Ózbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi. Qaraqalpaqstan respublikasi kásiplik bilimlendiriwdi rawajlandiriw ham muwapiqlastiriw basqarmasi kegeyli xizmet kórsetiw texnikumí

Oqiw shınıǵıwınıń oqıtıw texnologiyası modelı


Reje:

1.Kárxanalarda jumisshilar háreketi kórsetkishleri

2.Jumisshilar jumis waqti kórsetkishleri statistikasi
3.Jumisshilar miynet ónimdarliǵi kórsetkishleri
4.Isshiler is haqi statistika
Jumısqa yonlash dáwiri uzınlıǵına qaray kárxana xızmetker lari tómendegi gruppalarǵa ajratıladı :
— turaqlı xızmetkerler;
— waqtınsha xızmetkerler;
— máwsimiy xızmetkerler;
— ushırasıp qalǵan islerdi orınlaw ushın qabıl etilgen
xızmetkerler. Atqarap atırǵan funksiyasına qaray kárxanalar xızmetker lari eki gruppaǵa bólinediler: jumısshı hám xizm atchilar. X baǵındırıw atchi­ lar toparında 3 taypa ajratıladı : basshılar, qánigeler hám basqa xızmetkerler. «Jumısshılar» kategoriyasiga tikkeley m ahsu­
lot islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw menen bánt bolǵan xızmetker lar kiredi. «Basshılar» qatlamına kárxana jáne onıń strukturalıq strukturaları basshıları kiredi. «Qánigeler» tap i­
fasiga m uhandis-texnikalıq ekonomikalıq-sociallıq hám basqa arnawlı bilim talap etiwshi kásip menen shuǵıllanatuǵın xızmetker lar kiredi. Aqırǵı «xizmatchilar quramına kiretuǵın basqa xızmetkerlar» qatlamına hújjetlerdi rásmiylestiriwshi, esap -kitap, teksiShiruv, xojalıq xızmetindegi xızmetkerler (jumıs jurgiziwshiler, xatkerlar, tabelchilar, esapshılar hám t.b. ) kiredi. Xızmetkerler sanı m a'lum momentke (m a'lum kunga nisbatan) hám dáwir aralıǵı ushın anıqlanadı (ortasha miqdor sifatida). Ma'lum kunga salıstırǵanda xızmetkerler sanına tómendegiler kiritiledi:
— dizimde turǵan xızmetkerler;
— basqa kárxanalardan jumısqa alınǵan orınlaslar ;
— puqaralıq -huqıqıy iye bolǵan islerdi pitim tiykarında
orınlawshı xızmetkerler. H ar kungi dizim degi xızmetkerler quramına shtat kestesi
tiykarında turaqlı, máwsimiy yamasa waqtınsha jumısqa qabıl etińgan kisiler, sonıń menen birge, mıynet haqı alıp isleytuǵın sol tashkilot, kárxana iyeleri de kiritiledi.O 'rindoshlar da qosıladı, lekin olardıń m ehnat dápteri tiykarǵı jumıs jayında saqlanadı. Pitim tiykarında — arnawlı yamasa xojalıq jumısların orınlawshı (rem ont, máslahát beriw hám t.b. ) kisiler dizim degi xızmetkeкlarga kiritilmaydilar. Dizim degi xızmetkerler sanı kárxana ixtiyoridagi h ar kungi
ámeldegi bolǵan m ehnat resursları potencialı haqqında pikir yuritıs múmkinshiligin beredi. Sol hám basqa kórsetkishler m omentli kórsetkishler bolıp, olardı sanı hár kúni ózgerip turadı. Sol sebepli m a'lum ekonomikalıq analizdi ámelge asırıw ushın (o 'rtach a m ehnat ónimliligi,
ortach jumıs haqi hám t.b. ). . 0 'rtacha dizim degi xızmetkerler sanı anıqlanadı. Onıń ushın hár kungi dizimde turǵan xızmetker lar sanın qosıp, kalendar kún sanına bólinedi (28, 29, 30, 31).
Bunda shembi hám ekshembi kún ushın jum a kúninde dizimde turǵanlar sanı alınadı. Eger kárxana ay dawamında tap 'liq islemegen sonda da, c'rtacha anıqlawdıń bul usılı ózgerm aydi.
Mısalı : kárxana 25-iyunnan isley baslaǵan.
Dizim degi xızmetkerler sanı tómendegishe bolǵan : 25-iyun (se-
shembi) 200 kisi, 26 -iyun (shárshembi) 200 kisi, 27-iyun
(byshenbe) 203 kisi, 28-iyun (juma ) 209 kisi. Aynıń
aqırǵı eki kúni (29 hám 30 ) darn alıw kúnlerine tap 'g 'ri kelgen.
Ol halda
200 + 200 + 203 + 209 + 209. 2 1230
Troyhat ---------------------------------------- = ------- = 41 kishi
30 30
H ar kungi dizim degi xızmetker lar soni jumisqa kelgen hám kelmegenlerden dúziledi, sol sebepli kelgenler hám kelmegenler sanın qosıp, kalendar kún sanına bo'linedi.
M asalan, kárxana boyınsha tómendegi m a'lum atlar ámeldegi(kisi/kunlar): jumısqa keliwler sanı - 3010, jumıs kúnleri kel- masliklar sanı - 70, dem alıw hám bayram kúnleri jumısqa kelmew — 1600. Ol halda
„ 3010 + 70 + 1600,,.
T -----------------------= 156 kishi
30
Mehnat resurslarınan paydalanıw dárejesin analizin úsh qıylı jóneliste ámelge asıriladı :
— sanı boyınsha ;
— jumıs waqıtı boyınsha ;
— miynet ónimliligi boyınsha.
Sanı boyınsha kárxanada miynet potensialınan foydalanishni úyreniw ushın dizim degi xızmetkerler sanınan paydalanıw koefficiyenti anıqlanadı. Jumıs kúshi sanı jáne onıń quramı bul tarawdaǵı máseleniń m iqdor úshek oni esaplanadı, jumıs waqıtı hám odan paydalanıw dárejesi bolsa onıń sapa tárepmi belgileydi. Jumıs waqtından foydalanishni analiz qılıw ushın jumıs waqıtı fondlarini quramın. 'rganishni, jumıs kúni hám jumıs dáwiri uzınlıǵın, islegen jumıs waqıtı hár túrlı faktorlar ta 'sirini úyreniwdi talap etedi. Jumıs waqıtı statistikası — miynet statistikasınıń bir b o lim i esaplanadi.Jumıs waqtın joytıwdı o 'rganish miynet muammaları bilan shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri, social ta'minot bo'limlari, kásiplik awqamları, kárxana hám shólkemlerdiń basshısınıń turaqlı itibarında turadı. Jumıs waqıtı sarplanǵan m ehnat normaın ańlatadı hám ol amaliyotda eki kórsetkish járdeminde o 'lchanadi: 1) ishlágen kisi — kúni xızmetkerdiń kárxana diziminde turǵan hám
jumısqa kelgen kúnlerin bildirip, oǵan jumıs waqıtı dawamında haqıyqıy islengen hám islenbegen saatlar kiraveradi. Islengan kisi-kúnlerine sol kárxanada óz xızmetkerleri úshek onidan amalda islengen kisi kúnleri, bul kárxana jollanbası menen basqa kárxanada islengen kisi-kúnleri, sonıń menen birge, xizmat saparında bolǵan xızmetker larning islegen kúnleri kiritiledi.
2) Islengen kisi-saatı jumıs waqtıniń anıq o 'lchov birligi esaplanadı, sebebi onıń quramına tánepis waqıtları, keshikib keliw hám vaqtli ketib qalıw waqıtları kiritilmaydi.Jumıs waqtından paydalanıw dárejesin biliw ushın statistika tómendegi kórsetkishler sistema idan paydalanadı : 1) Bir jumısshı úshek onidan islengen kúnlerden, yaǵnıy jumıs sheshe uzınlıǵınan paydalanıw koefficiyenti; 2) Jumıs kúni uzınlıǵınan paydalanıw koefficiyenti;
3) Jumıs waqtından tap iiq paydalanıw koefficiyenti; Bir jumısshı úshek onidan ámelde islengen kún sanın anıqlaw ushın kárxanada islengen barlıq kisi-kún sanı o 'rta c h a dizim degi xızmetker lar sanına b o 'linadi. Bul
korsatkichning ámeldegisin bazis dárejesi menen salıstırip birinshi koefficiyent anıqlanadı. Jumıs kúniniń ámeldegi uzınlıǵın anıqlaw ushın islengen barlıq kisi-saatlar sanı, islengen kisi-kún sanına bólinedi. Bunda eki qıylı kórsetkish anıqlanadı : a) jumıs kúni dıń tap 'liq uzınlıǵı (bunda ádetdegi hám ádetten tısqarı saatlar e 'tiborga alınadı ) hám b) jumıs kúniniń ádetdegi uzınlıǵı (bunda tek ádetdegi saatlar itibarǵa alınadı ). Bul kórsetkishtiń ámeldegi bazis dáwirdegisi menen salıstırılıp ekinshi koefficiyent anıqlanadı. Birinshi koefficiyentti ikkinchisiga ko'paytirib úshinshi, yaǵnıy jumıs waqtından toliq foydalanish koefficiyenti anıqlanadı. 1) Jumıs ay uzınlıǵınan (kún) paydalanıw K' = 21/20 =1, 050 yamasa 105, 0% 2) Jumıs kúni uzınlıǵınan (saat ) paydalanıw K1 = 6, 7/7, 0 = 0, 959 yamasa 95, 9%
3) Jumıs waqtından tap 'liq paydalanıw K ( = 1, 05 x 0, 959 = 1, 008 yamasa 100, 8% D em ak, kárxanada jumıs ay uzınlıǵınan (kún) b o 'yicha
paydalanıw ámeldegi dáwirde bazis dáwir salıstırǵanda 5, 0% ga artqan
№19 TEMA ATI: TOVAR HÁM XIZMETLER BAZARI STATISTIKASI
Reje:
1.Tovar aylanisi turleri hám kórsetkishler dizimi
2.Aymaqtiń turmus dárejesi statistikasinda tovar aylaniwi
3. Sawda birlespeleriniń tovar aylanisi

Ulıwma ekonomikalıq iskerlik óndiris shıǵarıwdan baslanıp, tutınıw menen tamamlanadı. Sol sebepli islep shıǵarılǵan tovarlar qarıydarlarǵa jetkiziw xızmetin ámelge asırıw

kerek. Bul xizmetti sawda tarmaǵı ámelge asıradı hám ol tovarlardı óndiriwshilerden alıp, qarıydarlarǵa jetkerip beriw funksiyasın atqaradı. Bunıń ushun tovarlar bir
geografiyalıq punktten ekinshisine o'tkızıledı tavar-pul almasıwı ámelge asıriladı. Nátiyjede tovarlarǵa iyelik qılıw huqıqı bir ekonomikalıq birlikten ekinshisine o'tedi.
Tovarlardı satıw (aqshaǵa almastırıw ) waqıtı hám orni hár dayimda bir-birine tuwri kelebermeydi. Satıw-alıw tavarlardi jayın ózgertpesten bir neshe márte ámelge asırılıwı múmkin hám kerisinshe.
Islep shıǵarılǵan tavar aqırǵı tutinıwshıǵa jetip kelgenshe jolda o'z iyesin bir neshe ret almastıradı. Óndiriwshi menen qarıydar ortasında bir neshe sawda dáldalshılerı xizmet kórsetedi, olardıń funksiyası tavarlardı fizikalıq (territorial) hám ekonomikalıq (bir mal-múlkinen ekınshısıne) tárepten háreketin ámelge asırıwdan ibarat. Sawda dáldalshılarına tek tovarlardı alıp satıwshılarga emes, bálki alıwshı menen satıwshılardı bir-birlerin tabıwǵa járdem beretuǵınlar hám málim sıylıqlar ornına olar o'rtasinda bitim dúziwge járdem beretuǵınlar da kiredi.Múlk iyesin ózgeriwi menen baylanıslı bolǵan hár qaysı aldı -sattı aktiv, tavarlar háreketindegi zveno dep, tavardı bir múlk iyesinen ekinshisine ótiw sanı bolsa tavar háreketindegi zvenolik dep ataladı. Zvenolik sanınıń artıwı sawda nátiyje ­
lılıgın paseytiredi, tovarlar bahasın asırıp qarıydarlar satıp alıw qábiletin páseytiredi. Sol sebepli bul kórsetkishti tómenletiwge jetiwi kerek boladı. Tavar hám xızmetler bazarınıń oraylıq kórsetkishi bolıp, tavar aylanıw kórsetkishi esaplanadı hám ol:
1) tovarlar massasi mánısın;
2 ) satıwshılardıń pul túsımın;
3) qarıydarlardıń tovarlardı satıp alıw ushun ketken xarejetleri summasin;
4) bazardıń rawajlanıw dárejesin ańlatadı.
Bul ko'rsetkish ekonomikanıń har qıylı jónelıslerı boyınsha analiz qılıwda keń qollaniladi. Onıń kólemine qaray- sawda karxanalari-kólemi, sawda quramı, bazardıń jaǵdayı
hám rawajlanıw dárejesi bahalanadı. Tovarlardı satıwdan túsken túsım — tovarlardı aylanıwı kólemi sawda firmasi iskerligine baha beriwde tiykarǵı kórsetkish bolip esaplanadı.
Xalıqtıń turmıs dárejesi statistikasında tavar aylanıwı kólemi xalıqtıń tavar hám xızmetlerdi satıp alıw ǵárejetlerin, sonıń menen birge, jeke tutınıw dárejesin de ańlatadı.
Makroekonomikalıq statistikada YalM di aqırǵı paydalanıw jo'nelisleri boyınsha úyreniwde, úy xojalıqlarınıń aqırǵı tutınıwı ǵárejetlerin esaplaw ushın tiykar bolıp esaplanadi. Eger tovarlar bahasin «R»menen, satilgan kólemin «q» menen belgilense, ol halda tavar aylanıw kólemi tómendegishe
anıqlanadı :
T =q xR tovar aylanıw quramı tómendegi jónelisler boyinsha u'yreniledi:
— natural -m ulk quramı (tovarlar toparı ) boyınsha ;
— satılıp atirǵan tovarlardıń ekonomikalıq baǵdarı boyınsha, islep shıǵarıw quralları tavar aylanıwı (islep shıǵarıw texnik wazıypasın orınlawshı tovarlar ) hám aqırǵı paydalanılatúǵun tutınıw tovarlar aylanıwı, awıl xojalıǵı ónımlerın tayarlaw hám t.b. ;
— mulk forması boyınsha ;
— aymaqlar boyınsha.
Óndiriwshilerdiń tavar aylanısı — olar tárepınen sawda tarawına kiritilgen tovarlar máselesiniń kólemın ańlatsa,
Sawda shólkemleriniń tavar aylanıwı — sawda tarmaǵınıń dáldalshılıq • iskerliginiń ulıwma nátiyjesin ańlatadı. Sawda tarmag'inda tutinıwshilar retinde sawda
kárxanaları hám tutiniwshilar qatnasadı. Tutinıwshilar o 'z gezeginde ekige bólinedi:
1. Jalpı tutınıwshilar (óndiriwshi kárxanalar,
mámleket byudjet shólkemleri, mámleket byudjeti qaramaǵindaǵi úy
xojalıqları hám t.b. );
2. Jeke tutınıwshılar —xaliqtıń hámmesi hám úy xo'jaliqlari. Har qanday aldı-satti aktinde eki tárep az waqıt: satıwshı hám
alıwshi qatnasadı hám alıwshı kimligine qaray tavar aylanbasin to'rt kategoriyasi ajratıladı : kótere, usaqlap satıw, jalpı hám saf tavar aylanıwı.
Kótere tavar aylanıwı — óndiriwshiler hám sawda
dáldalshıları tárepınen tovarlardı úlken partiyaları boyinsha basqa sawda dáldalshılarına taǵı qayta satıw ushın, sonıń menen bırge, jalpı tutınıwshılarǵa o 'z iskerligin amalga asırıwshılarǵa (mısalı, sanaat kárxanalarına shiyki zat hám máteriallardi qayta islew ushın satıw, sotsial -materiallıq tarawdıń shólkemleri hám mákemelerıne úskeneler hám xojalıq buyırtpaların satıw, tovarlardı eksportqa satıw hám t.b.) satıwdı ańlatadı.
Usaqlap satıw tavar aylanıwı — xalıqqa naq aqshaǵa sawdanıń barshe shaxapshalari: sawda kárxanaları, ulıwma awqatlanıw kárxanaları, pochta baylanısı kárxanaları, avtom obillerge janılǵi quyiw shaxapshalari, dárixanalar, buyım, azıq-awqat hám aralas bazarlar arqalı satıw summasi, xalıqqa kredit kartishkalari , amanat kassalar esap -kitap chekleri, xalıqtıń omonat kassalarina qoyǵan qarejetlerı esabinan , pochta
arqalı naq pulsiz satıwlar, sonıń menen birge, kótere sawda
kárxanalarınan sıyasıy tarawdıń shólkemlerıne , sanatoriya emlewxana, balalar baqshaları hám t.b. larga naq pulsiz azıq-awqat shólkemlerındegı satıwlar da kiritiledi. Jalpı tavar aylanıwı — belgıli waqıt aralıǵında tovarlardıń islep shıǵariwshıdan tutınıwshıǵa ketken háreketi dawamindagi satıwlar summasini ańlatadı. Ol kótere hám usqlap satıw sawda sum masiniń jıyındısına teń. Bul shártli ko'rsetkish quramında qayta esaplaw bar, sebebi
bunda har bir tavar tutınıwshıǵa jetip kelemen degenshe neshe márte satilsa, ol sonsha márte tavar aylanıwı kólemıne qosiladi jáne onıń kólemini qayta esaplaw ornına arttırıp
ko'rsetedi. Mısalı, óndiriwshi kárxana tavarlardı
kótere sawda kárxanasına satsa, olar o'z náwbetınde sol tavarlardı usqlap satıw sawda kárxanalarına satadi, usaqlap satıw kárxanaları bolsa tavarlardı xalıqqa satadi. Demek, bunda bır tavardıń mánısı, ol neshe zvenodan o 'tken bolsa, ol sonsha márte qosiladi. Tavar aylanıw kólemindegi usi qayta esabatlardı ayırıp taslansa, aqırǵı satıw sap tavar aylaniwi kólemıne iye bolamız. Sap tavar aylanıwı — tovarlardı aqırǵı ret satıwlar sum­
masi bolıp, bunıń nátiyjesinde tovarlar sawda salasınan shıǵıp ketedi. Ol usaqlap satıw tavar aylanıw summası hám jalpı qarıydarlarǵa kótere satıwlar summaları jıyındısına teń
bolıp, tovarlardı aqırǵı tikkeley qarıydarǵa satıw summasın kórsetedi. Mámleket kóleminde sap tavar aylanıw summası,usaqlap satıw tavar aylanıwı summasına teń boladi.
№20 TEMA ATI: TOVARLAR AYLANISI HAQQÍNDA TÚSÍNÍK

Reje:
1. Tavar aylanıwı kólemi, quramı hám kórsetkishleri

2. Tavar rezervleri
3.Transport hám baylanıs statistikası
Tavar aylanıwınıń ulıwma kólemi satilǵan ayırım tavarlar jıyındısınan dúziledi. Olardıń quramı, kóp tárepten tutınıw quramı hám sapasın ańlatadı hám de xalıqtıń turmıs dárejesine de ta'sir kórsetedi. Kótere sawdada tavarlardı jetkiziw kólemi tavar túrleri boyınsha ámelge asıriladı. Usaqlap satıw sawdada bolsa ayırım sotilǵan tovarlar túrlerın satılǵan kólemin ajıratıw mumkın emes. Bul másele tovarlar ayırım túrleri boyınsha dúzilgen balanslardan alınadı. R= 3 b+ K -X -3 0;
bunda, r — ayırım tur tovarlardıń satılıw kólemi;
K — tavardı satıp alıw ;
X — hújjet bo'yinsha tovarlar ǵárejeti (tábiy joytıw );
3b, 3 o — dáwir bası hám aqırındaǵı tovarlar qaldig'i.
Usaqlap satıw sawda tavar aylanıw quramı iri tavar gruppaları boyınsha úyreniledi: dán hám nan ónımlerı, sút hám gósh ónımlerı, konditer ónımlerı hám t.b.
Tavar aylanıw kólemınıń artıp barıwı xalıq turmıs dárejesı menen baylanıslı bolıp, onıń dinamikasin úyrenıw maqsetınde indeks usulinda paydalanıladı. Tavar aylanıwınıń kólemi indeksi ámeldegı bahalarda tómendegıshe dúziledi: Jan basına tuwrı keletuǵın tavar aylanıw kólemi zárúrli sapa kórsetkishlerinen biri esaplanadı. Onı anıqlaw ushın salıstırma bahalardaǵı tavar aylanıw kólemi 0rtasha jıllıq xalıq sanına bólınedı. Onıń kólemi hám quramına social - ekonomikalıq, demografik, tábiy ıqlım hám sawdanı shólkemlestiriw
sıyaqlı faktorlar tásir kórsetedi. Olardıń ulıwma kórsetkishke tásirin úyrenıw ushın gruppalaw, dispersion, korrelyatsion, regression, indeks usıllarınan paydalanıladı.
Tavar rezervleri tavar aylanıwınıń zárúrli shárti bolıp esaplanadı. Tavar rezervleri dep, islep shıǵarıw den shıǵıp,satilǵanǵa shekem bolǵan dáwirde mámile salasında ámeldegi
bolǵan tovarlar massasına aytıladı hám olardıń tómendegi turleri bir-birinen ajratıladı
1) Ámeldegi tavar rezervleri, bular sawdanıń kúndelik mútájlıklerın qandiradilar.
2) Máwsimiy tavar rezervleri, bular jıldıń mawsimleri boyınsha sawda shólkemlestiriledi (mısalı, kartoshka, miyweler, palız eginleriler hám basqalar ).
3) Barıw qıyın bolǵan aymaqlarda shólkemlestırıletuǵun rezervler, olardı aparıw dáwirleri arasında shólkemlestiriledi.
Tavar rezervleriniń kólemi, o 'z gezeginde tavar aylanıw kólemi, talap hám usınıs ǵa baylanıslı baladı. Tavar rezervi kólemi málim kúnge (momentke) salıstırǵanda,
dáwir boyınsha olardıń 0rtasha qaldıg'i bolsa ortasha xronologik formula boyınsha anıqlanadı. Bul kórsetkish úyrenilip atırǵan dáwirde hár kúni qansha muǵdardaǵı tavarlardi mámilede bolǵanın ańlatadı. Tovarlar aylanıwın toqtawsız támiyinlew- maqsetinde rezervler toxtawsiz toltırılıp turıladı. Tovarlar aylanıwı tezligi delingende, tavar rezervine teń bolǵan muǵdardaǵı tavarlardı aynalǵan waqıtına aytıladı. Bul jaǵdaydı úyreniw ushın eki kórsetkishten paydalanıladı. Tavar rezerviniń aylanıw tezligi — sanın anıqlaw ushın tavar aylanıw kólemi, tavar rezerviniń ortasha kólemine bólinedi
n = v /S ;
Neshe kúnde bir ret aylanıwın anıqlaw ushın dáwirdegi, kún sanı tavar rezerviniń aylanıw tezligine bo'linedi t= D /P ;
Tavar aylanıwın tavar rezervi menen támiyinleniw dárejesın anıqlaw ushun bir kúnlik tavar rezervi, bir kúnlik tavar aylanıw kólemıne bólinedi t= C /v ;
Mısalı, usaqlap satıw sawda firmasında tavar rezervleri:
1-may kúnine — 100 mln. swm
' 1-iyun kúnine — 120 mln. swm
May ayi tavar aylanıwı — 220 mln. swm. Bul jaǵdayda ,
T/Zo'rtacha qaldıǵı= 100+ 120/ 2 = 110 mln. swm
Sonday eken, may ayi ishinde kúnlik ortasha rezerv 110 mln. swm ǵa teń bolǵan.
T / Z aylanıw tezligi 220 / 110= 2 márte
Demek, may ayı ishinde tavar rezervleri 2 márte yamasa 15 kúnde bır márte jańalanǵan (30 :2).
Tovar aylanıwı 1-iyunǵa tavar rezervi menen támınlew dárejesi = 120 :220/30= 16,4 kún. Sonday eken, tavar aylanıw tezligi ózgermeytuǵına, ámeldegi rezervler tovarlardı satıw procesin 16, 4 kún dawamında támiyinleydi.0zbekıstan Statistika mámleket komiteti informaciyalarına qaraǵanda 2005-jıldıń yanvar -dekabrinde tutınıw ónimleriniń usaqlap satıw tavar aylanbası 5736, 8 m lrd. swmdı yamasa o'tken jıldıń sol dáwirine salıstırǵanda 108, 2%ti quradı.
Transport tarmaǵına tómendegiler kiredi: temir jol transportı (tramvay hám Metropolitendi qosıp ), jol transportı (avtomobil hám jol xojalıǵın asıraw hám ońlaw, trolleybus
transportı ), truba arqalı ótkeriw transportı, suw transportı, aviatsiya hám basqalar.
Transport kárxanalarınıń ónimi (jol xojalıǵınan tısqarı ) júklerdi hám jolawshılardı tasıwdan alınǵan dáramatlar jıyındısı retinde qaraladı hám ol óndiriwshiler bahasinda anıqlanadı. Jol xojalıǵı kárxanalarınıń ónimi jollardı ámeldegi ońlaw hám avtomobil jollardı asıraw bahaları jıyındısına teń. Júk tasıwshı transport ónimi natural usılda tasilǵan júkler kólemi, tasıw uzınlıǵı hám júk aylanıwı menen o'lshenedi.Transport kárxanası iskerliginiń eń zárúrli kórsetkishi tómendegishe esaplanadı. Transport kárxanalarınıń islep shıǵarıw kólemi tómendegı parametrlar menen olshenedi:
— tasılıpatırǵan júkler túrleri;
— tasıw uzınlıǵı — L (km., milyalarda);
— júk aylanıw kólemi (mıń km. de) - ALq; bunda,
L —tasıw uzınlıǵı ;
q — júk massası.
Ónımlerdı óndiriwshilerden tap tutınıwshilarǵa jetip kelgenge shekem basıp ótken jolı, ayırım alınǵan transport túrleri basıp ótken jollar uzınlıǵı menen ólshenedi.

№21 TEMA ATI: FINANS BAHA HÁM TÁRIPLER STATISTIKASI

Reje:

1.Mámleket byudjeti statistikasiniń waziypalari.

2. Bazar múnasibetleri sharayatinda finansliq nátiyjeler statistikasi áhmyeti hám waziypalari
3. Kárxanalar tiykarǵi iskerligi finansliq nátiyjeleri
«Finans» arabsha sóz bolıp, ózbek tilinde «pul qarjıları» mánisin ańlatadı. Bul sóz ana tilimizde tómendegi kórinislerde isletiledi:maqsetli pul fondlarin payda etiw, jıynaw, bólistiriw hám isletiw maydanınan payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler kompleksi; pul qarjların qáliplestiriw, bólistiriw, únemlı sarplaw sisteması (mısalı, finans jılı, finans kapitalı, finans sisteması ) «pul qarjıları» yamasa «tólew» degen mánislerde de isletiledi. Finans mámlekettiń payda bolıwı jáne onıń resurslarǵa bolǵan zárúriyatınıń rawajlanıwı menen turaqlı (úzliksiz) tavar -pul munasábetleri sharayatında payda boldı. Mámlekettiń bar ekenligi jaratılıp atırǵan ekonomikalıq (materiallıq ) baylıqlardı bólistiriw hám qayta bólistiriw boyınsha joqarı húkimet organı (shaxsı ) retinde mámleket hám tákirar islep shıǵarıw munasábetleriniń basqa qatnasıwshıları (sub'ektleri) ortasında málim bir munasábetlerdiń ornatilishini talap etedi. Atap aytqanda, áne sol munasábetler «finans» túsinigi arqalı kórsetilgen. Finanslıq rnúnásıbetlerdıń parıqlanıwshı ayriqsha belgisi
sonnan ibarat, jalpı ishkı ónımdı qayta bólistiriw procesi aldınan málim maqsetlerge mólsherlengen túrli pul qarjları fondlarin jaratıw menen gúzetiledi. Mámleket hám jergilikli óz-ózin basqarıw shólkemleri dárejesinde dúziletuǵın pul qarjları fondlari
oraylastırılǵan fondlar, xojalıq sub'ektleri dárejesinde dúzilgen pul fondlari bolsa oraylastırılmaǵan pul fondlari dep ataladı.Xojalıq sub'ektleriniń túrli xızmetlerinen alınǵan dáramatlar esabınan arnawlı pul qarjları fondlari qáliplestiredi. Olardı qáliplestiriw qatań reglamentatsiya etiw (tártipke salinıw) xarakterine ıye, bul zat finanslıq munasábetlerdiń taǵı bir parıqlanıwshı ayriqsha belgige iye ekenligin kórsetedi.Jalpı ishkı ónımdı bólistiriwde xalıq da qatnasip, mıynet haqı, isbilermenlik (isbilermenlik) tabısı, dividentler hám qayta bólistiriwdiń basqa formaları kórinisindegi óz úleslerin finanslıq rnúnásıbetlerınıń parıqlanıwshı ayriqsha belgisi sonnan ibarat, jalpı ishki ónımdı qayta bólistiriw procesi aldınan málim maqsetlerge mólsherlengen túrli pul qarjları fondlarin
jaratıw menen gúzetiledi. Mámleket hám jergilikli ózın-ózi basqarıw shólkemleri dárejesinde dúziletuǵın pul qarjları fondlari oraylastırılǵan fondlar, xojalıq sub'ektleri dárejesinde dúzilgen pul fondlari bolsa oraylastırılmaǵan pul fondlari dep ataladı.
Xojalıq sub'ektleriniń túrli xızmetlerinen alınǵan dáramatlar esabınan arnawlı pul qarjları fondlari qáliplestiredi. Olardı qáliplestiriw qatań reglamentatsiya etiw (tártipke saliw)
xarakterine ıye, bul zat finanslıq munasábetlerdiń taǵı bir parıqlanıwshı ayriqsha belgige iye ekenligin kórsetedi.jalpı ishki ónımdı bólistiriwde xalıq qatnasıp, mıynet haqı, isbilermenlik (isbilermenlik) tabısı, dividentler hám qayta bólistiriwdiń basqa formaları kórinisindegi óz {úleslerin) aladı. Bunnan tısqarı mábúriy bolǵan salıqlar hám basqa
tólewlerdi tólew arqalı xalıq oraylastırılǵan pul qarjları fondin qáliplestiriwde qatnasadı. Xalq dáramatları hám ǵárejetlerin qáliplestiriw hám paydalanıw menen baylanıslı bolǵan pul munasábetleri sisteması da finanslıq munasábetlerdiń bólek salasın quraydı.
Solay etip, tómendegiler finanstıń zárúrli belgileri bolıp tabıladı:
• Bahanıń tavar formasındaǵı háreketine emes, kerisinshe, real pullardıń háreketine baylanıslı bolǵan, huqıqıy normalar yamasa biznesti júrgiziw etikasina tıykarlanǵan munasábetlerdi bólistiriwge qaratılǵanlıǵı ;
• pul qarjları háreketiniń, ádetde, bir tárepleme jóneliske iye ekenligi;
• oraylastırılǵan hám oraylastırılmaǵan pul fondlarin jaratıw (payda etiw).
Finans pul munasábetleriniń ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı.Sol sebepli de onıń roli hám áhmiyeti pul munasábetleriniń ekonomikalıq múnasábetler sistemasında qanday orındı iyelegenligine baylanıslı. Bir waqttıń ózinde finans puldan óziniń mazmunı hám
atqaratuǵın funksiyaları boyınsha parıq etedi`.
Mámleket byudjeti - mámlekettiń oraylasqan pul fondı bolıp, onnan ulıwma mámleketlik tutınıwın qandırıw maqsetinde paydalanıladı. Mámleket byudjeti statistikasınıń tiykarǵı waziypası onıń tiykarǵı parametlerin bahalawdan ibarat :- mámleket byudjeti dáramatları hám ǵárejetleriniń ulıwma kólemin, ǵárejetler kólemin dáramattan artıp ketiwi (defitsit) yamasa kerisinshe dáramatlar kólemin ǵárejetler kóleminen artıp ketiwi (profitsit), rásmiy
transfertlar hám t.b. ;
- mámleket byudjeti dáramatları hám ǵárejetleri quramı ;
- byudjet defitsitin finanslıq támiynlew dárekleri;
- mámlekettiń ishki qarızları kólemi;
- salıqqa tartıw kólemi, quramı hám t.b.
Mámleket byudjetin úyreniwdiń tiykarı bolıp, byudjettiń dáramatları hám ǵárejetlerin ekonomikalıq klassifikatsiyasi esaplanadı. Byudjet dáramatları quramında tómendegiler ajratıladı :
- salıq túsımleri - májburiy, ornı qaplanbaytuǵun, qaytalanbaytuǵın tólewler (qosımsha baha salıǵı, aktsizler, payda salıǵı, dáramat salıǵı hám t.b. );
- salıq bolmaǵan tusımler (mámleket múlkin satıwdan alınǵan, basqarılatuǵın kárxanalar kassa paydası, járiymalar hám t.b. );
- ornı qaplanbaytuǵun tusımler (transfertlar).
Byudjet ǵárejetleri atqarıp atırǵan funktsiyalarına qaray tómendegi kategoriyalarına ajıratıp uyreniledi:
- ulıwma xarakterge iye bolǵan mámleket xızmetlerin;
- jámáát jáne social xızmetler;
- ekonomikalıq iskerlik penen baylanıslı bolǵan mámleket xızmetlerin;
- basqa funktsiyalar.
Ekonomikalıq klassifikatsiyani mámleketti basqarıw shólkemleriniń iskerligin
hám olardıń mámleket ekonomikasına tásirin anıqlaw ushın paydalanıladı.
Ekonomikalıq klassifikatsiyada tómendegiler ajratıladı :
A. Ámeldegi qarejetler (tovar hám xızmetlerge qarejetler, procentlerge tólewler, subsidiyalar hám ámeldegi transfert tólewleri).
B. Kapital ǵárejetler (tiykarǵı kapitaldı hám rezervlerdı payda etiw ushın tovarlar satıp alıw, jerdi hám materialliq emes aktivlerdi, kapital transfertlerdi satıp alıw hám t.b. )

№22 TEMA ATI: TUTINIW BAHALAR BASQISHIN STATISTIK GÚZETIW

Reje:
1.Mámleket byudjeti statistikasiniń waziypalari.
2. Bazar múnasibetleri sharayatinda finansliq nátiyjeler statistikasi áhmyeti hám waziypalari
3. Kárxanalar tiykarǵi iskerligi finansliq nátiyjeleri

Mámleket byudjeti ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdıń zárúrli quralı bolıp tabıladı. Ol mámleket finanslıq resurslarin qáliplestiriw formaları hám usılların hám de olardı jámiyet hám ásirese, xalıqtıń social tárepten kem qorǵawlanǵan taypaları mápleri jolında paydalanıw baǵdarların belgileydi. Mámleket byudjeti statistikasınıń tiykarǵı waziypası onıń finans siyasatınıń mazmunı hám baǵdarın belgileytuǵın tiykarǵı kórsetkishlerin xarakteristikalaw bolıp tabıladı. Anıqrag'i, mámleket byudjeti statistikasınıń wazıypaları tómendegilerden ibarat :

Mámleket byudjeti dáramatları hám ǵárejetleriniń ulıwma muǵdarı, ǵárejetlerdiń dáramatlardan (defitsit) asıp ketkenligi yamasa dáramatlardıń ǵárejetlerden (profitsitdan) artıqmashlıǵı ;
Mámleket byudjeti dáramatları quramı ;
Mámleket byudjeti ǵárejetleri quramı ;
Byudjet kemislikin finanslıq támiynlew dárekleri;
Mámlekettiń ishki qarızınıń kólemi;
Húkimettiń salıq -byudjet siyasatınıń natiyjeliligi;
Fiskal siyasattiń ekonomikalıq ósiw hám xalıqtıń turmıs dárejesine tásiri.
Teoriyalıq bólim.
Mámleket byudjeti statistikasında isletiletuǵın eń zárúrli taypalardan biri bul ulıwma mámleket sektorı bolıp tabıladı. Sektordıń tariypi dáramatları hám ǵárejetleri mámleket byudjetinde sáwlelendiriliwi kerek bolǵan institutsional bólindiler - mámleket shólkemleri hám mákemelerin jaratılıwma múmkinshilik beredi. Mámleket basqarıwı sektorına iskerligi mámleket basqarıwı funktsiyaların orınlaw menen baylanıslı bolǵan bólindiler kiredi. Bul funktsiyalar bazardan tısqarı xızmetler kórsetiw arqalı mámleket siyasatın aparıw hám dáramat hám baylıqtı qayta bólistiriwden ibarat. Qaǵıyda jol menende, qayta bólistiriw ekonomikanıń basqa tarawlarındaǵı bólimlerge salıq salıw, sonıń menen birge, pensiya, pensiyalar hám basqa social pensiyalar beriw arqalı ámelge asıriladı. Ulıwma húkimet quramına tovarlar hám xızmetlerdi satıwda keń kólemde qatnasatuǵın (mısalı, bazar bahalarında satıw maqsetinde tavar hám xızmetlerdi islep shıǵaratuǵın mámleket kárxanaları ) yamasa jámiyetlik korporatsiyalari kiredi. Ulıwma mámleket sektorı funktsiyalarına valyuta rezervlerin basqarıw hám pul-kredit siyasatın júrgiziw sıyaqlı pul-kredit shólkemleri tárepinen ámelge asırilatuǵın bazı bır funktsiyalar, hár qanday bank funktsiyaları (talap etiletuǵın depozitler, múddetli hám fond depozitlerin alıw ) kirmeydi. Analiz qılıw maqsetinde bul iskerlik basqa finans institutları iskerligi menen birlestirilib, bólek sektordı quraydı.
Mámleket byudjetiniń statistikalıq kórsetkishleri sistemasınıń ózgeshelikin belgileytuǵın basqa zárúrli taypalar mámleket mákemeleri tárepinen ekonomikanıń basqa tarawlarına tiyisli bólimler menen ámelge asırilatuǵın hár qıylı xojalıq operatsiyalarınıń qásiyetlerin sáwlelendiredi:
Hár qanday ekonomikalıq operatsiya eki táreptiń qatnasıwın óz ishine aladı,
Tiykarınan, operatsiyalarda eki tema bar. Bir aǵıs operatsiya qatnasıwshısına (tusımler), ekinshisi - odan (tólewler) jóneltiriledi. Pitimler mámleket mákemeleriniń finanslıq aktivleriniń azayıwı yamasa kóbeyiwine tásir qılıw dárejesi menen parıq etedi. Sonday etip, tusúmler nátiyjesinde mámlekettiń finanslıq aktivleri ko'beyedi hám tólewler menen olar azayadı. Dáramatlar (byudjetke tusum retinde) - bul byudjetke túsetuǵın májburiy qaytalanbaytuǵın tólewler. Dáramat ámeldegi hám kapitalǵa bólinedi. Ámeldegi dáramat salıq hám salıqtan tısqarı dáramatlardı óz ishine aladı.
Salıqlar mámleket mútajliklerin qandırıw maqsetinde mámleket keńseleri tárepinen jıynalatuǵın májburiy, qaytarıp berilmeytuǵun tólewler bolıp tabıladı. Salıqlarǵa sonıń menen birge, byudjet, eksport hám import mámleket monopoliyaları tárepinen ótkeriletuǵın payda, sonıń menen birge sırt el valyutasın satıp alıw hám satıw boyınsha mámleket monopoliyasınan alınǵan payda (aktsiz túrindegi dáramat ) kiredi (2-kestege qarang). Bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarıwdı basqarıw processinde ekonomikalıq kónlikpelerden keń kólemde paydalanıladı. Bularǵa payda, baha rentabellik kórsetkishleri, salıq, kredit, procent sıyaqlılar kiredi. Olardıń ishinde payda korxonaning finanslıq -xojalıq iskerligin ańlatiwshı eń zárúrli kriterya bolıp tabıladı. Erkin ekonomika sharayatında islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdiń tiykarǵı maqsadi payda alıwǵa qaratılǵanlıǵı sebepli hár bir xojalıq jurgiziwshi sub'ekt ko'proq payda alıwǵa ıntıladı. Sonlıqtan, payda muǵdarında jámiettiiń kárxanajamoasining hám hár bir xızmetkerdiń mápleri óz ańlatpasın tabadı. Sol sebepli paydaekonomikalıq kategoriya bolıp ol ózinde islep shıǵarıw hám bólistiriw arqalı tavar - pulmunosabatlarini sáwlelendiredi. Xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń alǵan paydasa qanshako'p bolsa, hár bir xızmetkerdi sonsha kóp xoshametlewge, kárxananı hartomonlama keńeytiwge, tákirar islep shıǵarıw fondlari aqshainiko'paytirishga múmkinshiligi tuwıladı. Bunnan jámiyet de mápdar, zerokorxonaning alǵan paydası qansha kóp bolsa paydadan mámleket byudjetigato'lanadigan salıq da sonsha kóp boladı. Sol sebepli erkin ekonomika sharayatındafoyda alıwdıń axamyati kútá úlken dárejede asqanlıǵın kóriwimiz múmkin. Ekonomikamızdıń barlıq tarawları daǵı ósiw pátleri óz gezeginde paydahajmini da turaqlı tárzde kóbeyiwine alıp keldi. Finanslıq nátiyjekorxonafaoliyatining payda summası hám rentabellik dárejesinde ańlatpalanatuǵın juwmaǵı bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası sharayatında kárxanalardıń xojalıq hám finanslıq iskerliginibelgilovchi tiykarǵı kriterya - sap payda esaplanadı. Sap payda muǵdarın anıqlawuchun tómendegi aralıq payda kórsetkishlerin anıqlaw kerek:
1. Jalpı payda = Sap tushum - sotilgan ónimdiń islep shıǵarıw ózine túser bahası. 2. Tiykarǵı islep shıǵarıw iskerliginen kelgen payda = jalpı payda - davrxarajatlari ± tiykarǵı iskerlikten alınǵan basqa dáramat (ǵárejet)

№23 TEMA :SIRTQI EKONOMIKALIQ BAYLANISLAR STATISTIKASI HÁM TÓLEW BALANSI .

Reje:
1.Ózbekstan respublikasinda sirtqi ekonomikaliq baylanislardiń formalari

2.Bajixana statistikasi
3.Sirtqi sawda indeksleri

O 'zbekiston Respublikası bazar ekonomikasın júzege keliwı , az-azdan qádem be-qádem

jahán jámiyetıne kirip barmaqda.Sonı aytıp ótıw kerek, jáhán kóleminde miynet bólistiriwi ámeldegi bolıp, bul jaǵday mámleketler aralıq ekonomikalıq baylanıslar bolıwın talap etedi, mámleketler bazi ónimlerdi islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwge iykemlesedi.
Mámleket ishki bazarın tovarlar hám xızmetler menen toltırıwda ishki ekonomikalıq iskerlik penen bir qatarda sırtqı ekonomikalıq iskerlik de zárúrli rol oynaydı, sebebi jámiyettiń talap hám mútajliklerin tek ishki islep shıǵarıw esabına qandirip bolmaydı.
Bunday qánigelik mámleketlerdiń tábiy sharayatı,islep shıǵarıw tájiriybesi hám rawajlanıw dárejesi menen belgilenedi. Mısalı, Yaponiya ushın kompyuter hám mashinalardı, AQSH ushın samolyotlardı, Indiya hám Pakistan ushın sháyin, Ózbekstan ushın bolsa paxtanı eksport qılıw qolay esaplanadı. Sonday etip, sırtqı ekonomikalıq baylanıs — bul túrli mámleketler ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetler bolıp, ekonomikalıq payda kóriw maqsetinde alıp barıladı.
Bul munasábetler tómendegi sırtqı kórinislerde ámelge asıriladı :
— sırtqı sawda ;
— islep shıǵarıw kooperatsiyası ;
— kapital migratsiyasi;
— jumısshı kúshi migratsiyasi;
— o 'z aro tolovlar hám esap valuta mámileleri hám t.b.Mámleket ishindegi islep shıǵarıw menen import esabına mámleket ishki bazarlarınıń tavar hám xızmetler resursları
qáliplesedi. Almasıw (aldı -sattı) operatsiyaları nátiyjesinde olar qarıydarlar, yaǵnıy xalıq hám mámleket shólkemleri qaramaǵina hám tiykarınan sońı tutınıw ushın úy xojalıqları
a g'zaları tutınıwın qandırıw ushın, yaǵnıy jumısshı kúshin qayta tiklew ushun isletiledi.
Tavarlardıń ekinshi bólegi texnika quralları faktorları bazarına qaray háreket etedi hám sonıń nátiyjesınde jańa tiykarǵı fondlar hám ápiwayı -materiyaliq rezervler hám de ápiwayı aktivler jamg 'armalari payda boladı. Bul jamg'armalar hám qayta tiklengen jumısshı kúshi jańa keńeytirilgen islep shıǵarıw basqıshinda ápiwayı materiyaliq hám jeke insan faktorlar retinde xizmet etedi. Mámlekettiń sırtqı ekonomikalıq baylanısların úyrenıwde sırtqı sawda zárúrli rol o 'ynaydi hám statistika sırtqı sawdanı hár tárepleme analiz etedi. Sırtqı sawda statistikasınıń wazıypaları tómendegilerden ibarat :
— sırtqı sawdanıń kólemi, onıń quramı hám dinamikasin úyrenıw;
— sırtqı sawdanıń rawajlanıwına ta 'sir etiwshi faktorlardı analiz qılıw ;
— túrli mámleketler sırtqı sawdasın salıstırıwlar hám úyrenıw. Sırtqı sawdanı úyreniwde bajıxana statistikasınıń maǵlıwmatları tiykar etip alınadı. Bajıxana statistikası — sırtqı ekonomikalıq baylanıslar statistikasiniń bir bólegi bolıp, ol mámleket shegarasınan ótetuǵın tovarlar menen birge, ayırım kórsetilgen xızmetler hám orınlanǵan islerdi de esapqa aladı. Bajıxana statistikasınıń úyreniw obiekti bolıp, mámlekettiń sırtqı sawda oborotı esaplanadi. Tovarlar eksportı hám importın natural hám pul formada esapqa alıw hám olardıń geografiyalıq baǵdarın anıqlaw onıń baqlaw obiekti esaplanadı. Sırtqı sawdanı úyreniwde bajıxana statistikasınıń maǵlıwmatları tiykar etip alınadı. Bajıxana statistikası — sırtqı ekonomikalıq baylanıslar statistikasining bir bólegi bolıp, ol mámleket shegarasınan ótetuǵın tovarlar menen birge, ayırım kórsetilgen xızmetler hám orınlanǵan
islerdi de esapqa aladı. Bajıxana statistikasınıń úyreniw obiekti bolıp, mámlekettiń sırtqı sawda oborotı esaplanadi. Tovarlar eksport hám importın natural hám pul formada esapqa alıw hám olardıń geografiyalıq baǵdarın anıqlaw onıń baqlaw obiekti esaplanadı.
Bajıxana statistikasınıń tıykarı bolıp, mámlekettiń bojxana kodeksi esaplanadı. Maǵlıwmat deregi bolsa baslanǵısh hújjet — júk bajıxana dekloratsiyasidagi (YuBD) ma'lumatlar esaplanadı. Júk bajıxana dekloratsiyasida mámleket shegarasınan tısqarısına shıǵıp atırǵan hám shegaradan kiyatırǵan tovarlar esabatı ámelge asıriladı. Dekloratsiyada tovarlardıń baǵdarı (kirisiw, shıǵıw ) ma`nisi, tavardıń kodı hám ati, salmaǵı, bajixana rejimi hám t.b. keltiriledi. Sol mag'lıwmatlar tiykarında mámlekettiń sırtqı sawdası haqqında mag'lıwmatlar dúziledi, sol sebepli júk bajixana dekloratsıyasında birdey esap birlikleri, usınıń menen birge xalıq aralıq klassifikatorlar hám nomenklaturalar qollanıladı.
Sol tiykarda sırtqı sawda geografiyasın anıqlaw múmkin hám sol mag'lıwmatlar bajıxana statistikası ushın mag'lıwmat deregı bolıp esaplanadı. 0'zbekistan Respublikası bajıxana statistikasında tovarlardıń tómendegi kategoriyasi esapqa alınadı :
Import :
— erkin mámile ushın alıp kiritilgen tovarlar ;
— reimport tovarları ;
— bajıxana aymaǵında qayta islew ushın alıp kiritilgen tovarlar
— bajıxana qadaǵalawı astında qayta islew ushın alıp kiritilgen tovarlar ;
— reeksport tovarları ;
— shaxslar tárepınen alıp kelinip, mámleket paydasına o 'tkazilgan tovarlar ;
— bajısız sawda magazinlariga keltirilgen sırt el tovarları ;
— bir jıl hám odan artıq múddet penen ıjaraǵa qoyıw ushın kiritilgen tovarlar
Eksport:
— bajıxana rejimi boyınsha shetke shıǵarılǵan tovarlar ;
— bajıxana aymaǵında qayta islewden keyin shıǵarılǵan
tovarlar ;
— reeksport rejimi boyınsha shetke shıǵarılǵan tovarlar ;
— bajısız sawda magazinlaridan shetke shıǵarılǵan
O 'zbekiston hám shet mámleketleri tovarları ;
— bir jıl hám odan artıq múddet menen kireyge qoyıw
ushın shetke shıǵarılǵan tovarlar.
Bajıxana statistikasında esapqa alınatuǵın tovarlarǵa m am ­
lakat materiallıq baylıqların asıratuǵın yamasa azaytatuǵın
tovarlardıń barlıǵı kritiladi (mámile degi valutalardan tash­
ǵarrı ). Bajıxana statistikası shıǵarılıp atırǵan hám kiritilip atırǵan tavarlami da naturada, da pulda esapqa aladı. Bul bolsa, o 'z gezeginde, kirip hám im porttıń ulıwma kólemi hám
strukturasın anıqlaw múmkinshiligin beredi. Sırtqı sawda aylanbasınıń pulda ańlatılıwı
mamlakatning ekonomikalıq jaǵdayın jáne onıń xalıq aralıq baylanısların ańlatiwshı zárúrli kórsetkish esaplanadı. M am lakatning m a'lum dáwirdegi eksportı hám importınıń qatnası b o 'y ish a mámlekettiń sawda balansı anıqlanadı.Eksport im porttan kóp bolsa, sırtqı sawda balansında aktiv kem bolsa, kerısınshe, passiv esaplanadı. Ózbekstan statistikasında eksport-import operatsiyaları AQSH dollarında hám milliy valuta tiykarında esaplanadı. Bunda AQSH dollarınıń kursqa ótkeriw Oraylıq bank usınıs etılgen kurs tiykarında, júk bajixana dekloratsıyasında dúzilgen kún bahosinda ámelge asıriladı. Demping degende, sırtqı bazardı iyelew ushın tavarnii islep shıǵarıw ǵárejetlerinen tómen (arzan ) bahalarda shetke
kirip qılıw yamasa tavarlam i sırtqı bazarda ishki bazarǵa
salıstırǵanda arzan bahoda satıw túsiniledi. Demping sırtqı
bazar ushın gúres, básekichini sındırıw qurallarından biri
esaplanadı. Kórilgen zálel mámleket byudjeti esabınan qopla-
nadi. Ishki bazarda joqarı bahalarda sotilgan tavardan olin­
gan payda mámleket byudjetine túsedi.

№24 TEMA ATI: TÓLEW BALANSI DIZIMINIŃ TIYKARǴI BASQISHLARI .

Reje:
1.Tólew balansi haqqinda túsinik

2.Pul aylanisi hám kredit statistikasi
3.Pul aylanisi mánisi hámbazar múnasibetleri basqishinda pul aylanisi statistikasi waziypalari
Mámleket byudjeti - mámlekettiń oraylasqan pul fondı bolıp, odan ulıwma mámleketlik tutınıwın qandırıw maqsetinde paydalanıladı. Mámleket byudjeti statistikasınıń tiykarǵı waziypası onıń tiykarǵı parametlarini bahalawdan ibarat :
— mámleket byudjeti darom adlari hám ǵárejetleriniń umumiy kólemini, ǵárejetler kólemin d arom addan artıp ketiwi (defitsit) yamasa kerisinshe, daromadlar kólemini ǵárejetler kólemidan artıp ketiwi (profitsit), rásmiy transfertlar hám t.b. ;
— mámleket byudjeti darom adlari hám ǵárejetleri quramı ;
— byudjet defitsitini m oliyalashtirish m anbalari;
— mámlekettiń ishki qarızları kólemi;
— salıqqa tartıw kólemi, quramı hám t.b.
Mámleket byudjetin o 'rganishning hasası b o 'lib, byudjettiń daromadlari hám ǵárejetlerin ekonomikalıq klassifikatsiyasi esaplanadi. Byudjet dáramatları quramında tómendegiler ajratıladı :
— salıq tushumlari — májburiy, ornı qoplanmaydigan,
qaytalanbaytuǵın tólewler (qosımsha baha salıǵı, ak-
sizler, payda salıǵı, dáramat salıǵı hám t.b. );
— salıq bolmagan tushumlar (mámleket múlkin satıwdan
alınǵan, basqarılatuǵın kárxanalar kassa paydası, járiymalar
hám t.b. );
— o 'rni qoplanmaydigan tushumlar (transfertlar). Byudjet ǵárejetleri atqarap atırǵan funksiyalarına qaray quyi­
dagi kategoriyalarga ajıratıp uyreniledi:
— um um iy xarakterge iye boMgan mámleket xizm atlari;
—ja m o a hám ijtim oiy xizm atlar;
— ekonomikalıq iskerlik menen bogMiq boMgan mámleket x baǵındırıw at­
lari;
— basqa funksiyalar
Ekonomika sektorları rawajlanıwın, mamlakatdagi ekonomikalıq holatni hám milliy ekonomikanı qalǵan dúnya menen o'zaro aloqalari tiykarǵı jónelislari hám nátiyjelerin bahalaw ushun milliy esaplar sistemasi ko'rsatkichlari menen bir qatorda tolov
balansı dúziledi.
T o'lov balansı (TB) — sol mámleket rezidentlari yamasa milliy ekonomika subektleriniń basqa mamlakatlar rezidentlari menen o 'zaro munosabatlarini xarakterleytuǵın
ko'rsatkichlar sistemaidan ibarat. Bul makroekonomikalıq analizdiń muhim quralı bo'lib esaplanadı. Hozirgi dáwirde bironta mámleket o'z qobig'id a basqa mamlakatlar menen ekonomikalıq baylanıslardı amalga oshirmasdan rawajlanaolmaydi. Mamlakatning rawajlanıw dárejesi, onıń duyada tutqan o 'rni, boshqa mamlakatlar menen o'rnatgan aloqalari, kirip kólemi hám quramı, sırtqı sawda qoldig'i, altın valuta rezervleri kólemi ham dadinamikasi hám t.b. sıyaqlı parametrlar menen bahalanadi. Milliy ekonomika subektleriniń barlıq tavar hám finanslıq aǵısları, oqib at nátiyjede, basqa mamlakatlar tavar hám finanslıq aǵısları menen de kárlikte háreket etedi. Sol mániste TV kórsetkishleri makroekonomikalıq ko'rsatkichlar sistemasında juwmaqlawshı bolıp esaplanadılar.
«Tólew balansi» túsinigi birinshi ret 1767-jılda D. Styuartning «Siyasiy ekonomika principleri izertlewi» asajida eksport-importqa qaldıg'i hám ol menen baylanıslı bolǵan altınnıń háreketin sáwlelendiriwshi túsinik retinde isletilingen. Biraq o 'sha dáwirde h am, XIX asirde de tap 'lo v balansınıń da teoriyası da ámeliyatı joq edi. Xalıq aralıq operatsiya larni sistema li esabın aparıw zárúriyatı payda boldı, sebebi sol dáwirde kapitaldıń xalıq aralıq bazarı rásmiylesti, xalıq aralıq tólew sisteması dúzildi, de mámleket shólkemleri, de
oraylıq bankler sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń tiykarǵı urıs qatnasıwshısısına aylandı.
1923-jılda birinchi ret tólew balansı AQSH da basip shiǵarildi. 1924-jılda milletler ligası tárepinen bir neshe mámleketler balansı tuzildi, 1947-jılda bolsa Tólew balanisin dúziw boyınsha usınısnamalar islep shıǵıldıPul mámilesin ańlatatuǵın statistikalıq kórsetkishler
sisteması, pul massasın anıqlawǵa, onıń quramın hám mámile tezligin úyreniwge tiykarlanadı. O'zbekiston Oraylıq banki tómendegi pul massası agregatlarini rásmiy kórsetkishler retinde qabıl etken hám ol O 'zbekiston statistikasında keń qollanıladı.
MO — bank sistemasınan sırtda mámilede ámeldegi
bolǵan naq pullar ;
M 1 — quramına MOni kiritedi, sonıń menen birge, milliy valutadagi qurallar hám fondlardı óz ishine alıp, olar
kárxanalar, shólkemler, kireyshiler, puqaralar hám basqa esap
nomerindegi esap -kitaplar qılıw hám qaldıq qarjların ;
xalıq hám kárxanalardıń kommerciya banklaridagi sorap bolaman degenge shekemSaqlanatuǵın depozitlarini; byudjet, kásiplik awqamları,
jámiyetlik hám basqa shólkemler qarjların ; qamsızlandırıw shólkemleri qarjların óz ishine aladı.
M 2 — quramına M l ni hám xalıqtıń kommerciya banklaridagi depozitlarini kiritedi. Pul bazasi» kórsetkishi pul m assasining m ustaqil komponenti esaplanadı. Pul bazasi' MO agregati — 0 'zbekiston markaziy banki shıǵarǵan m avjud pullardı (CTzbekiston
M arkaziy banki om barında saqlanıp atırǵan pullardı esapqa olmagan halda ) hám kommerciya b an klarining M arkaziy banktegi májburiy rezervlerin o 'z ishine aladı (X alqaro valuta fondı usınısına tiykarınan «pul bazasi» k o 'rsatk ish ın i MO agregatiga
uqsas retinde qaraladı ) Pul m assasining dinamikasın gúzetip turıw hám tijorat
banklerdiń ekonomikaǵa kredit im koniyatlarini keńeytiw maqsadida «pul multiplikatori» kórsetkishinen paydalanıladı. Pul multiplikatori — koefficiyent, yaǵnıy aylanbadaǵı pul
massasın kóbeytiw o 'lchovi bolıp xızmet etedi. Onı esaplaw ushın M 2 pul m assasini pul bazası :
D m= M 2 /M 0 ge bólinedi

№25 TEMA : MILLIY DARAMAT HÁM MILLIY ESAPLAR DIZIMINDEGI BASQA DÁRAMAT KÓRSETKISHLERI

1.Milliy daramat hám milliy esaplar dizimindegi basqa dáramat kórsetkishleri

2.Nominal hám real dáramat
3.Jalpi milliy dáramat kórsetkishi
Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde dáramatlar statistikasınıń
áhmiyeti jáne de artadı, sebebi tómendegi jaǵdaylar dáramatlar menen
tikkeley baylanıslı :
- ekonomikanı ulıwma jaǵdayı hám xalıqtıń turmıs dárejesi;
- social hám salıq siyasatın islep shıǵıw ;
- ishki múmkinshiliklerdi tartıp, investitsion processlerdi keńeytiw
múmkinshiligin bahalaw.
Joqarıdaǵı maqsetlerde paydalanıw ushın dáramatlar
statistikasınıń maǵlıwmatları ekonomikalıq processlerdiń baylanıslı jaǵdayların
xarakterleytuǵın basqa makroekonomikalıq kórsetkishler menen baylanısıwı
kerek: mısalı, finanslıq múmkinshiliklerdi ańlatiwshı kórsetkishler,
nátiyjelililik kórsetkishleri menen hám t.b.
Búydew kerekki, dáramatqa anıqlama beriw buxgalteriya esabı
ámeliyatında qollanılatuǵın tariyp menen tuwrı kelmeydi. Gáp sonda,
ulıwma buxgalteriya esabı, sonday-aq, dáramat kategoriyasi
haqqındaǵı qaǵıyda finans ministrligi tárepinen salıqqa tartıw dárejesin
anıqlaw hám basqa máselelerdi tarqatıp alıw maqsetinde islep shıǵıladı.
SHuning ushın dáramatlardı makro hám mikro dárejedegi tariypleri birbiridan parıq etedi hám olar arasında tuwrıdan-tuwrı baylanısıw bolmaydı.
Makrodarajadagi dáramattı tuwrıdan-tuwrı mikrodarajadagi
dáramatlardı qosıp anıqlap bolmaydı. Lekin, dáramatlardı bunday eki
makro hám mikro dárejede anıqlawdan ekonomikalıq analiz processinde
paydalanıw múmkin hám olar bir-birin toldıradılar. Mısalı, mikrodarajadagi dáramat haqqındaǵı maǵlıwmatlar tiykarınan
xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdi ekonomikalıq processler degi jaǵdayın úyreniw
ushın hám taǵı fiskal siyasatti sheshiwde paydalanıladı. Makrodarajadagi
dáramat milliy dáramat dep atalib, odan tutınıw hám jiynaw
siyasatın islep shıǵıwda hám júdá kóp sociallıq-ekonomikalıq máselelerdi xal
qılıwda paydalanıladı.
Sonısı qızıqki, ekonomikalıq táliymatda dáramat túsinigi haqqındaǵı
táliymat talay salmaqli másele bolıp esaplanadı. Tek XX ásir dawamında
qatar ekonomist hám statistikalıqlar tárepinen dáramat túsinigi berilgen
tariypler bir neshe márte ózgerdi. Mısalı, I. Fisher dáramat túsinigin
aqırǵı paydalanıw menen baylanıstıradı. Belgili Gollandiyalıq statistikalıq F. Bas
óziniń «Milliy esaplar daǵı turaqlı analiz» (1989 y.) atlı shıǵarmasında
dáramat túsinigin aqırǵı tutınıw summası hám kapital aktivler. Dáramat haqqındaǵı túsiniktiń asa salmaqli xarakterge iye
ekenligin, sol tarawda dúnyaǵa belgili bolǵan ingliz ekonomistsi Dj. Xiks
da tán alǵan. Ol óziniń «Baha hám kapital» atlı shıǵarmasında kóp belgii
avtorlar bir-birin úyrengen, sonıń menen birge ózleri pikirlerin da
alıp kelgenler hám olarda jıynash hám dáramat túsiniklerine hár túrlı tariyp
bergenler, olar bir-birine qarsı hám qaniqarsiz pikirler bolǵanlıǵın tán alıw
etken hám ulıwma málim bolǵan dáramat hám jıynash túsinikleri
logikalıq kategoriyalar bolmay bálki, ámeliyatqa azmaz jaqınlasqan,
biznesmenlar ushın ámeliy máselelerdi tuwrı sheshiwge qaratılǵan
túsinik dep ataǵan. Sol pikirge belgili nemis ekonomistsi hám statistika
professorı P. Fon Der Lippe da qosıladı. Onıń pikrine qaraǵanda paydanıń
tariypi analiz hám ámeliy máseleniń tarqatıp alıw maqsetine baylanıslı bolıp,
dáramat - xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerge mudam túsip turatuǵın pul
dáramatları summası esaplanadı hám olar pulning talabına tásir kórsetedi.
Ol, sonlıqtan, natural formada túsken dáramatlardı óz ishine almaydı. Kisiler óz dáramatlarına qaray tirishilik ótkerediler. Dáramat
tabıw tirichilikning quralı esaplanadı hám turmıs dárejesin ańlatadı.
Turmıs dárejesi insannıń turmıslıq mútájliklerin qandirilish
norması bolıp tabıladı. Turmıs dárejesi qanday muǵdardaǵı hám qanday sapa daǵı
tovarlar hám xızmetlerdi ámelde tutınıw etiw menen xarakterlenedi. SHu noqatı
názerden dáramat nominal hám real dáramatlarǵa bólinedi.
Nominal dáramat pul formasındaǵı barlıq dáramattı óz ishine aladı.
Bul dáramat turmıs dárejesin ańlatpalamaydi, sebebi qansha nozne'mat tutınıw etilgenligi bahaǵa da baylanıslı Materiallıq párawanlıq
dárejesi real dáramat menen belgilenmaydi. Real dáramat tutınıw tovarları hám túrme-túr xızmetlerde kórsetilgen
dáramat bolıp, pul tabısınıń harid qábiletin ańlatadı, turmıs
dárejesin ulıwmalasqan halda xarakteristikalaydı.
Real dáramat barlıq pul dáramattı (brutto dáramat ) den túrli
tólewler (salıqlar, social qamsızlandırıw tólewleri) chegirib taslanǵannan
keyin qalǵan bólegi sap (netto) pul tabısın baha ózgerislerine
salıstırǵanda esaplaw arqalı tabıladı.
Real dáramat sap pul tabısı muǵdarına tuwrı sáykeslikte,
baha dárejesine teris sáykeslikte ózgeredi.
RD=Di /R

Sorawlar, testler hám máseleler.

1. Bazar ekonomikası dáwirinde dáramatlardıń áhmiyeti nede?
2. Makro hám mikrodarajadagi dáramatlar arasında qanday baylanısıw
ámeldegi?
3. Dj. Xiksning dáramat haqqındaǵı táliymatında dáramatqa qanday tariyp
berilgen?
4. Tutınıw hám jiynaw túsiniklerine tariyp beriń.
5. Jańa MHT (1993 y.) de Dj. Xiks táliymatları tiykarında dáramatlardı
qanday kórsetkishler sisteması qollanıladı?
№26 TEMA ATI: MILLIY DÁRAMATTI BÓLISTIRIW QAYTA BÓLISTIRIW HÁM AQIRǴI PAYDALANIW STATISTIKASI .

Málim dáwirde (mısalı, bir jılda ) jaratılǵan milliy dáramat jámiyet

aǵzalarınıń, isbilermenlerdiń, kárxanalardıń, shólkemlerdiń,
mákemelerdiń hám mámlekettiń tabısı retinde bólistiriledi. Bunday
processni statistika bólistiriw hám qayta bólistiriwge ajratadı.
Milliy dáramattı baslanǵısh bólistiriw onı ózi jaratılǵan tarawlar :
ónim óndiriwshi hám xızmet kórsetiwshi tarawdıń xızmetkerleri hám
kárxanaları ortasında ámelge asıriladı. Olar tárepinen alınǵan dáramat
baslanǵısh bolıp esaplanadı jáne onıń kolemi mudamı mámleket ishinde
jaratılǵan milliy dáramat kolemine teń boladı.
Statistika baslanǵısh dáramatlardı tómendegi gruppalarǵa ajratadı :
1) Miynetkeshlerdiń baslanǵısh dáramatları :
a) óndiristegi jumıs xaqqi fondı hám basqa fondlardan tolıqnǵan
tólewler; B) isbilermenlerdiń óz iskerligin nátiyjesinde alǵan sap dáramatları ;
v) múlkten alınǵan dáramatlar (renta, procentler, devidentlar hám t.b. ).
2) Óndiriwshi hám xızmet kórsetiwshi kárxanalardıń
baslanǵısh dáramatları :
a) kárxanalardıń baslanǵısh dáramatları ;
b) fermer hám dıyxan xojalıqlarınıń baslanǵısh dáramatları ;
v) xızmet kórsetiwshi kárxanalardıń baslanǵısh dáramatları.
Milliy dáramattı bunday baslanǵısh bólistiriw, onı bólistiriw
procesin tugataolmaydi, sebebi bunda ayırım tarawdıń tarmaqları hám olardıń
xızmetkerleri pensiyaxo'rlar, studentler, oqıwshılar hesh qanday dáramatqa
iye bolmaydılar. SHuning ushın milliy dáramattı qayta bólistiriw zárúr
boladı.
Milliy dáramattı qayta bólistiriw procesi bir neshe jollar menen
ámelge asırılıwı múmkin.
1. Mámleket byudjetiniń tabısın shólkemlestiriw menen - bul milliy
dáramattı qayta bólistiriwdiń zárúrli hám tiykarǵı jolı bolıp tabıladı.
Bul dáramat tiykarınan xojalıq tushumlaridan dúziledi (qosımsha
baha salıǵı, múlk, er salıǵı, fermer hám dıyxan xojalıqları dáramat
salıqları ). Byudjettiń qalǵan bólegi xalıq dáramatlarınan alınadı (salıqlar,
mámleket zayomlari, amanat kassa fondlarınıń artpaqtası hám t.b. )
Mámleket byudjetinde tóplanǵan aqshalardıń tahminan 40 -45%
kapital aqshalar jumsaw, shama menen 40% ga jaqinı social -materiallıq
jumıslar, 10% ten artıqrog'i qorǵaw ushın hám qalǵan 1-1, 5% mámleketti
basqarıw ushın sarplanadı.
2. Xalıqqa xizmet kórsetiw jolı menen milliy dáramat qayta
taqismlanadi.
Xalıq bir qansha biypul xızmetler menen birge, tólewli xızmetlerden
da paydalanadı. Jolawshı transportı, baylanıs, xojalıq xızmetler,
emleniw hám tálim mákemeleri xızmetlerinen xalıq paydalanıwı buǵan
mısal bóle aladı.
Bulardıń xızmetine xalıq xaq tolıqb óz tabısınıń bir bólegin áne
sol xızmet kórsetetuǵın tarawdıń kárxanalarǵa tóliydi jáne bul olardıń
tabısın quraydı.
Milliy dáramattı bunday bólistiriw hám qayta bólistiriw mámlekette
kárxanalardıń shólkemler hám xalıqtıń aqırǵı dáramatları dúziledi.
Statistika esabatlar járdeminde bul processlerdi tereń úyrenedi;
milliy dáramat olar ixtiyoridagi absolyut summasın hám salıstırmalı
kórsetkishni anıqlaydı. Xalıq alǵan dáramattı statistika onıń túrli Gruppaları boyınsha úyrenedi jáne bul xalıqtıń turmıs dárejesi haqqında
juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi.
Milliy dáramat biziń mámleketimizde miynetkeshlerniki
esaplanadı hám ol miynetkeshler ixtiyoriga yamasa tuwrıdan-tuwrı yamasa
mámleket ixtiyoriga túsip keyininen miynetkeshlerdiń mútájlikin qandırıw
ushın isletiledi. Milliy paydanıń tahminan 1/5 bólegi miynetkeshning
jeke materiallıq hám ruwxıy mútájliklerin qandırıw ushın isletilse, 4/5
bólegi islep shıǵarıwdı keńeytiw jáne social mútájliklerdi qandırıw
ushın isletiledi.
Bólistirilgen milliy dáramat aqıbet nátiyjede xalıqtıń mútájliklerin
qandırıw ushın isletiledi. Milliy dáramattı aqırǵı paydalanıw onı
isletiw hám jiynaw bolıp tabıladı.
Milliy dáramat málim materiallıq naǵıymetlerden tashkil tapar eken, onı
isletiw de málim materiallıq tıykarǵa iye boladı.
1) Materiallıq naǵıymetler ámeldegi islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw
mútájlikler ushın isletiledi. Ol ámeldegi jasaw jáne onıń dárejesin asırıw
imkaniyatın beredi. Xalıq azıq-túlik, kiyim, janar may, elektr energiya,
materiallıq buyımlardı, jaylardı, uzaq múddet xızmet etetuǵın buyımlardı
óz mútájlikin qandırıw ushın isletediler.
Statistika bunda tiykarınan jan basına tuwrı keletuǵın ónimlerdi
natural kórsetkishlerde esaplaydı. Ulıwma paydalanıw bolsa baha
formada uyreniledi. Statistika tutınıwdı úyreniw ushın kóp dereklerge iye:
1. Ónim hám xızmetler sawdasınıń aylanıw maǵlıwmatlarına ;
2. Jámáát aǵzalarına berilgen ónimlerdiń natural kórsetkishi;
3. Dıyxan bazarı sawdası materialları ;
4. Mexnatkashlar shańaraqları dáramatların baqlaw materialları.
Mámleketimizde mudami tańlama tárzde 90, 000 shańaraq ómiri gúzetip
turıladı. Bul shańaraqlarda hár kúni tushum hám ǵárejetler jazıp turıladı hám
olardıń maǵlıwmatları statistika shólkemlerinde gruppalarǵa ajıratılıp
uyreniledi.
Tutınıwdıń ekinshi bólegi bul xızmet kórsetiwshi tarawdıń
kárxanalar daǵı janar may, elektr energiya, jaylardıń tozıwı hám
t.b. lar bolıp tabıladı.
a) Xalıq xızmetindegi kárxanalarda isletiliwi (mektepler, teatrlar,
emlewxanalar, kórkem oneroriyalar).
Bulardıń xalıqtıń jeke tutınıwına qosıw múmkin.
b) Ilimiy shólkemler hám mámleketti basqarıw shólkemlerindegi tutınıw. 2) Milliy dáramattan aqırǵı paydalanıw delingende tek ǵana
tutınıw qılıw emes, materiallıq naǵıymetlerdi jiynaw da tushiniladi.
Mámleketimiz kóp áwladlar miyneti sebepli jamg'arilgan kútá úlken
kólem degi materiallıq naǵıymetlerge iye hám olar milliy baylıǵımizning bir
bólegin tashkil etip, onı jáne de kóbeytiw ushın isletiledi. Nátiyjede
taǵı jańa ımaratlar, imaratlar, mashina -úskeneler, sheki onim, materiallar,
janar may, jasaw úyleri, mektepler, emlewxanalar, kitapxanalar sanı artadı.
Sorawlar, testler hám máseleler.
1. Jalpı ishki ónim hám jalpı milliy dáramat kórsetkishleriniń
sapa hám muǵdar tárepinen ayırmashılıǵı nede?
2. Jalpı milliy dáramat hám jalpı milliy ámeldegi dáramat kolemi
qanday anıqlanadı?
3. Jalpı milliy dáramattı bólistiriw, qayta bólistiriw hám aqırǵı
paydalanıwlardıń mánisi qanday?
№27 TEMA ATI: INVESTITSIYALAR HÁM INVESTITSION ISKERLIK STATISTIKASI .

Joba:
1.Investitsiyalar quramin statistik úyreniw

2.Kapital qoyilmalar hám olardiń finansliq derekleri
3.Investitsiyalar ónimdarliǵin statistik bahalaw
Milliy ekonomikanı bazar ekonomikası sharayatına moc halda iskerlik
aparıwı ushın úzliksiz túrde ilimiy texnika rawajlanıwı jetiskenliklerin
óndiriske engiziw kerek. Onıń ushın jańa texnologiyalardı
engiziw, jańa úskenelerdi, sheki onim hám materiallardı satıp alıw,
xızmetkerler mamanlıǵın asırıw kerek boladı. Bunday jaǵdaydı úzliksiz
túrde saqlap turıw ushın xojalıq jurgiziwshi sub'ektler málim
muǵdardaǵı kapitalǵa ıyelewleri kerek. Biraq ámelde mudam xam
sonday bo'lavermaydi. SHuning ushın basshılar hám menedjerlar aldında
strategiyalıq jobalardı ámelge asırıw ushın investitsion aqshalar
dáreklerin izlep tabıw máselesi kese turadı.
Ózbekstan Respublikasında investitsion iskerlikti basqarıw hasası
bolıp tómendegi nızamlar esaplanadı :
1. «Kapital qoyılmalar retinde ámelge asırilatuǵın investitsion
iskerlik haqqında»gi (2001 jıl ) nızamı ;
2. Ózbekstan Respublikasındaǵı shet el investitsiyaları haqqında»gi (2002
jıl ) nızamı.
Bul hújjetlerde investitsion iskerliginiń tiykarǵı jaǵdayları hám
kategoriyalari keltirilgen hám biz bul kategoriyalarning túpkiliklileri mánisin
kórip shıǵamız. Bazar ekonomikası sharayatında tavar hám xızmetler bazarı menen birge,
kapital bazarı da ámeldegi bolıp, ol hár túrlı finanslıq bazarlar
jıyındısınan dúziledi. Finanslıq bazarlardıń tiykarǵı ózgesheligi
sonnan ibarat, ol jaǵdayda kapital iyeleri (investorlar) pul qarjların
usınıs etip, dáramattı bolsa keleshekte talap etediler, sol bazardıń basqa
urıs qatnasıwshısıları kapital satıp alıp, onı háreketke keltirediler, óz joybarların
ámelge asıradılar, payda kóriwdi joybarlawtiradilar hám keleshekte kórgen
paydalarınıń málim bólegin kapital iyesine procent retinde qaytarıp
berediler.
Investitsiyalar ekonomikanı rawajlandırıwda etakchi orındı iyeleydi,
sebebi investitsiya arqalı kapital fondları toplawına jáne onıń
nátiyjesinde mámlekettiń islep shıǵarıw múmkinshiliklerin keńeytiw hám
ekonomikalıq ósiwge eriwiladi.
Biziń pikirimizcha, investitsiya - uzaq múddetli resurs qoyılmaları
bolıp, olar jańa islep shıǵarıwlardı shólkemlestiriw hám eskilarini
modernizaciyalaw, texnika hám texnologiyalardıń jańa túrleriniBazar ekonomikası sharayatında tavar hám xızmetler bazarı menen birge,
kapital bazarı da ámeldegi bolıp, ol hár túrlı finanslıq bazarlar
jıyındısınan dúziledi. Finanslıq bazarlardıń tiykarǵı ózgesheligi
sonnan ibarat, ol jaǵdayda kapital iyeleri (investorlar) pul qarjların
usınıs etip, dáramattı bolsa keleshekte talap etediler, sol bazardıń basqa
urıs qatnasıwshısıları kapital satıp alıp, onı háreketke keltirediler, óz joybarların
ámelge asıradılar, payda kóriwdi joybarlawtiradilar hám keleshekte kórgen
paydalarınıń málim bólegin kapital iyesine procent retinde qaytarıp
berediler.
Investitsiyalar ekonomikanı rawajlandırıwda etakchi orındı iyeleydi,
sebebi investitsiya arqalı kapital fondları toplawına jáne onıń
nátiyjesinde mámlekettiń islep shıǵarıw múmkinshiliklerin keńeytiw hám
ekonomikalıq ósiwge eriwiladi.
Biziń pikirimizcha, investitsiya - uzaq múddetli resurs qoyılmaları
bolıp, olar jańa islep shıǵarıwlardı shólkemlestiriw hám eskilarini
modernizaciyalaw, texnika hám texnologiyalardıń jańa túrleriniBazar ekonomikası sharayatında tavar hám xızmetler bazarı menen birge,
kapital bazarı da ámeldegi bolıp, ol hár túrlı finanslıq bazarlar
jıyındısınan dúziledi. Finanslıq bazarlardıń tiykarǵı ózgesheligi
sonnan ibarat, ol jaǵdayda kapital iyeleri (investorlar) pul qarjların
usınıs etip, dáramattı bolsa keleshekte talap etediler, sol bazardıń basqa
urıs qatnasıwshısıları kapital satıp alıp, onı háreketke keltirediler, óz joybarların
ámelge asıradılar, payda kóriwdi joybarlawtiradilar hám keleshekte kórgen
paydalarınıń málim bólegin kapital iyesine procent retinde qaytarıp
berediler.
Investitsiyalar ekonomikanı rawajlandırıwda etakchi orındı iyeleydi,
sebebi investitsiya arqalı kapital fondları toplawına jáne onıń
nátiyjesinde mámlekettiń islep shıǵarıw múmkinshiliklerin keńeytiw hám
ekonomikalıq ósiwge eriwiladi.
Biziń pikirimizcha, investitsiya - uzaq múddetli resurs qoyılmaları
bolıp, olar jańa islep shıǵarıwlardı shólkemlestiriw hám eskilarini
modernizaciyalaw, texnika hám texnologiyalardıń jańa túrlerin Ózlestiriw, islep shıǵarılıp atırǵan ónim (jumıs, xızmet) kolemin
arttırıw hám sapasın jaqsılaw hám sol tiykarda gózlengen payda (dáramat ) ni
aldılarr. Investitsiyalaw tiykarında milliy ekonomika kóleminde ayırım
regionlar ekonomikalıq potentsialı teńlestiriledi, islep shıǵarıw kúshlerin
jaylastırıw daǵı qinG'irliklar jónge salıw etiledi, qala hám awıllar
kórikine kórik qosıladı.
Investitsiya latınsha «invest» sózinen alınǵan bolıp, onıń áyne
awdarması «solish» degen mánisti ańlatadı hám ol júdá keń mánistegi
túsinik. Birdey investorlar kapitaldı kárxana yamasa kafeni Júriwge yamasa
satıp alıwǵa jóneltirediler, basqalar islep shiyeriw úskenelerin yamasa
potok liniyalarini satıp aladılar, úshinshiler qarjların aktsiyalar,
obligatsiyalar yamasa basqa qımbat bahalı qaǵazlarǵa qóyadılar ;
tórtinshiler óz fondların ózleriniń ılım hám materiallıq dárejelerin
kóteriw ushın sarplaydilar, besinshiler pul qarjların bank
depozitiga málim procent tiykarında qóyadılar, altınshılar málim ónim
islep shıǵarıw ushın patent yamasa litsenziya satıp aladılar, ettinchilar
kapitaldı kollektsionlashtirish ushın qóyadılar, kitaplar, markalar hám t.b.
satıp aladılar hám t.b. Bulardıń barlıǵı investitsiya bolıp esaplanadı,
sol sebepli investitsiyaǵa birden-bir, xar tárepleme tariyp berip
bolmaydı, sebebi ol júdá keń hám tereń mánistegi islep shıǵarıw
munasábetlerin ózinde sáwlelendiredi. Investitsiyalar birinshi náwbette jalpı ishki ónim bir bóleginiń
háreketi bolıp, olar milliy ekonomikanıń tákirar islep shıǵarıw
parametrlerin anıqlap beredi, tutınıw hám ekonomikalıq ósiw qatańlıǵın,
social rawajlanıwdıń keleshegin real sáwlelendiredi.
Investitsiyalardıń ekonomikalıq mazmunı hám mánisi boyınsha qaraw hám
kózqaraslardı analizi sonı kórsetdiki, túrli ekonomikalıq pánler hám ámeliy
xızmetlerde olar túrlishe aytinadi. Ulıwma ekonomikalıq pánlerde
investitsiyalar - kapitaldı jiynaw procesi dep qaraladı. Finans
teoriyasına kóre, olar bolajaq nátiyjelerdi qolǵa kirgiziw maqsetinde,
mazmunı boyınsha, házirgi kapital háreketlerdi ańlatadı. BMTning 1953
jılda qabıl etken MHTda hám sol tiykarda 1995 jılda qabıl etilgen Evropa
MHTda investitsiya túsinigi keńeytirilgen halda úyrenilinip, tiykarǵı
kapitaldı jalpı jıynanishi, ónimlilikti asırıw yamasa xizmet etiw
múddetin kóbeytiw maqsetinde tiykarǵı kapital elementlerin qayta
qurallandırıw menen baylanıslı ǵárejetlerden shiǵarıladı. Biziń pikirimizcha,
investitsiyalardıń tariypida olardı mánisin bildiriwshi maqset hám
funktsiyaları óz hákisin tabıwı zárúr hám ol áwele, qarjı iyesi ushın
dáramat dáregi bolıp esaplanadı. Pul qarjların mámilege kirgiziw arqalı oǵan qosımsha dáramat
keltiredi, biraq bunday iskerlik ámeldegi bolǵan anıq hám uǵımsız risklar
menen baylanıslı ekenin este tutıw kerek. SHu menen birge investitsiya
akseptor (qarjı tartıwshı ) ushın xam paydalı esaplanadı. Ádetde,
investitsiya ushın qarjı iyesine tolıqnatuǵın xaq (procent, devident hám t.b.
formasında ) kredit ushın tolıqnatuǵın procentten tómen bolıwı onıń aktseptor
ushın qanshellilik mápli ekenliginen dárek beredi.
Investitsiyalardıń mánisi rejeli, bazar hám ótiw dáwiri ekonomikası
sharayatlarında bir-birinen investitsion iskerlik urıs qatnasıwshısıları,
finanslıq támiynlew dárekleri, investitsiya riskı, investitsion cikl informaciya
bazası, joybardı ámelge asırıw sharayatı hám t.b. lar boyınsha parıq etedi.
Investitsiyalardı kelip shıǵıw dáreklerine qaray, eki hilga: ishki hám
sırtqı investitsiyalarǵa ajıratıw múmkin:
- ishki investitsiyalar mámleket milliy tabısınıń jamg'ariladigan
bólegi;
- sırtqı shet el investitsiyaları bir ekonomikadan ekinshisine ótip atırǵan
kapital aǵımı bolıp, olar ishki investitsiyalardan keskin parıq etedi. Olar
mámleketleraro kóshedi, tek óz maqsetin kózleydi, ámel qılıw
sharayatları ózgeredi. Shet el investitsiyaları kirip keliwi kapital import
etiwshi mámleketlerde salıq, ijara xaqqi hám basqa tushumlarni
kóbeyiwi támiyinlenedi. Finanslıq investitsiyalar - kapitaldı hár túrlı finanslıq aktivlerge
qoyılıwın ańlatadı. Investorlar, aktsiyalar, obligatsiyalar hám basqa hil
qımbatlı qaǵazlar satıp alıp, basqa kárxanalardıń iskerliginde qatnasıw
etiw huqıqına iye boladılar. Olar taǵı múddetli depozitga qoyılǵan
bank qoyılmaları, kreditlashning hár túrlı formaları, erkin
konvertatsiyalanatuǵın valyutanı satıp alıw xam kiredi.
Materiallıq investitsiyalar - material ob'ektler jaratılıwın talap
etedi. Olarǵa kóshpelis múlk (ımaratlar, imaratlar, er uchastkaları ) ga,
transport infratuzilmalariga: islep chiYarish úskeneleri (stanoklar,
mashinalar, potok liniyalar, texnologiyalıq kompleksler hám x. k.) ga aylanba
aqshalar (sheki onim, materiallar, butlovchi bólim hám mexanizmler) ga
qoyılǵan qoyılmalar kiredi. Basqarıw, finanslıq támiynlew hám statistikalıq
teoriyasında bulardıń real yamasa kapital payda etiwshi investitsiyalar dep
ataladı.
Nomoddiy investitsiyalar - investor kapitalın keńeytiw hám qayta
tákirar islep shıǵarıw ushın qoyılǵan nomaterial qoyılmalar bolıp, olar
múlkshilik aqshalar balansında óz hákisin tapmaydilar. Olar islep
shıǵarıwdı jetilistiriw ushın, firma yamasa kárxana xızmetkerleri
mamanlıǵın hám ılım dárejesin kóteriw yamasa mámleket kóleminde «Kadrlar
tayarlaw milliy programması»ni ámelge asırıw ushın qoyılǵan qoyılmalar
yamasa keń mániste «inson intellektiga» qoyılǵan aqshalar hám patent hám
litsenziya, nou-xau (intellektuallıq kapital ), inovatsiyalar (jańa ashılıw yamasa
jańa texnika hám texnologiya sheshimleri) ushın qoyılǵan qoyılmalar
kiredi. Bularǵa taǵı hár túrlı social ilajlar hám programmalardı ámelge
asırıw ushın qoyılǵan qoyılmalar kiredi.

Bekkemlew ushin sorawlar .

1. Investitsiya hám investitsion iskerlik statistikası úyrenetuǵın
máseleler haqqında pikir bildiriń.
2. «Investitsiya» «moliyalashtirish» «kredit» sıyaqlı kategoriyalarning
mánisin hám bir-birinen ayırmashılıqların ashıp beriń. «Invest» sózi qanday
mánisti ańlatadı?
3. Investitsion aktivlik dárejesi hám investitsiyalardıń finanslıq
tárepten támiyinleniwi nelerge baylanıslı?
4. Investitsiyalardıń qanday túrlerin bilesiz?
№28 TEMA ATI: TIYKARǴI KAPITALǴA QARATILǴAN INVESTITSIYALARDIŃ TEXNOLAGIYALIQ QURAMI .

Joba:
1.Investitsiyalar quramin statistik úyreniw

2.Kapital qoyilmalar hám olardiń finansliq derekleri
3.Investitsiyalar ónimdarliǵin statistik bahalaw
Hár qanday xaterge barıwǵa tayın investor - oyınshı
isbilermen esaplanadı hám ol hár qanday xaterdi de engishga tayın boladı.
Tayınlanǵan ob'ektke qaray:
Kapital investitsiyalar - real aktivlerge sarplanadı ;
Inovatsion investitsiyalar - texnikanıń jańa áwlad hám jańa
texnologiyalardı islep shıǵıw hám ózlestiriwge sarplanadı ;
Social investitsiyalar - insan potencialın hám mamanlıǵın
rawajlandırıwǵa, bilimlendiriw tarawına, islep chiYarish tájiriybesin
rawajlandırıwǵa hám nomoddiy naǵıymetlerdiń basqa formalarına sarplanadı.
Statistika ámeliyatında real investitsiyalardı xarakterlew ushın
olardıń kólemi hám norması anıqlanadı.
Investitsiya kolemi dep salınǵan kapitaldıń baha formada
kórsetilgen muǵdarına aytıladı. (Absolyut muǵdar,... swm yamasa AQSh
dollarında ańlatpalanadı ).
Investitsiya norması bolsa onıń kólemin jalpı milliy ónimge yamasa
jalpı ishki ónimge bolıw nátiyjesinde alınadı. (Salıstırmalı muǵdar, procentlerde
ańlatpalanadı ).
Investitsiya kórsetkishleri ámeldegi hám salıstırma bahalarda esaplanadı
hám ańlatpalanadı. Bunda salıstırma bahalar daǵı esap -kitaplar tek swmda
emes, bálki AQSh dollarında da ámelge asıriladı, bul bolsa birinshiden,
esaplanıp atırǵan kórsetkishlerge bahoning (inflyatsiyaning) tásirin
jónge salıw etiwge, ekinshiden, swmning xalıq aralıq stul daǵı ózgerislerdi
tásirin de jónge salıw etiwge alıp keledi hám usınıń menen birge
Ózbekstannıń investitsiya iskerligi kórsetkishlerin basqa
mámleketler degi tap sonday kórsetkishler menen tikkeley salıstırıwlaw
múmkinshiligin jaratadı.
Investitsiyalar haqqındaǵı maǵlıwmatlar gruppaları boyınsha kárxana hám
shólkemlerdiń statistikalıq esabat forması №P-2 «Investitsiyalar haqqında
maǵlıwmatlar»de hám «investitsion iskerlik haqqındaǵı maǵlıwmatlar»dıń
qosımshasında keltiriledi jáne bul tarawdaǵı statistikanıń wazıypaları tómendegilerden
ibarat :
- investitsiyalar quramın hám deregin statistikalıq úyreniw;
- kapital qoyılma retinde ámelge asırılıwı investitsiyalardı
úyreniw;
- nomoliyaviy aktivlerge qosılǵan investitsiyalardı úyreniw;
- investitsiyalar natiyjeliligin statistikalıq bahalaw hám t.b. Investitsiyalar quramı bir neshe jónelisler boyınsha uyreniledi.
Ekonomikalıq aktivler boyınsha investitsiyalar ekige bólinedi:
- finanslıq investitsiyalar - finanslıq aktivlerge qóyıladı. Olar
xojalıq shólkemleri tárepinen banklerge, qımbat bahalı qaǵazlar hám
basqa kárxanalar ustav fondiga, mámleket hám mámleket zayom
obligatsiyalariga, basqa shólkem hám kárxanalarǵa kreditler beriw jolı
menen ámelge asıriladı ;
- nomoliyaviy investitsiyalar - MHT baǵdarı boyınsha material hám
nomaterial tiykarǵı kapitalǵa, material oborot aqshalar kólemin artıwına,
baylıqlar, material hám nomaterial nomoliyaviy aktivlerge qosıladı.
Nomoliyaviy investitsiyalar quramında tómendegiler ajratıladı :
- tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar ; Nomaterial aktivlerge investitsiyalar ;
- material oborot aqshalar rezervin toltırıw ;
- ımaratlar, imaratlar, mashina hám úskenelerdi kapital remontlawǵa
ǵárejetler;
- er uchastkaları hám tábiyaattan paydalanıw ob'ektlerin satıp alıw.
Bular ishinde tiykarǵı orındı tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar iyeleydi hám
olar tákirar islep shıǵarıw baǵdarları boyınsha qurılıs, keńeytiw,
rekonstruktsiya qılıw, ob'ektlerdi texnikalıq tárepten qayta qurallandırıw,
mashina -úskeneler, instrument-inventarlar satıp alıw, sharba buyımlar
tuyog'ini kóbeytiw, kóp jıllıq ósimliklerdi egiw hám t.b. ǵa bólinedi.
Investitsion iskerlikti analiz qılıwdıń keyingi baǵdarı - tiykarǵı
kapitalǵa salınǵan investitsiyalardı úyreniwden ibarat hám olar tómendegi
jónelisler boyınsha uyreniledi:
- jańa qurılıs ;
- ámeldegi kárxanalardı keńeytiw;
- ámeldegi kárxanalardı texnikalıq tárepten qayta qurallandırıw hám
rekonstruktsiya qılıw.
Jańa qurılıs dep, jańa yamasa jayı alıp taslanǵan maydanlarda
jańa jay, imaratlar qurıw maqsetinde alıp barılǵan qurılıslarǵa
aytıladı. Ámeldegi kárxanalardı keńeytiw degende, ámeldegi kárxanalar
tapda jańa tsexlar, ob'ektlerdi qurıw yamasa olarǵa jaqın maydanlarda
jańa yamasa qosımsha islep shıǵarıw quwatların qurıw túsiniledi.
Ámeldegi kárxanalardı rekonstruktsiya qılıw degende, islep shıǵarıw
quwatların kóbeytiw, ónim sapasın hám nomenklaturasini jaqsılaw
maqsetinde kárxanalar daǵı tsexlar hám ob'ektlerdegi islep shıǵarıwdı
jetilistiriw jáne onıń texnikalıq-ekonomikalıq dárejesin joqarı dárejege
kóteriw túsiniledi.
Material aylanba aqshalar rezervine qosılǵan investitsiyalar sol
dáwirde olar qaldıg'ining ózgeriwin xarakterleydi. Onı dáwir bası daǵı hám
dáwir aqırındaǵı qaldıg'ining ayırmashılıǵı retinde alınadı.
Islep shıǵarılmaǵan aktivlerge investitsiyalar kólemi eki bólekten
ibarat : islep shıǵarılmaǵan material aktivlerge uzaq múddetli qoyılmalar
(mısalı, erga, tábiy resurslarǵa, tábiyaattan paydalanıw ob'ektlerine iyelik
qılıw huqıqı ) hám islep shıǵarılmaǵan nomaterial aktivlerge sarplanǵan
uzaq múddetli qoyılmalar (mısalı, avtorlar menen pitim hám kelisimler,
islep shıǵarılmaǵan aktivlerdi satıp alıw optsionlari hám t.b. ).
Kapital qoyılmalar investitsiyalardıń tiykarǵı bólegi bolıp
esaplanadı.
Ekonomika teoriyasında kapital qoyılmalar dep, jańa tiykarǵı
fondlarni shólkemlestiriwge, keńeytiwge, rekonstruktsiya etiwge,
modernizaciyalawǵa hám ámeldegi kárxanalardı qayta qurallandırıwǵa
qaratılǵan kapital qoyılmalarǵa aytıladı. Statistika kapital qoyılmalardı
tek finanslıq kategoriya retinde emes, bálki tiykarǵı fondlarni tákirar
islep shıǵarıw processindegi kóp qırlı investitsion process retinde
úyrenedi.
Olardıń quramına xar qıylı koefficientte injener qıdırıw, proektlestiriw,
qurılıs -montaj jumısları, mashina hám úskenelerdi satıp alıw hám olardı
jaratıw, olardı ornatıw hám t.b. ǵárejetler qoyılmalardıń texnologiyalıq
quramında tómendegi elementlerdi ajratadı :
- proektlestiriw-qıdırıw jumısları ǵárejetleri. Bularǵa tiykarǵı fondlar ob'ekti
hám kompleks qurıw boyınsha injener-qıdırıw hám proektlestiriw jumısları
ǵárejetleri kiredi;
- qurılıs jumısları ǵárejetleri. Bular kapital qoyılmalar quramındaǵı
ǵárejetlerdiń tiykarǵı bólegin quraydı. Qurılısqa joybarǵa kiritilgen
jay hám imaratlardı kóteriw, keńeytiw, rekonstruktsiya qılıw hám
qayta tiklew sıyaqlı jumıslar kiritiledi. Mısalı, fundament astı ushın katlovan
qazıw, jay gerbishlerin teriw, metal hám temirbeton konstruktsiyalarni
montaj qılıw, qurılıs ob'ektleri aymaqları átirapın abadanlastırıw hám
basqalar ; - úskenelerdi ornatıw jumısları ǵárejetleri. Olarǵa islep shıǵarıw,
texnologiyalıq, energetikalıq úskenelerin jıynaw hám ornatıw, sonıń menen birge
qoyılmalarǵa jalǵaw, abaylılıq jumısları hám basqalar ;
- ornatıwdı talap etetuǵın úskenelerdi satıp alıw. Olarǵa
texnologiyalıq, energetikalıq hám basqa islep shıǵarıw úskenelerin satıp alıw
ǵárejetleri kiredi. Olardı tek aldın jıynaw hám qattı jayǵa ornatıw hám
montaj etilgennen soń ekspluataciyaǵa kirgiziw múmkin. Bul úskenelerge,
mısalı, metaldı qayta isleytuǵın stanoklardı, poligrafiya úskeneleri,
statsionar turbinalar, elektrogeneratorlar hám basqalar kiritiledi.
Bekkemlew ushin sorawlar .

1. Investitsion aktivlik dárejesi hám investitsiyalardıń finanslıq

tárepten támiyinleniwi nelerge baylanıslı?
2. Investitsiyalardıń qanday túrlerin bilesiz?
№29 TEMA ATI: AYMAQLIQ TURMIS DÁREJESI STATISTIKASI
Joba:
1.Aymaqtiń turmis dárejesi kórsetkishleri
2. Aymaq dáramatlariniń formalaniwi hám oniń qurami
3.Aymaq tutiniwi tutiniw derekleri hám qurami
Turmıs dárejesi social kategoriyalarning áhmiyetlilerinen biri bolıp,
onı tar hám keń mániste túsiniw múmkin. Tar mánistegi turmıs
dárejesi - bul xalıqtıń materiallıq baylıqlar hám xızmetlerdi tutınıw qılıw daǵı
erisilgen dárejesi. Keń mániste bolsa jámiettiiń jasawı ushın
jaratılǵan sociallıq-ekonomikalıq sharayatlar kompleksin óz ishine aladı.
Adamlardıń turmıs dárejesi kategoriyasi ekonomikalıq ádebiyatlarda hár túrlı
aytinadi jáne onı sáwlelendiriwshi kórsetkishler sisteması da hár qıylı
kóriniske iye bolıp, olardı úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin: dáramatlar,
tutınıw hám jasaw sharayatları. Sol kórsetkishlerdiń barlıǵı pútkil
xalıq kóleminde hám xalıqtıń jan basına salıstırǵanda esaplanadı.
Xalıqtıń pul dáramatları kólemi, quramı, olardan paydalanıw
baǵdarları hám xalıqtıń ayırım gruppaları arasında bólistiriliwi haqqındaǵı
hám basqa maǵlıwmatlar tiykarında adamlardıń turmıs dárejesin tiykarǵı socialekonomikalıq indikatorlari dúziledi.
Sociallıq-ekonomikalıq indikatorlar ortasha hám median kórsetkishlerde ózgeris dárejesi, ushırasıw tezligi, toplaw, diferentsiyalash hám satıp alıw qábileti sıyaqlılarda ańlatpalanadı. Sociallıq-ekonomikalıq indikatorlarni
esaplaw makroekonomikalıq kórsetkishlerdi dúziwge qoyılǵan talaplarǵa
tiykarınan, lekin social kórsetkishlerdiń ayriqsha qásiyetlerin
itibarǵa alǵan halda ámelge asıriladı. Turmıs dárejesin úsh qıylı jóneliste úyreniw múmkin:
1) barlıq xalıqqa salıstırǵanda ;
2) onıń social gruppalarına salıstırǵanda ;
3) hár túrlı dáramatqa iye bolǵan úy xojalıqlarına salıstırǵanda.
Rossiya Federatsiyasi ekonomika ministrligi qasındaǵı «ekonomikalıq
kon'yunktura hám boljaw orayi» tárepinen 1992 jılda islep
shıǵılǵan «Bazar ekonomikası sharayatında adamlardıń turmıs dárejesin
ańlatiwshı tiykarǵı kórsetkishler sisteması» zamanagóy talaplarǵa juwap
beredi hám talay tolıq islengen. Onıń 7 bóliminde 39 dane ko'satkich
keltirilgen:
1. Jámlewshi kórsetkishler
2. Xalıq dáramatları
3. Xalıq ǵárejetleri hám tutınıwı
4. Xalıqtıń pul fondları
5. Jıynalǵan múlk hám turar jay
6. Xalıqtıń social qatlamlarǵa bóliniwi
7. Xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamı.
Adamlardıń turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler sistemasınıń aqırǵı
variantı BMT tárepinen 1978 jılda usınıs etilgen.
1. Tuwılıw, opat etiw hám basqa xalıqtı xarakterleytuǵın
kórsetkishler
2. Turmıstıń sanitariya -gigiena sharayatları
3. Azıq-túlik ónimlerin tutınıw qılıw
4. Turar jay sharayatları
5. Tálim hám kórkem óner
6. Miynet sharayatı hám bandlilik
7. Xalıqtıń dáramatları hám ǵárejetleri
8. Jasaw ma`nisi hám tutınıw bahaları
9. Transport quralları
10. Dem alıstı shólkemlestiriw
11. Social támiynat
12. Insannıń erkinshegi
Turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishlerdi shártli túrde
ólshew túrlerine qaray tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
a) sintetik baha kórsetkishleri (YaIM, tutınıw fondı, xalıqtıń
jámi dáramatları hám t.b. )
b) fizikalıq kórsetkishler, konkret material baylıqlardı tutınıwı kólemin
ańlatiwshı kórsetkishler (jeke múlk menen támiyinleniw dárejesi, azıqovqat ónimler tutınıwı, tashilgan jolawshılar sanı hám t.b. ) Turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler sistemasına tikkeley
tutınıw kórsetkishleri menen birge tutınıw múmkinshiligin ańlatiwshı
kórsetkishler xam kiredi. Olarǵa, mısalı, tutınıw fondı yamasa dáramat
dárejesi kórsetkishlerin kirgiziw múmkin.
«Turmıs dárejesin» ańlatiwshı kórsetkishler sisteması kóp
bolǵanlıǵı sebepli házirgi waqıtta qatar jámlewshi kórsetkishler de
qollanıladı hám olardan biri insan múmkinshiliklerin rawajlanıw indeksi (insan
potencialın rawajlanıw indeksi) bolıp tabıladı. Bul kórsetkish insanlardıń materiallıq hám
mınawy tileklerin qandırıw múmkinshiliklerin ólshew ushın, sonıń menen birge
ayırım mámleketler hám ulıwma insaniyattıń social rawajlanıwı ústinen
qadaǵalaw aparıw ushın xızmet etedi.
Insan rawajlanıw indeksi (Ji. r.) ush omilning tásirin esapqa aladı :