|
Xalıq dáramatlarınıń qáliplesiwi jáne onıń quramı.
Xalıqtıń turmıs dárejesi kóp tárepten olardıń alıp atırǵan
dáramatlarına baylanıslı bolıp, jeke mútájliklerdi qandirilish dárejesin
ańlatadı.
Xalıq dáramatları - málim waqıt aralıǵinda úy xojalıqları tárepinen
alınǵan pul hám natural forma daǵı qurallar bolıp, olar tómendegilerdi óz
ishine aladı :
- xalıq barlıq kategoriyalarning miynet haqi;
- pensiya, pensiya, stipendiyalar hám basqa social transfertlar;
- jeke isbilermenlik menen shuǵıllanap atırǵan shaxslar dáramatları ;
- kreditler, shet el valyutaların satıwdan alınǵan dáramatlar ;
- múlkten alınǵan dáramatlar (mısalı, qoyılmalar, qımbatlı
qaǵazlar boyınsha procentler, devidentlar hám t.b. );
- awıl xojalıǵı ónimlerin satıwdan alınǵan tushumlar hám
basqalar.
Xalıq dáramatları dárejesin anıqlaw hám quramın úyreniw ushın
qatar kórsetkishlerden paydalanıladı.
Dj. Xiks táliymatına tiykarınan, dáramatlardı bólistiriwdi hár túrlı
procesin sáwlelendiriwshi úy xojalıqlarınıń dáramatları qursatkichlari
298
esaplanadı : baslanǵısh dáramatlar, ixtiyordagi dáramatlar, ońlaw
kiritilgen ixtiyordagi dáramatlar.
Baslanǵısh dáramat - hár bir boquvchiga ámeldegi hám ózgermeytuǵın bahalarda
esaplanǵan materiallıq naǵıymetler óndiriste tikkeley qatnasıp
alınǵan dáramattı ańlatadı. Bul kórsetkish tek isleytuǵın úy xojalıǵı
aǵzalarına salıstırǵanda esaplanadı hám olar tómendegilerdi óz ishine aladı :
miynet haqqi, aralas dáramatlar, múlkten alınǵan sap dáramatlar, payda
hám úy jay iyeleri alǵan oǵan teńlestirilgen dáramatlar.
Ámeldegi transfertlar qaldıg'iga ońlaw kiritilgen baslanǵısh dáramatlar,
úy xojalıqları ixtiyoridagi dáramatlardı quraydı :
ID=BD+JT; bunda,
ID - ixtiyordagi dáramatlar ;
BD - baslanǵısh dáramatlar ;
JT - úy xojalıqları ámeldegi transfertlari qaldıg'i.
Ámeldegi transfertlar qaldıg'ini, tısqarına berilgen hám sırtdan alınǵan
dáramatlardı esapqa alsaq ixtiyordagi milliy dáramat payda boladı. Bul
makroekonomikalıq kórsetkishlerden, milliy dáramat kórsetkishi sıyaqlı xalıq
turmıs dárejesin hám mámleket ekonomikası jaǵdayın kompleks analiz
qılıwda paydalanıw múmkin.
Úy xojalıqlarınıń ixtiyordagi dáramatları - úy xojalıqlarınıń
islep shıǵarıw iskerliginen, múlkten, sonıń menen birge qayta bólistiriliw
nátiyjesinde alǵan dáramatların : import hám óndiriste alınǵan
subsidiyalarni hám ámeldegi transfertlarni qosıp esaplanadı.
Ixtiyordagi dáramatlar esabınan úy xojalıqlarınıń aqırǵı tutınıwı
ǵárejetleri ámelge asıriladı, olar arasındaǵı parq bolsa bul sektor
fondın quraydı.
Úy xojalıqları alǵan natural forma daǵı social transfertlar hám
ixtiyordagi dáramatlar qosılıp ońlaw kiritilgen ixtiyordagi dáramattı
quraydı (TKID):
TKID=ID+IT; bunda,
ID - ixtiyordagi dáramatlar ;
IT - social transfertlar.
Bul kórsetkish úy xojalıqlarınıń aqırǵı tutınıwın anıqlaw imkaniyatın
beredi. Tutınıwdıń bunday ońlaw kiritilgen kórsetkishi - úy
xojalıqlarınıń ámeldegi aqırǵı tutınıwın ańlatadı. Ol tutınıw tovarları
hám xızmetlerin satıp alıw ushın etilgen ǵárejetlerdi hám natural formada
alınǵan social transfertlar bahaların ańlatadı.
Xalıqtıń pul dáramatları xalıq xamma kategoriyalari mıynet haqı,
pensiya, pensiya, stipendiyalar hám basqa social transfertlar, awıl
299
xojalıǵı ónimlerin satıwdan alınǵan tushumlar, múlkten alınǵan
dáramatlar (procent, devident hám t.b. ) isbilermenler iskerliginen alǵan
dáramatlar, sonıń menen birge qamsızlandırıw tólewleri, ssudalar, sırt el valyutasın
satıwdan alınǵan dáramat hám basqa dáramatlardı óz ishine aladı.
Ortasha jan basına tuwrı keletuǵın pul dáramatların anıqlaw
ushın pul dáramatları ulıwma summasın ortasha jıllıq ámeldegi xalıq
sanına bólinedi.
Xızmetkerlerge esaplanǵan ortasha aylıq mıynet haqı tarmaqar boyınsha
esaplanǵan aylıq mıynet haqı fondini ortasha dizim degi xızmetkerler sanına
bólinedi. Xızmetkerler tárepinen alınǵan mámleket hám mámleketlik emes byudjetten
tısqarı aqshalar esabınan alınǵan social pensiyalar jumıs haqqi fondiga
hám ortasha aylıq kólemine qosılmaydı.
Ámeldegi dáwir bahosida esaplanǵan dáramat kórsetkishleri nominal
dáramat dep ataladı. Ixtiyordagi real pul dáramatları ámeldegi dáwir
dáramatlarınan májburiy tólewler hám tabıslar (salıqlar hám jıynawlar,
qamsızlandırıw tólewleri, social shólkemlerge tólewler, xalıqtı social
qorǵaw fondı, bank kreditlerin qaytarıw hám basqa tólewler) ni
ayırıw jolı menen anıqlanadı. Nominal hám real dáramatlar arasında tavar hám
xızmetler bahosida júz bergen ózgerislerdi esapqa alıp sezilerli parq
bolıwı múmkin.
Ixtiyordagi real dáramatlar ámeldegi dáwir bazis dáwirine salıstırǵanda májburiy
tólewlerdi esapqa alǵan halda dáramatlar qanday ózgerlıgin
ańlatadı hám tómendegishe esaplanadı :
Xalıqtıń real hám ixtiyordagi real pul dáramatları tómendegishe
esaplanadı :
Keste maǵlıwmatlarına qaraǵanda, bir jılda real pul dáramatları
7, 1% ga, real ixtiyordagi dáramatlar bolsa 6, 2% ga ósińki.
Real dáramatlardı ózgeriwi tezligi tómendegi faktorlarǵa baylanıslı :
nominal dáramatlar ósiw dárejesi, salıq tólewleri stavkalarınıń
ózgeriwi hám baha indeksiniń ózgeriwi.
Tutınıw bahalar indeksi xalıq tárepinen satıp alınatuǵın málim
belgilengen tavar hám xızmetler jıyındısı ma`nisiniń ózgeriwin
xarakterleydi. Mısalı, tutınıw bahalar indeksin esaplaw ushın
Ózbekstan Mámleket statistika komiteti tárepinen xalıq tutınıwı quramın
xarakterlab beretuǵın 300 qıylı tavar hám xızmetler tańlap alınǵan. Bunı
úyreniw ushın úy xojalıqlarında jıl dawamında ótkerip barılatuǵın
statistikalıq baqlaw maǵlıwmatları tiykar bolıp esaplanadı.
Baha indeksi xalıqtıń tutınıw quramı ózgermegen halda ámeldegi dáwir
tavar hám xızmetlerdi satıp alıw ushın bazis dáwirine salıstırǵanda qansha artıq
yamasa kem jumsawdı ańlatadı.
Deflyator dep atalǵan baha indeksi tómendegishe esaplanadı :
Jp=P1 qp:P0 qp=ipp0 qp:P0 qp; bunda,
qp - tovarlardıń turaqlı (ózgermeytuǵın ) muǵdarı.
Xalıq dáramatları hám ǵárejetleri kólemi shańaraqlarınıń byudjetin hákis
ettiriwi menen birge xalıqtıń dáramatları hám ǵárejetleri balansın dúziw hám
Milliy esaplar sistemaadagi «Úy xojalıǵı» sektorı esaplamaları
kórsetkishlerin de anıqlaw múmkinshiligin beredi.
Xalıqtıń dáramatları hám ǵárejetleri balansı - xalıqtıń dáramatları,
ǵárejetleri hám fondları kólemi hám quramın da ańlatadı. Balans
jalpı milliy paydanıń qanday bólegi xalıq ixtiyoriga pul formada
túsiwin ańlatadı.
Balans sociallıq-ekonomikalıq analizdiń zárúrli qurallarınan biri bolıp, ol
adamlardıń turmıs dárejesin ańlatadı. Onıń járdeminde xalıq pul
dáramatları hám ǵárejetleriniń ulıwma kólemi jáne onıń quramı anıqlanadı,
xalıqtıń real hám nominal dáramatları hám xalıqtıń satıp alıw qábileti
anıqlanadı hám basqa esap -kitaplar ámelge asıriladı.
Balanstıń dáramatlar bólegi hár túrlı dereklerden tushumlarni
ańlatadı. Olardı finanslıq hám statistikalıq esabatlardan, tańlama baqlaw hám
basqa dereklerden alıw múmkin.
Balanstıń ǵárejetler bólegi xalıq tárepinen tolıqnǵan transfertlar,
tavar hám xızmetlerdi satıp alıw ushın tólewler hám xalıqtıń depozit hám
qımbatlı qaǵazlarda artqan fondlarınan dúziledi.
Balanstıń dáramatlar bóleginde birpara ekonomikalıq mánisi birdey
bolǵan elementlar kiritilgen. Mısalı, múlkten alınǵan dáramatlarǵa
devidentlar, fond hám qımbatlı qaǵazlardan alınǵan procentler.
Balanstıń ǵárejetler bólegindegi kórsetkishler óziniń ekonomikalıq
mánisine kóre milliy esaplar sistemasındaǵı kórsetkishler menen birdey
emes. Dáramatlar bólegin ǵárejetler bólegine salıstırǵanda artıq bolıwı pul
forma daǵı aktivlerdi artıwın ańlatadı. Eger kerisinshe bolsa, xalıqtıń
tutınıw ǵárejetleri úy xojalıqlarınıń jıynalǵan aktivleri esabınan
finanslashtirilganini ańlatadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
