge bag`ishlang`an 7-a`sirdin` birinshi yariminda ju`da` qisqa waqitta qa`liplesken Quran islam ta`liymatinda u`lken tariyxiy ha`m ma`deniy a`hmiyetke iye bolg`an tiykarg`i derek bolip musilman du`n`yasinin` ja`miyetlik, huqiqiy, a`dep-ikramliq tamanlarina tiyisli barliq ma`selelerdi toliq o`z ishine qamtip ala almag`an. Sol sebepli ha`m islam dini shegaralarinin` ken`eyiwi onin` nizam qag`iydalarina tiykarlang`an dini shegaralarinin` ken`eyiwi onin` nizam qag`iydalarina tiykarlang`an ja`miyet rawajlang`an sayin jan`a g`oyaviy pikir - mulohazalarg`a ha`m ko`rsetpelerge itiyaj sezilip bardi. Sonin` ushin ha`m Muhammed payg`ambar o`zi aytqan ibratli na`siyatlar, diniy, a`dep-ikramliq ma`selelerge tiyisli qaraslari ha`mde payg`ambar alayxissalamnin` o`miri ha`m onin` iskerligi tuwg`an tuwisqanlari, ag`ayin tuwg`anlari, safdoshlari, sahabalari aytqan xikaya, rawaiyatlari ha`dislerdi toplaw ken` ha`wij alg`an. Sog`an ko`re Islam ta`liymatinda ha`disler Qurannan keyingi ekinshi da`rek bolip esaplanadi. Islam ulamalari ortasinda da`slepki waqiyatlardan baslap-aq ha`dislerdin` isenimligine ju`da` u`lken itibar berilgen. Sebebi shala-shulpi, o`tirik, isenimsiz ha`disler ha`m tarqalg`an. Bunday waqiyatlarda muhadislerdin` tinimsiz miynetinin` na`tiyjesinde ha`disler o`z halina keltirilip otirg`an.
At-Termiziydin` qa`lemine tiyisli shig`armalari: «Al jomi`», «Ash-shamoil an-nasabiya» (Payg`ambardin` ayriqsha pa`ziyletleri», «Ha`dislerdegi qa`telikler» h.t.b.).
Ha`dis iliminde 3 taraw bar

1. 
   Musnad - da`wirlerge bolip alfavit ta`rtibide jaylastirilg`an
   
2. 
   Saxix - en isenimli ha`disler
   
3. 
   Sunnan - tuwri isenimli ha`mde isenimsiz ha`disler aralasip ketken.
   

Islam dini tarqalg`an ma`mleketlerde ja`miyetlik - ekonomikaliq ha`m diniy qatnasiqlardi qamrap aliwshi nizam - qag`iydalar jiynag`i za`ru`r edi. Bunin` ushin Quran ha`m Sunna-ha`disler tiykar etip alindi. Musilmanlardin` materialliq ha`m ruwxiy ma`deniy, shaxsiy, ja`miyetlik turmisin ta`rtipke salip turiwshi diniy huqiq sistemasi shariat qa`liplesti. Sha`riyat musilmanlardin` a`mel qiliw sha`rt bolg`an islam dini ta`repinen buyrilig`an hu`kimler ha`m nizamlar. Sha`riyat ilimin biliw musilmanlar ushin pariz esaplanadi. Ondag`i tiykarg`i nizamlar ma`mleket huqiq-mu`lk ha`m miyras, jinayat ma`seleleri, qaziliq ha`m kepillik beriw, ant ishiw qag`iydalari, sem`ya, neke sonday-aq oraza turiw, namaz oqiw, za`ka`t beriw, ha`m ha`m basqada ta`rtip talaplardan ibarat. Sha`riyatta haram ha`m hadalg`a ajiratiw a`hmiyetli orin tutadi. Ma`selen pariz - bul musilmanlardin` islewi sha`rt bolg`an a`meller. Bul ekige bo`linedi: parizi ayn, parizi kifaya. Parizi kifaya musilmanlardin` bir bo`legi islese basqalarinin` moynina saqit boladi. Ma`selen jetimdi yaki awiriw adamdi bag`iw, marxumdi juwiw yaki jerlew.
Sonin` menen birge za`ru`r mug`darda awqatlaniw, perzentlerge ta`rbiya beriw, shirayli go`zzal a`dep-quliqlardi u`yretiw, o`ner u`yretiw siyaqli talaplardi o`zinin` ishine aladi.
Musilmanlardin` tu`sinigi boyinsha sapar ayinda saparg`a shig`iwg`a bolmaydi yaki iygi islerdi islemew kerek yag`niy toy bermew h.t.b. tu`sinikler bar. Musilmansha Ramazan - Oraza, Shavval-Xayit, Zulxijja - Qurban hayiti bolip esaplanadi.
IX a`sirlerge kelip Orayliq Aziyag`a sufizm tarqaladi. Sufizm diniy filosofiyaliq ta`liymat bolip ol en` da`slep IX a`sirde Iranda payda bolg`an. «Suf» so`zinin` etimologiyasi ha`m so`zlik ma`nisi haqqinda tu`rli pikirler bar. Ko`pshilik alimlardin` pikirlerine qarag`anda bul so`z arab tilinde «suf» ju`nnen toqilg`an shekpen adamdi ba`le-ma`terden saqlap turadi dep qarawdan kelip shiqqan. Tag`i bir ko`z-qaraslarda «sufiy» grek tilinde «safos» - danishpan degen so`zden aling`an. Sonin` menen birge bul so`zdi sap pa`klik, ruwxiy go`zzalliq, ruwxiy jetiskenlik dep tu`sindiriwshi alimlarda bar. Sufiy so`zi uliwma etimologik mazmung`a iye emes, al ondag`i ha`r bir ha`rip psixofiziologik tu`sinik beredi degen pikirlerde hu`kim su`rmekte. Usi jerde bul pikirge qarsi «suf» so`zinin` ha`r bir ma`nisi bir ma`nini an`latadi dewshiler bar. Misalg`a «s»-salamat, safa «u»- uapa, ua`de, «f»-fakr, fikr ha`m fana. «Giyas ul-lugatta», «Sufiy- a`zeliy sapliqqa ashiq bolg`anlar, o`z qewline na`zer salip qiyalin haqtan basqag`a qaratpag`anlar sufiy dep ataladi» - dep ko`rsetedi.
XI a`sirge kelip sufizm ken` tarqaldi. Muhammed “azalliy (1058-1111) «Xujjat ul-islam» yag`niy «Islamnin` hu`jjeti» dep atalg`an shig`armasin oqig`an adam o`zin musilman boldim dep esaplag`an. Sufizm bir neshe basqishlardan o`tken. ha`r tu`rli da`wirde ha`r qiyli elde onin` bir neshe bag`dari bolg`an, sonin` ishinde Orayliq Aziyada 12 a`sirde Yassauiya (tiykarin saliwshi Xoja Axmet Yassauiy), 14-a`sirde Nakshbandiya (tiykarin saliwshi Bahauiddin Nakshband) 614 a`sirde Kalandariya (tiykarin saliwshi Shayx Safa), Kubraviya (tiykarin saliwshi 13-a`sirde Najmiddin Kubra) h.t.b. Sufizm ta`liymati sol da`wirlerde payda bolip toqtap qalmastan anawya ki minaw Nawayi, Maqtumquli, A`jiniyaz, Berdaq yaki bolmasa basqada shayirlardin` do`retpelerinde Yassauiy, Nakshbandiy da`stu`rlerinin` ta`sirin ko`riwge boladi. Misali Yassauiydin` «Topiraq bolg`il a`lem seni basip o`tsin» degen bir so`zinin` o`zin alip qarayiq. Xoja Axmed Yassauiy «Topiraq bolg`il degende islam ia`liymatindag`i Adam ata haqqindag`i a`psanani na`zerde tutqan. Epsanada bayan etiwinshe «Qutaytaala en` da`slep to`rt na`rseni jaratti

• 
  ot, suw, topiraq, hawa. Berdaq «Izler edim» qosig`inda:
  

«To`rt na`rse du`n`ya to`rkini, A`uel haq insan bil buni,
Bul du`n`yanin` joqdur mini,
Baxit bol dep izler edim» deydi. Bul haqqinda Abulg`azi Baxadurxannin` «Shajarai turk» shig`armasinda «Quday taala perishtelerge aytiqim topiraqtan adam jasap jan berip, jer ju`zine xalifa etip qoyarman. Bul hu`kimge perishteler adamlar o`z na`psin tiya almaydi» - dep qarsiliq bildirdi. Sonda quda aytqan eken: «Men bilgendi sizler bilmeysizler. Barin`lar topiraqtan bir adam su`wretin dasan`. Ezireyil qudanin` ha`miri menen Mekke menen Tayf arasindag`i topiraqtan ilay alip adamnin` su`wratin jatqizdilar. «Adam samal ja`rdeminde ha`reketke kelip ot penen denesi isitilg`anda ju`regi jilipti. Solay etip jaratqannin` miyrim sha`pa`a`ti menen insan o`z erkin tawipti. Sufizm filosofiyasi tiykarinda usi na`rsenin` ha`r birinin` to`rt na`tiyje, to`rt halat, to`rt tilek, to`rt sipat ju`zege keltirgen dep qaraydi

1. 
   Topiraqtan sap u`mit, allanin` sharapati, jaqsi quliq mu`riybet
   
2. 
   Suwdan - quwanish, saqiyliq - na`ziklik,birlik
   
3. 
   Samaldan - o`tirik, eki ju`zlilik, sabirsizliq, maqtanshaqliq
   
4. 
   Ottan - o`tirik, na`psi, ta`mego`ylik, qizg`anish.
   

Bunnan basqada sufizmde topiraq - allanin` minawwar nuri, suw onin` jarqin o`miri, hawa - ullilig`i, ot-onin` g`a`zebinin` timsali. Topiraq ha`m suw-ja`nnet mu`lki, samal ha`m ot-dozaq mu`lki. Mine usi jerde topiraq obraz da`rejesine ko`terilgenligin ol ilahiy isenimlerge tiykarlanip
`izdi miyrim-sha`pa`a`tli mu`riybetli boliwg`a u`ndeydi. Bul Alisher Nawayi ga`zellerinde ha`m ushiraydi.
«Biyparwalar ot, uapa axli za`ru`r topiraq,
A`y Nawayi, o`zin` maqbul istasang topiraq bol», Kim a`rur mardurd, ukim bashidi kindari bor,
Mardud - biykar etilgen. Onda shaytaniy isler basim. Demek o`zligin`zdi an`lawi ushin topiraq sipat boliw kerek.
«Qu`direti ku`shlidur ne qilsa subxan,
Ko`pten son` jaratti topiraqtan insan»« dep A`jiniyaz shayirda bul da`stu`rdi dawam ettiredi. Sufizmde to`rt basqishtan ibarat. Birinshisi - sha`riyat, ekinshisi - marifat, u`shinshisi - tarikat,
to`rtinshisi - haqiyqat.
«Yassaviya» tariqatinin` barliq aqidalari Xoja Axmed Yassauiydin` tiykarg`i shig`armasi bolg`an «Hikmet»inde bayan etilgen 12-a`sirdegi rawajlang`an tu`rkiy tildegi poeziyanin` u`lgisi bolg`an ha`m keyingi da`wir a`debiyatina o`zinin` u`lken ta`sirin o`tkergen «Hikmet» shig`armasinda «Yassaviya» ta`liymatindag`i paklik, hadalliq, tuwriliq, miyrim-sha`pa`a`t, o`z qoli, ku`shi, man`lay teri, hadal miyneti menen ku`n ko`riw, Alla talaanin` diydarina jetisiw jolinda insannin` botinen ha`m zoxiran kamal tabiwi siyaqli uliwma adamzatliq qa`driyatlar bayan etilgen.
Orayliq Aziyaliq sufizmnin` uakillerinen biri Bahauaddin Nakshband (1318-1389) Buxarada Kasri xinduvan degen jerde tuwilg`an. Nakshbandiya ta`liymatinin` tiykarin «Dil ba yaru dast va bor» yag`niy «Keulin allada, qolin` iste bolsin» degen ko`rsetpe quraydi. Aldin`g`i sufizm ta`rikatlarinda Orayliq Aziyada ken` taralg`an Yassaviya tariqatindada ta`rki du`n`yashiliq basim.
VIII a`sirdin` aqiri IX a`sirdin` baslarinda xalifaliqtin` orayi Bag`dad da ilim-pa`n rawajlandi. Eyyemgi grek alimlari Platon, Aristotel`, Sokrat, Gippokrat, Galen, Evklidlerdin` shig`armalari arab tiline awdarildi. Xristian ha`m islam alimlari ortasinda birge islesiw ornatildi. Xalifa xarun ar Rashid o`liminen keyin onin` balasi al-Ma`mun xalifa etip saylang`annan keyin (813-jil) ol ilim pa`n, ma`deniyatqa qiziqqan adam bolip Bag`dadda ilimiy oray du`zip, og`an barliq musilman u`lkelerinen Orayliq Aziyadan alimlardi jiynadi. Al Xorazmiy, Axmad Farg`oniy, Marvaziy, Marvarudiy, Javxariy siyaqli alimlar Bag`dad ilim ma`deniyatin a`lemge tarqatti.
Islam dininin` Orayliq Aziyag`a kirip keliwi jergilikli xaliqlardin` ma`deniyati, ma`mleketlik du`zimi, ku`ndelik turmis ta`rzinde a`hmiyetli boldi. Islam qa`driyatlari xaliqtin` ku`ndelikli turmis ta`rzine sin`ip ketti ha`m teren` iz qaldirdi. Ozinen aldin`g`i diniy isenim ha`m bayramlardi islam isirip shig`arg`an joq, kerisinshe aralasip ketti. Musilman bayramlari ha`m u`rp-a`detleri xaliqtin` qanina sin`ip ketti. Islam jergilikli dinlerge ha`m ko`p jag`daylarda unamli ta`sir o`tkergen. Islam marifiy tarawda ha`m ta`sir o`tkerdi XX-a`sirge shekem barliq mekteplerde diniy ilimler menen bir qatarda dun`yaviy pa`nler oqitiladi. Islam ibarat tiykarg`i mazmuni uliwma adamzatliq qa`driyatlari ha`zirgi waqitqa shekem musilman xaliqlarinin` ruwxiy turmisinda a`hmiyetli orin tutip keledi.
Arablardin` kirip keliwi menen arab tilindegi kitaplar tarqaldi. Bulardan «Min` bir tu`n» ertegei. «Totinama» h.t.b.
O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` XI - sessiyasinda qabil etilgen «Hu`jdan erkinligi ha`m diniy sho`lkemler haqqindag`i» Nizam ha`m Prezidentimiz Islam Abduganievich Karimovtin` so`ylegen so`zinde bu`gingi g`a`rezsiz ma`mleketimizdin` ha`r bir puqarasinin` ta`g`diri menen sabaqlas. Bu`gingi o`zligimizdi taniw ruwxiy du`n`yamizdi qa`liplestiriw en` basli waziypalardan biri bolip turg`an bir waqitta islam dinine siyasiy tu`s berip oni siyasiy ma`plerine burmalawdin` aqibetlerin 1920-1932 jillarda Arabstandag`i Gauasat urisi 20 jildan artiq dawam etken Avganstandag`i uris jeti jildan beri dawam etip kiyatirg`an Tajikstandag`iurislar bu`lginshilikler ha`r bir adam ushin sabaq boliwi sha`rt. Du`n`ya ma`deniyati tariyxinda belgili bolg`aninday islam dini yaki basqa dinler bolsin og`an siyasiy tu`s beriw barliq waqitta da ja`miyettin` rawajlaniwina unamsiz ta`sir jasag`an. Pu`tin Evropa elleri ma`deniyatinin` altin da`wiri esaplang`an oyaniw da`wirinin` basli belgilerinin` biri Xristian dininin` siyasiy qural sipatinda paydalaniwg`a shek qoyilg`anlig`inda bolip esaplanadi. Din adamzat ma`deniyatinin` bir bo`legi, ma`deniy miyras. Ma`mleketimizdin` dinge bolg`an siyasatin prezidentimiz I.Karimov
«O`zbekstan XXI a`sir bosag`asinda: qa`wipsizlikke ka`wip, turaqliliq sha`rtleri ha`m rawajlaniw kepillikleri» kitalinda «Biz dinnin` keyingi waqitlarda da adamlardin` en` joqari adamgershilik pa`ziyletlerge a`dep-ikramliiqqa ta`rbiyalawi ta`reptaridimz. Biraq biz hesh waqit ha`kimiyat ushin gu`reske siyasat, ekonomika, nizamg`a aralasiwinia jol qoymaymiz. Sebebi bul ma`mleketimiz qa`wipsizligine qa`wip tuwdiradi dep esaplaymiz. Diniy fonatizm ha`m ekstremiznin` ku`sheyiwinin` sebeplerinin` biri islam dini boyinsha sawati kem dindi birden-bir ruwxiy qural dep esaplaytug`in hu`kimet penen de esaplaspay shala sawatliliq penen qarawdin` aqibetleri bolip esaplanadi. Elbette ha`r bir adamnin` o`zine ta`n oylaw, tu`siniw da`rejesi bar. Demek ha`mmeni bir qiyli etip oylawg`a ma`jbu`rley almaymiz. Nizamda puqaralardin` dinge iseniwi yaki isenbewi siyaqli hu`jdan erkinligine kepillik berilgen. Elbette bul bizin` ruwxiy du`n`yasi bay xalqimizdin` hu`jdan ar-namis, o`zgenin` pikirin tin`law hu`rmet etiw a`debinen kelip shiqqan. Solay etip diniy inanim milliy qa`wipsizlikti, ja`miyetlik tartipti adamlardin` ta`g`dirin buziwg`a alip barmawi kerek. Islam dininde ha`m musilmanlardin` waziypalarin aniq belgilep berip qoyilg`an. Olardin` bazilari: Birinshiden: Adamnin` o`zinin` aldindag`i waziypasi.
Ekinshiden: Shan`araq aldindag`i waziypasi. Ushinshiden: Watan ha`m millet aldindag`i waziypasi. To`rtinshiden: Insaniyat aldindag`i waziypasi.
Uatanlaslar arasinda insaniy pa`ziyletlerdi qa`liplestiriw ushin ha`r bir ma`mleket o`zinin` Nizamlarin shig`arg`an, bizin` uaziypalarimizdan biri sol Nizamdi hu`rmet qiliwdur. Sebebi adamlar Nizamlarg`a tiykarlanip jasasalar ra`ha`tte ha`m parashxatshiliq boladi delingen.
Pu`tin insaniyat aldindag`i belgilengen waziypalardan bolsa Adamzat bir ata-ananin` Adam ata ha`m Hawa - enenin` perzentleridur. Basqa adamlardin` o`miri de bizlerdiki siyaqli hu`rmetli ha`m qa`dirli, qimbatlidur. Ha`r bir adamnin` bul du`n`yada jasawg`a haqi bar.
Dinimizge qarsi adam o`ltiriw qadag`an etilgen. Sebebi islam dinindegi en` awir jaza adam o`ltiriw delingen. Islam tinishliq dini. Assalawma - a`leykum so`zi Alla talanin` isimlerinen biri bolip bul so`zdin` ma`npsi Sizge, tinishliq tileymen degendi bildiredi. Bazilar dinge isenimnin` yamasa xajilig`in ko`z-ko`z qiladi. Yaki ja`ma`a`t orinlarinda ha`mmenin` diqqat itibarin o`zine tartatug`in ha`r qiyli - aq ko`k lipaslarda tek ko`zin g`ana ashiq qaldirip oranip qaladi ha`m bul musilmanshiliqtin` belgisi sipatinda ko`rsetkisi keledi.
Nizamda din xizmetkerlerinen basqa O`zbekstan puqaralarinin` ja`ma`a`t jaylarinda ibadat lipaslarinda ju`riwi juwapkershilikke tartiladi jep ju`da` tuwri ko`rsetilgen, sebebi bul Nizamg`a qaysi dindi propogandalaw bolip esaplanadi.
Sonliqtan bizin` institutimizdin` Ustavina ha`m o`zinin` diniy ayirmashiliqlarin ko`rsetetug`in studentlik sipat-larinda tuwri kelmeytug`in kiyim kensheklerdi kiyiw, diniy ug`imlar menen baylanisli ha`r qiyli tag`inshaqlar tag`iw qadag`an etiledi dep kiritilgen.
Sonday-aq keyingi waqitlarda bir dinnen ekinshi dinge o`tiw ha`m og`an basqalardi tartiwshilarda ushirasadi. «Bir konfrentsiyag`a dinge iseniwshilerdi basqasina o`tiwge qaratilg`an qatti - ha`reketlerde ha`m basqada missionerlik iskerliklerde jazag`a sebepshi boladi, dep Nizamda toliqtirilg`an. Nizamda bilimlendiriw tarawi dinnen ajiralig`an. Bilimlendiriw tarawin oqiw bag`darlamalarina diniy pynlerdin` kirgiziliwine jol qoyilmaydi. Sonday-aq Nizamda
«Joqari ha`m orta diniy oqiw orinlarinda ta`lim aliw ushin puqaralar uliwma ma`jbu`ria` orta ta`lim alg`annan keyin qabil etiledi». Bul ha`r bir balag`a du`n`ya qarsi qa`lipleskennen keyin hu`jdan erkinligin tan`lawg`a mu`mkinshilik beredi. Arablardin` taraqqiet tariyxi XII a`sir baslarinda qa`wimlerdin` birlesiwine alip keldi. Islam dini bul birlesiwdi mafkuraviy tamannan qollap quwatladi. Milliy,etnik kelip shig`iwina qaramay din aldinda ha`mmenin` huqiqi ten`ligi arablarg`a u`lken imkaniyat berdi. Olar tez waqittin` ishinde Afkannin` arqa bo`legin Iran, Orayliq Aziya, Kavkaz arti u`lkeleri, Arqa Ispaniyani basip aldi. Rawajlaniw da`rejesi ha`r qiyli bolg`an tu`rli ma`mleketlerdin` bir ma`mleketke birlesiwi olar ortasindag`i jaqin ma`deniy
ekonomikaliq baylanislar, ishki ha`m sirtqi sawdanin` rawajlaniwi ju`z berdi. Rawajlang`an ma`mleketlerdin` o`rnek aldi. Na`tiyjede xalifaliqqa kirgen ma`mleketler bir qatar Evropa ma`mleketlerinen aldin`g`i o`tip ketti. Islam dini qa`liplesken waqitta arablar yarim ko`shpeli turmis keshiretug`in edi. Olar o`zleri jawlap alg`an qaliqlardin` ma`deniyatin tezde o`zlestirip aldi. Arab tili tek xalifaliq tili bolip qalmastan ilim-pa`n du`zim, u`rp-a`det, turmis ta`rizi, Iran ha`m Maverennahrdan u`lshi aldi. Grek, suriya, sanskrit, paris tillerindegi shig`armalar arab tiline awdarildi. Ma`mun 813-jili xalifaliq lawazimina otirg`annan keyin ilim - pa`n ma`deniyattin` rawajlaniwina u`lken itibar berdi. Ol Bag`dadda «Baytul xikma», «Mamun akademiyasin» du`zedi. Ol jerge tu`rli milletlerdegi alimlardi - maverennaxrliq, xorasanliq, bakteriyaliq, fargonliq alimlardi jinaydi.
Muhammed Musa Xorazmiy, Abu Ma`shal al-Balxiy, Abu Nasr Farabiy, Abu ali ibn-Sino, Abu Rayxan Beruniy, Maxmud Zamaxshariy, Abu bakr ar-Roziy, Maxmud Kashkariy, Al Farg`oniy, Yax`e ibn.

Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   Islam ma`deniyatinin` o`zine ta`n tamanlari neben ibarat
   
2. 
   Ma`deniyati degende neni tu`sinesiz
   
3. 
   Islam ma`deniyatinin` uliwmaadamzatliq ma`deniyatta tutqan orni
   
4. 
   Islam ma`deniyatinin` Orayliq Aziya xaliqlarinin` ma`deniyatina ta`siri neden ibarat
   
5. 
   Diniy qa`driyatlar degende neni tu`sinesiz
   

Adebiyatlar :

1. 
   Karimov I.A. Istiklol va manaviyat.T.,1994
   
2. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. 1998
   
3. 
   Karimov I.A. Uzbekiston XXI asr busagasida T., 1997
   
4. 
   Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. 2003
   
5. 
   Azimov K. Islom va xozirgi zamon. T., 1993
   
6. 
   Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati T., 1995 .
   
7. 
   Islom (spravochnik) M.A. Usmanov taxriri N., 1989 .
   
8. 
   Jumabaev I. Uzbekistonda falsafa va axlokiy fikrlar tarixi tarakkiyotidan N., 1997 9.Xudaybergenova U. Madeniyattaniu. N. 2004