Qaraqalpaqstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI



PA’N; EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA
Tema; “Emperikaliq izertlewdin’ uliwmaliq xarakteristikasi”


Qabillag’an: ____________
Tapsirg’an: ____________

Tema: Emperikaliq izertlewdin’ uliwmaliq xarakteristikasi

Joba:
1. Psixologiyada izertlew tu’sinigi
2. Emperik izertlew usili haqqinda tu’sinik
3. Baqlaw hám ólshew empirik usıl retinde
4. Izertlew usıllari xaraktiristikasi
Psixologiyada psixologik izertlewler shártli túrde teoriyalıq hám ámeliy túrlerge ajratıladı. Sebebi olar ortasında qatań shegaranı ótkeriw qıyınshılıqlı. Hár qanday fundamental psixologiya teoriyalıq bolıp tabıladı, empirik izertlewler bolsa teoriya menen birlesken halda ámelge asıriladı. Biraq olar ortasında parq bar.
Psixologiyada teoriyalıq izertlewler nátiyjesinde teoriyanıń túrli dárejesin ajıratıp kórsetiw múmkin: uliwmapsixologiyaliq teoriyaler, arnawlı teoriyaler, jeke teoriyaler.
Uliwma psixologiyaliq teoriyalar jámiyeti pútin óz ishine alatuǵın mashqalalardi hal etedi. Mısalı, jámiyettiń rawajlanıw da’wirlweri hám strukturası, onıń iskerlik nızamları hám t.b.
Arnawlı teoriyalar psixologiya obiektiniń zárúrli táreplerin úyrenedi. Psixologiyaliq struktura teoriyası, institular teoriyası psixologiyada arnawlı tarawlar retinde qáliplesti. Arnawlı teoriyaler abstrakt túsiniklerden paydalanadı, biraq olar kóbinese faktlarga tiykarlanadı.
Jeke teoriyalar kóbirek empirik izertlewlerge tayanǵan halda tómen dárejedegi sotsial processlerdi úyrenedi. Mısal ushın referent gruppalar teoriyası, kishi gruppalar teoriyası hám t.b. Bul teoriyalar insan minez – qulqinin’ bekkem mexanizmleriniń hár túrlı sharayat hám jaǵdaylardaǵı kórinisin anıqlawǵa háreket etedi.
Empirik izertlewler. Dáslepki empirik izertlewler XVII asirde ótkerilgen bolsada, XX ásirdiń birinshi yarımında AQShda ommalashdi. Empirik izertlewler delingeninde, bilimlerdi tájiriybe arqalı alıw túsiniledi. Empirik psixologiyanin’ izertlewlerdiń ob'ekti - socialliq ómirdiń mikrojaaryonlari, insanlardıń háreketleri, oylaw tárizi, pikiri hám munasábetleri. Olardıń tiykarǵı maqseti sotsial gruppalar, individler, shólkemler máselelerin, yaǵnıy janlı sotsial mashqalalardi tikkeley úyreniwden ibarat.
Empirik izertlewlerdi psixologiyanin’ zárúrli bólegi retinde empirizm konsepsiyası menen salıstırıw múmkin emes, sebebi empirizm konsepsiya retinde teoriyalıq bilimlerdi birotala biykar etedi. Sezimli aqıldıń tıkkeleygi empirizm koncepciyasında pánniń tiykarın tashkiil etedi.
Empirik izertlewlerdiń ob'ekti mikroprotsessler, predmeti bolsa individler, sotsial gruppalar, sotsial shólkemler, miynet iskerliginiń ónimliligi, shaxs qásiyetleri va hk. Olardıń wazıypası baqlaw, eksperiment, hújjetlerdi úyreniw hám soraw metodları arqalı sotsial processler boyınsha faktlar hám maǵlıwmatlar jıynawdan ibarat. Empirik izertlewler nátiyjelerin da ámeliy, de teoriyalıq maqsetlerde isletiw múmkin.
Tariyxıy rawajlanıwǵa názer taslasak, empirik izertlewlerdi ótkeriw sıyaqlıda kóplegen metodologik xarakterge iye bolǵan máseleler: sotsial fakttin’ mánisi, teoriyalıq bilimdiń empirik maǵlıwmatlar menen óz-ara munasábetleri, soraw, baqlaw hám maǵlıwmatlardı qayta islew processinde subiektiv faktordin’ roli sıyaqlılar payda boldı.
Empirik izertlewler tiykarınan statistka maǵlıwmatlarǵa tayanǵan halda ámelge asıriladı. Rawajlanǵan mámleketlerde informaciya támiynatı empirik izertlewdiń zárúrli deregi esaplanadı. Usı izertlewlerdi ámelge asırıwda texnikanıń rawajlanǵanlıq dárejesi zárúrli áhmiyetke iye.
Sebebi empirik maǵlıwmatlar qayta isleniwi zárúr. Soraw, baqlaw, eksperiment metodları jardeminde empirik izertlewler ótkerilgeninde málim mániste materiallıq hám texnikalıq qurallar talap etiledi. Sol sebepli empirk izertlewler ádewir qımbat ilaj esaplanadi.
Psixologiya pániniń tariyxıy rawajlanıwı dawamında ol jaǵdayda arnawlı hám tarmaq jónelisler payda boldı.
Empirik izertlewler a’dette málim bir sorawǵa yamasa gipotezaga juwap beriw ushın ótkerilgen eksperiment yamasa gúzetiwge tiykarlanǵan hár qanday tergewdi názerde tutadı. Empirik sóz maǵlıwmattı tájiriybe, baqlaw hám / yamasa tájiriybe arqalı alıw degen mánisti ańlatadı.
Ilimiy usılda " empirik" sózi gúzetiw hám tájiriybe járdeminde sınap kóriliwi múmkin bolǵan boljawdan paydalanıwdı ańlatadı, barlıq dáliller empirik bolıwı kerek, sonday eken ol dálillerge tiykarlanǵan bolıwı kerek.
Empirik izertlew usılı túsinigi
Izertlew aldına qoyılatuǵın maqsetlerden biri izertlew ob'ektindegi qasiyet hám nizamlıqların ashıw, olardı túsintiretuǵın teoriyanı islep shıǵıw bolıp tabıladı. Lekin izertlew ob'ekti bolǵan ózgeshelikler, nizamlıqlar hám funksional munasábetler «yashiringan» boladı, olardı tikkeley baqlaw etip bolmaydı.
Izertlew buyımları bolǵan empirik maǵlıwmatlar hám faktlardi qolǵa kirgiziw, qayta islep shıǵıw, teoriyalıq analizge tayarlaw ma'lum aktivlikti, izertlew quralları hám usıllarınan keń paydalanıwdı talap etedi. Bolıp ham, házirgi zaman páni barǵan sayın quramalı, kóp basqıshlı, kompleks izertlewdi talap etetuǵın ob'ektlerdiń izertlew sheńberine kirip barıp atır. Soǵan muwapıq iyerarxik (ápiwayı hám kóp quramlı usıllar sisteması ) kórinisine iye bolǵan, bir qansha funksional ámellerdi orınlawǵa mólsherlengen usıllar keń qollanıw etińip atır. Biotexnologiya, ekologiya, injinerlik psixologiyasi, notexnologiya, virtualistika sıyaqlı pán tarmaqlarında sonday jaǵday gúzetilip atır.
Izertlewdi basında turǵan, izertlew programması hám rejesinde belgilengen, hám de, paydalanıw názerde tutılǵan empirik izertlew usılları ob'ektke tiyisli dáslepki maǵlıwmatlardı alıw hám baslanǵısh qayta islew ámellerin orınlaw múmkinshiligin beredi.
Empirik izertlew usılın biliw degi tiykarǵı roli neden ibarat? Bul sorawǵa tómendegi tariyp menen juwap beriw múmkin. Empirik izertlew usılı - bul ob'ekttiń tikkeley yamasa ásbaplar járdeminde aqıl qilsa bolatuǵın elementleri, belgileri hám ózgeshelikleri haqqında maǵlıwmatlar alıw, faktlarni gruppalastırıw, xarakteristikalaw, klassifikaciyalawni atqaratuǵın ámeller, qaǵıydalar hám talaplar sisteması bolıp tabıladı. Bunday usıldıń qımbatlı tárepi sonnan ibarat, ob'ektti dúzilisi, mánisi yamasa funksiyaonal nizamlıqların kórinetuǵın etetuǵın ózgeshelikler, olardıń muǵdarlıq hám normativ bahaları jóninde tikkeley informaciya alınadı. Sol túrdegi empirik maǵlıwmat teoriyalıq izertlew sheńberine kiritiledi, aqıbette saldamlı jańa ashılıwlar etiledi, texnologiyalıq joybarlar, strukturalar islep shıǵıladı.
Dáslepki qımbatlı maǵlıwmatlar beretuǵın empirik usıllar qatarına baqlaw hám ólshew kiredi.
Baqlaw hám ólshew empirik usıl retinde
Baqlaw empirik izertlewde baslanǵısh fakt hám bilim beretuǵın derek hám usıl bolıp tabıladı. Derek retinde baqlaw ob'ekt jóninde hár tárepleme, yaǵnıy onıń aqıl qilsa bolatuǵın elementler hám ózgesheliklerine tiyisli informaciya hám faktlarni alıw múmkinshiligin beredi.
Usıl retinde baqlaw qanday funksiyanı atqaradı? Bunı tómendegi tariypden biliw múmkin. Baqlaw - bul joba tiykarında aktiv, sistemalı hám maqsetke muwapıq tikkeley yamasa ásbap járdeminde obiekttiń sırtqı yamasa ishki, ózgeriwshen yamasa turaqlı ózgeshelikleri, dúzilisi, muǵdarlıq bahaların atap kórsetiw, alınǵan informaciyanı ilimiy faktga aylandırıw usılı bolıp tabıladı.
Ob'ekt jáne onı úyreniw procesi qanshelli quramalı bolmasin, baqlaw usılına baslanǵısh izertlew jandasıwı retinde mudamı orın qaladı.
Baqlaw usılı quramına kirgen bir qatar metodologik talaplar to’mendegi:
- aktivlik, yaǵnıy izertlewshin qızıqtırarlıq hislatlarni izlew hám dizimnen ótkeriw;
- bir maqsetke jóneltirilganlik, dıqqat itibar tek qızıǵıwshılıq o'yg'otadigan hádiyselerge qaratıw ;
- baqlawdı rejeli hám aldınan mólsherlengen bolıwı ;
- sistemalı bolıwı, yaǵnıy ob'ektti belgilengen rejimde izbe-izlik menen qoyılǵan maqset ushın jetkilikli muǵdarda aqıl qılıw.
Baqlaw procesi hám nátiyjelerin baqlaw, onı yaǵnıy, aqıl qılıw hám qolǵa alınǵan faktlarni basqa jay hám jaǵdayda qaytarıw múmkinligi zárúrli metodologik qaǵıyda esaplanadı.
Baqlaw usılı bir qansha túrlerge bólinedi:
- belgilengenler etiwshi (ayırım tárepler hám jaǵdaylardı ) hám ob'ektti bir pútkilliginshe aqıl etiwshi baqlaw ;
- tikkeley (ob'ekt ózgesheligin sarras, tikkeley aqıl qılıw ) hám tikkeley bolmaǵan (ob'ektti ózi emes, qaldırǵan izi yamasa áqibetin ) baqlaw ;
- tikkeley seziw shólkemleri hám tikkeley bolmaǵan ásbaplar járdeminde baqlawdı aparıw.
Bólek itibarǵa iyelik etiw metodologik másele - bul sociallıq pánlerde baqlaw usılınan paydalanıw. Bul tarawda gúzetshi hám ob'ekt munasábeti gúzetshi hám kuzatiluvchi munasábeti formasında kórinetuǵın boladı. Bul jerde kuzatiluvchi jaysha aqıl qılıw ob'ekti bolmaydıden, bálki processtiń aktiv qatnasshısı retinde hatti-háreketti ámelge asıradı, baqlawǵa salıstırǵanda óz munasábetin bildiriwi, gúzetshi menen ushırasıwı múmkin.
Psixologiyada baqlawdı ayriqsha usılı islep shıǵılǵan. Bunda baqlawshi úyrenilip atırǵan gruppanı turmısı hám iskerligine qosılıp, processni ishkerinen aqıl etedi, material yig'adi, aktiv baylanıs etedi.
Ólshew. Hár qanday izertlew ob'ekti sapa hám muǵdar birligin quraydı. Sapa ob'ekttiń bir pútkilligi, turaqlı arnawlı birligi, mánisli tárepini ańlatadı.
Birdey sapaǵa iye bolǵan zatlar muǵdarǵa iye boladılar. Uqsas yamasa áyne qasiyet, tárep, elementlerdi birlestirsak jıynaq, san, kólem sıyaqlı kóp jaǵdaylar payda boladı.
Predmetti xarakteristikalaw - bul ob'ekttiń belgileri hám ózgesheliklerine tiyisli informaciya hám faktlarni málim qaǵıydalar tiykarında tekstte belgilengenler etip, ol haqqında tolıq yamasa tolıqsız oyda sawlelendiriw payda etiw bolıp tabıladı. Tolıq oyda sawlelendiriw ob'ekttiń ózgeshelikleri hám nizamlıqların túsindiriw ushın jay bolsa, tolıqsız oyda sawlelendiriw onı túsiniwge járdem beretuǵın ideyalar yamasa gipotezalarni islep shıǵıw múmkinshiligin beredi.
Xarakteristikalaw izertlewde 2 qıylı funksiyanı orınlawı múmkin: 1) ob'ektlerdi baqlaw, ólshew, olar menen eksperiment ótkeriw nátiyjesinde alınǵan informaciya hám faktlarni tábiy-tariyxıy yamasa jasalma, formallashtirilgan tilde bayanlaw ; 2) ob'ektlerdiń ishki sezimlatlari hám baylanısıwların ańǵarıwǵa járdem beretuǵın analitik bayandı ámelge asırıw. Birinshisi empirik xarakteristikalaw, ekinshisi teoriyalıq xarakteristikalaw dep ataladı.
Xarakteristikalaw predmetti tariyplew emes, ol túsindiriwdi de ornın baspaydı. Xarakteristikalawdı stilistik funksiyası ob'ekttiń qalıs hám múmkin shekem tolıq suwretin beriw bolıp tabıladı. Bunıń menen xarakteristikalaw tariyp hám túsindiriwdi toldıradı.
Xarakteristikalawda bir qatar stilistik qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek:
- xarakteristika maqsetke jóneltirilgen hám qalıs bolıwı kerek;
- xarakteristikada logikalıq qarama-qarsılıq bolmawi kerek, keri jaǵdayda izbe-izlik hám qalıslıq talapları buz'ladı ;
- xarakteristikanı strukturalıq bólimleri tártiplashgan hám sistema jaǵdayına keltirilgen, bayan tárizi bolsa ápiwayı hám ayqın bolıwı kerek.
Forma hám mazmun tárepinen xarakteristikalaw bir qansha túrlerge bólinedi. Atap aytqanda, biologiyalıq, sotsiologik, mádeniyatshunoslik, psixologiyalıq izertlewlerde sapalı hám miqdoriy, strukturalıq hám funksional, morfologiyalıq hám genetikalıq, tolıq hám tolıqsız, empirik hám teoriyalıq xarakteristikalaw ámelge asıriladı.
Xarakteristikalaw teoriyaǵa júrgizetuǵın, oǵan kirisiw bolatuǵın izertlew iskerligi bolıp tabıladı. Xarakteristikalaw quramına hádiyse sebebin kórsetetuǵın bayandı kirgiziw onı teoriyaǵa jaqınlastıradı.
Xarakteristika hár qanday izertlewdiń zárúrli basqıshı hám buwını retinde óz áhmiyetin mudamı saqlap qaladı. Solay eken,
1. Izertlew ob'ektlerinde ámeldegi bolǵan nizamlıqlar, baylanısıwlar, normativ bahalar ózgeriwshen yamasa turaqlı ózgeshelikler, belgiler hám jaǵdaylar arqalı kórinetuǵın boladı. Háreket, ózgeris hám funksional baylanısıwlardı basqaratuǵın nizamlıqlar qasiyetsalar, belgiler hám hádiyseler artında «yashiringan» boladı. Sol qasiyetsalar, belgiler, hádiyseler empirik biliw ob'ekti bolıp, olardı úyreniw nátiyjesinde «yashiringan» mánisli ózgeshelikler hám nizamlıqlar jańalıq ashıladı, tusintiriledi.
2. Empirik izertlew usılı ob'ekt jóninde maǵlıwmat hám faktlarni alıw, olardı baslanǵısh qayta islew quralı bolıp tabıladı. Empirik maǵlıwmatlar hám faktlar keyinirek teoriyalıq izertlew sheńberine kiritiledi.
3. Teoriyalıq izertlew sheńberine kirgen maǵlıwmatlar hám faktlarni túsindiriw jańalıq ashıwǵa, nızam yamasa principti islep shıǵıwǵa, texnologiyalıq oylap tabıwǵa alıp keledi.
4. Baqlaw empirik izertlew usılı retinde:
a) ob'ektlerdi aqıl qilsa (kuzatsa) bolatuǵın ózgeshelikler, belgiler hám strukturalar jóninde baslanǵısh informaciya hám faktlarni alıw ;
b) ob'ekt haqqında konkret oyda sawlelendiriw payda etiw;
v) teoriyalıq analiz ushın derek jetkiziw wazıypaların atqaradı.
5. Baqlaw usılına tiyisli talaplar : aktivlik, bir maqsetke jóneltirilganlik, baqlawdı rejeli hám mólsherlengen bolıwı, sistemalı hám belgilengen rejimde izbe-izlik menen ob'ektti aqıl qılıw.
6. Ob'ektler mánisan sapa hám muǵdar birligi, hár bir qasiyet hám struktura bolsa muǵdarlıq normaǵa iye bolǵanı sebepli olardı biliwde ólshew usılınan paydalanıw zárúrli áhmiyetti kásip etedi.
7. Ólshewde zárúr anıqlıqqa erisiw ushın etalondan, standart birliklerinen paydalanadılar.
8. Etalonda kórsetilgen ólshew birliklerin islep shıǵıw hám saqlaw shártleri menen metrologiya páni shuǵıllanadı.
9. Ólshew usılı strukturalıq bólegin jaǵdaydı ol yamasa beri ózgeriwin belgilengenler etetuǵın dáreje shkalaları - nominal, tártip, interval (aralıq ) hám munasábet shkalaları quraydı.
10. Empirik izertlewde baqlaw hám ólshew nátiyjeleri salıstırıwlaw hám xarakteristikalaw usılları járdeminde qayta islenedi.
11. Salıstırıwlawda ob'ektlerdegi uqsawlıq, ulıwmalıq, uyqaslıq, áynelik, parq, jekelik, individuallıq (ayrıqsha hislat) sıyaqlı birlestiruvchi yamasa parıq etetuǵın belgiler, ózgeshelikler anıqlanadı.
12. Xarakteristikalaw usılınan paydalanıwda ob'ekttiń belgileri hám qasiyetsalariga tiyisli informaciya hám faktlarni baslanǵısh empirik qayta islew processinde ol haqqında tolıq yamasa tolıqsız oyda sawlelendiriw (obraz, model) payda boladı.
13. Xarakteristikalaw baslanǵısh empirik izertlew nátiyjesi retinde teoriyalıq analiz dáregi hám tiykar bolıp xızmet etedi.
Ilimiy izertlew ha’m usil
Izertlew usılın túri, hislati úyrenilip atırǵan ob'ekttiń dúzilisi, anıqrog'i, quramalılıǵı menen baylanısqan. Izertlew ob'ekti qanshellilik quramalı bolsa, sonshalıq jetilisken biliw formaları hám usıllardı qollanıw etiwge tuwrı keledi.
Usılda ob'ektiv (ob'ektti mazmunınan kelip shıǵıw, ózgeshelikleri hám parametrleri bar ekenligin esapqa alıw ) hám sub'ektiv (izertlew maqseti, quralları hám qaǵıydaları sáwlelengenlengen jantasıw, sistema ) tárepler birligi ámeldegi eken, ol islep shıǵıladı. Sol sebepli, ilimpazlar mudamı izertlew usılı máseleleri menen shuǵıllanıwǵan.
Oyaniw dáwirin ullı alımı G. Galiley aldınǵı ásirlerde húkim súrgen sxolastik ilmi dástúrlerineni názerde totıb, haqıyqattı izlewde baqlawlı oy-pikirlerge tayanish, tán alınǵan abroylı oqımıslılar jazıwǵan tekstlerge ixtibos keltiriw emes, bálki baqlaw hám tájiriybege tıykarlanıw zárúr ekenligin aytıp ótken. Usınıń menen birge, alımdı pikrine qaraǵanda ob'ekt haqqında isenimli bilimge ıyelew ushın baqlaw usılı menen sheklenbesten, rezolyutiv (analitik ) hám kompozitiv (sintetik, ulıwmalastıratuǵın ) usıllardı birge qosıp izertlew aparıw kerek.
Usı waqıtta barlıq izertlew tarawlarınaǵa qollanıwi múmkin bolǵan universal izertlew usılın islep shıǵıwǵa qaratılǵan urınıslar payda boldı. Fransuz alımı hám filosofi R. Dekart (1596 -1650) sonday usıl retinde hár qanday zattı guman astına alıw usılın usınıs etdi. Bul usıldıń tiykarǵı qaǵıydaları :
1. Isenimli bolmaǵan bilimdi haqıyqat retinde qabıl etpew, oy-pikir quramına anıq, guman tuwdırmaytug’in húkimlerdi kirgiziw kerek.
2. Izertlew qılınıp atırǵan hár bir mashqalanı anıq ańǵarıw múmkinshiligin beretuǵın dárejede bólimlerge bolıw kerek.
3. Predmetti izbe-iz, bir tártipte úyreniw, baslanǵısh, ápiwayı elementlerin anıqlawdan  quramalı qasiyetti izertlewga  basqıshpa-basqısh ótiw kerek.
4. Nátiyjege salıstırǵanda bolǵan isenimdi bekkemlew ushın izertlewde ushraytuǵın qarama-qarsılıq hám saykes emeslerdin’ tolıq dizimin dúziw, payda bolǵanların anıqlap, saplastırıw kerek.
Universal túsindiriw usılı bolıwǵa dawa etken taǵı bir usıllardan biri mexanitsizm bolıp, bul usılǵa asa keń mánis beriw tiykarında barlıq zatlardıń ózgeshelikleri hám háreketi mexanik nizamlıqlardı ámel etiwi menen belgilenedi, degen ideya jatadı.
XX asirde klassik pánler paradigmasınan noklassik izertlew paradigmasına ótiw, qollanilayotgan stilistik jantasıwlar túrli-tumanlıǵı sharayatında universallıqqa dawa etetuǵın izertlew usılın bolıwı múmkin emesligi ayan boldı.
Obiektlerdi, sonday-aq insan jaratqan jasalma ortalıq hám strukturalardı sheksiz túrli-tumanlıǵı, izertlew predmeti sheńberine aldın málim bolmaǵan sistemalar hám ózgesheliklerdi to'xtovsiz kiritiliwi stilistik jantasıw plyuralizmi, yaǵnıy, izertlew usılların gorizontal hám vertikal túrli-tumanlıǵı ideyasın qáliplesiwine alıp keldi.
Izertlew usılların tańlawda bir qatar metodologik talaplardı inabatqa alıw kerek:
- izertlew predmeti, maqseti hám wazıypaların belgilew;
- úyrenilip atırǵan ob'ekttiń sapa hám muǵdarlıq qásiyetlerini anıqlap izertlew strategiyasın dúziw;
- izertlewde qollanılatuǵın hár bir usıldı ornı hám funksiyaların belgilew;
- izertlew usıllarınan paydalanıw rejimin islep shıǵıw sıyaqlı qaǵıydalar atqarıladı.
Izertlew usılı ob'ektke berilgen sorawǵa juwap alıw quralı bolıp tabıladı. Juwaplar muǵdar, baha, koefficiyent, model, ulıwmalasqan, juwmaq, túsinik formasında ańlatpalandi. Nátiyjede ob'ekt, onıń ózgeshelikleri hám nizamlıqları haqqında anıq, konkret oyda sawlelendiriw payda etemiz, teoriyalıq, ámeliy, texnolgogik usınıs hám joybarlar islep shıǵıw múmkinshiligine iye bolamız.
Izertlew metodologiyasiga tiyisli teoriyalıq hám ámeliy biliw usılları, modelleri hám programmalıq joybarlardı úyreniw qánigelerdi jańa ilimiy principler, kórsetpeler hám izertlew quralları menen qurallantıradı.
Izertlew usıllari xaraktiristikasi
Házirgi zaman pán hár tárepke túbir otgan, gorizontal hám vertikal baylanıslarǵa iye bolǵan, sheksiz kateklerden ibarat global golografik strukturanı yadǵa saladı. Izertlew ob'ekti, predmeti, qoyılǵan maqset hám óndiriske qollanıw qılıw ózgeshelikine qaray bunday struktura biliw tarawları, tarmaqları hám jónelislerge bolınıp ketedi. Olardı klassifikaciyalawda birinshi náwbette fundamental hám ámeliy-texnologiyalıq pánlerdi parıqlaydilar.
Fundamental pánlerde (metematika, fizika, ulıwma sotsiologiya hám basqalar ) teoriyalıq biliw usıllardan, ámeliy-texnologiyalıq pánlerde (texnikashunoslik, awıl xojalıǵı pánleri, medicinalıq pánler hám basqalar ) tájiriybelik - eksperimental usıllardan paydalanıw ústin turatuǵın áhmiyetke iye.
Qollanıw tarawlarına qaray izertlew usılları 3 úlken gruppaǵa bólinedi. Birinshisine en’ ulıwma izertlew usılları -filosofiyalıq izertlew usılları kiredi. Bular plyuralistik jantasıw, sın kózqarastan ratsionalizm, dialektik, germenevtik, fenomenologik hám basqa filosofiyalıq izertlew usılları bolıp, olar teoriyalıq oylawdı joqarı qatlamlarında ámel etedi. Bul qatlamda ilimiy izertlew usılların mánisi, funksiyaları, ózlerine tán qásiyetleri analiz etiledi, jańa ideyalar hám principlerdiń teoriyalıq hám stilistik mazmunı, evristik (dóretiwshilik) keleshekleri talqılaw etiledi.
Ekinshisine uliwma ilimiy izertlew usılları kiredi. Bu izertlew usıllarınan pánniń túrli tarawları hám tarmaqlarında paydalanadılar, sol sebepli olar pánleraro, tarmaqlararo qollanıw qılıw hislatiga iye.
Uliwma ilmiy izertlew usılların klassifikaciyalaw ilimiy biliw dárejeleri túsinigi menen baylanısqan. Atap aytqanda, empirik biliw dárejesinde baqlaw, salıstırıwlaw, eksperiment usılları qollanıladı. Teoriyalıq izertlew salasında tuzimli jantasıw, hákisiomalashtirish, abstraktlastırıw, formallashtirish usıllarınan paydalanadılar.
Házirgi waqıtta uliwma ilimiy mártebege iye bolǵan ob'ektlerdi sinergetik jantasıw principlerı tiykarında úyreniw keń tarqalıp atır. Usı waqıtta sinergetik izertlew metodologiyasi da qáliplesip atır.
Sonday usıllar bar, olar da empirik, da teoriyalıq biliw dárejesinde qollanıladı. Mısalı, informaciyalı (informatsion) jantasıw, modellestiriw, kompyuterli eksperiment hám basqalar.
Úshinshi topardi arnawli ilimiy izertlew usıllari quraydı. Barlıq ilimiy jónelislerde konkret sistemalar, ózgeshelikler hám nizamlıqlardı úyreniw maqsaida juziy (arnawlı ) ilimiy usıllar islep shıǵıladı. Aytaylik, fizikada spektral analiz usılı, biologiyada xromatografik analiz hám modellestiriw usılı, matematikada tenzor esaplaw usılı, mádeniyatshunoslikda komparativistik izertlew usılı hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Juwmaq etip aytqanda, pa’nde ilimiy tabıs hám nátiyjelililikke erisiwdi zárúrli shártini izertlew usılın islep shıǵıw hám qollanıw qılıw, pán hám texnologiya rawajlanıwına juwapan usıl hám stilistik jantasıwlardı jańalaw quraydı.
Izertlew usılı fanda ayriqsha richag (ǵıjaq ) rolin oynaydı, ob'ektti jańa hislatlari hám nizamlıqların ashıw, alınǵan maǵlıwmatlardı xarakteristikalaw, analiz qılıw, gipoteza, ideya hám teoriyaler islep shıǵıw múmkinshiligin beredi. Sol sebepli izertlew usılı máselelerin qoyıw, olardı islep shıǵıw, natiyjeliligin kóteriw fanda ústin turatuǵın wazıypalardan biri esaplanadı.
1. Insan óz iskerligi natiyjeliligin asırıw ushın túrli qural hám usıllardan paydalanadı.
2. Usıl -bul ámeliy yamasa teoriyalıq nátiyjege erisiw maqsetinde qollanılatuǵın qaǵıyda, kórsetpe hám principler sisteması bolıp tabıladı.
3. Usıl qandayda - bir iskerlikti ámelge asırıw quralı retinde aldın fizikalıq miynet, keyinirek intellektual iskerlik salasında keń qollanıw etilgen.
4. Usıl izertlew natiyjeliligin támiyinleytuǵın sistemalı qural bolıp, ilimiy izertlewde belgilengen mashqalalardi sheshiwdi zárúrli shárti bolıp tabıladı.
5. Izertlew ob'ekti qanshellilik quramalı bolsa, sonshalıq jetilisken izertlew usıllarınan paydalanıwǵa tuwrı keledi.
6. Ilimpazlar hám filosoflar mudamı izertlew usılı máseleleri menen shuǵıllanıwǵan.
7. Izertlew hám usıl ortasında ajıralmas baylanısıw bar. Jańa islep shıǵılǵan ideyalar hám túsinikler keyingi izertlewlerde stilistik qaǵıyda, princip retinde paydalanıladı.
8. Izertlew usılı ob'ektke berilgen sorawǵa juwap alıw quralı bolıp tabıladı.
9. Usılǵa tiyisli oy-pikirler metodologiya ilmi predmetin quraydı.
10. Pán yamasa ámeldegi teoriyada túpkilikli ózgeris júz bergende, qollanıw qılınıp atırǵan usıllar qayta kórip shıǵıladı, jańa izertlew ob'ektine uyqas izertlew usılı islep shıǵıladı. Bul jumıs metodologik iskerlik sheńberine kiredi.
11. Metodologiya usıl, onıń mánisi hám funksiyaları, usıllardıń dóretiwshilik hislatlari haqqındaǵı táliymat bolıp, mudami izertlewshiniń dıqqat orayında turadı.
12. Pa’nde ju’z berip atırǵan differensiatsiya (tarmaqlanıw ) hám integraciya (qosılıw ) processleri usıllar kópobrazlıǵı hádiysesin keltirip shıǵaradı.
13. Izertlew usılları klassifikaciyasın bir qansha tıykar yamasa belgi boyınsha ámelge asırıw múmkin:
- jónelisler boyınsha, matematikalıq, fizikalıq, biologiyalıq hám usıllar ;
- tarawdıń hám dárejeler boyınsha : tábiyiy-ilimiy, social -gumanitar izertlewler usılı ;
- qollanıw kólemi boyınsha : eń ulıwma, uliwma ilimiy, arnawlı ilimiy usıllar.
Paydalanilg’an a`debiyatlar.

• 
  Davletshin.M.», Tuychieva.S.M. «`Umumiy psixologiya»`. T.2002.
  
• 
  Karimova.V.M, Akramova.F. «`Psixologiya»`. T.2000.
  
• 
  Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M. Mir, a`99g`.
  
• 
  Psixologicheskiy slovar`./ Pod obsh. red. A.V.Petrovskogo i M.».Yaroshevskogo. M., 1990.
  
• 
  Nemov R. S. Psixologiya Uchebnik dlya stud. vissh. ped. ucheb. ZavedeniyU` 1998.
  
• 
  Granovskaya A.A.Elemento` prakticheskoy psixologii.M-1995.
  
• 
  Bioelektricheskaya aktivnost’ mozga i individual’no`e razlichiya. M-1991.
  
• 
  Kado`rov B.R.Izuchenie sklonnostey podrostkov. M-1996